Бу джукъгъан ауруу джайылгъан заманда элчилеге да тынч тюлдю. «Къарачай» газетни корреспонденти Къобанланы Махмут Огъары Теберди элни администрациясыны башчысы, КъЧР-ни муниципал къуллугъуну махтаулу къуллукъчусу Долаланы Гилястанны джашы Ибрагимге элчилени джашауларыны юсюнден соруула бергенди.
- … Мен Къарачай шахарда педагогика институтну физика-математика факультетин 1977-чи джыл бошаб чыкъгъанымда, ишлерге Исправнада сегизджыллыкъ школгъа джиберген эдиле. Анда 1981-чи джылгъа дери ишледим. Исправна элден кетгенимде, мени Огъары Теберди элни эл Советини секретары этген эдиле. Секретарь болуб да 1986-чы джылгъа дери ишледим. Артдан сайлауланы заманында элчиле чёб атыб, мени эл Советни председатели этген эдиле. Ма андан бери ал джыллада элчиле, артдан депутатла мени ючюн чёб атыб, элни администрациясыны башчысы болуб турама. Муну барын да не ючюн айтама? Элни, элчилерими джашауларындан хапарым барды. Джетишимле болгъан джерде джарсыула да болур ючюн къалмайдыла. Аланы экисини да юслеринден хапар айтыргъа боллукъма, - дейди Долаланы Ибрагим.

- Огъары Тебердиде ненча адам джашайды?
- Бюгюнлюкде, эсебге алгъан китабда джазылгъаннга кёре, элде 2514 адам джашайды. Юй санлагъа кёчсек, 560 юй саналады. Былайда бир затны айтыргъа тыйыншлыгъа санайма. Бир къауум арбазлада экишер-ючюшер юйдеги джашайдыла. Алай бла юйдегилени саны 600-ге джете кетерикди.
- Элчилени кёбюсю къаллай ишледе урунадыла?
- Элни орта школунда 30-дан аслам устаз ишлейди. Врач-амбулатория пунктубуз, почтабыз, Халкъ творчествону къаласы, ветеринар участок, полицияны участок пункту ишлейдиле.
Элчиле къойчулукъ, малчылыкъ, атчылыкъ санагъатла бла кюрешгенлерин къоймагъандыла. Сёз ючюн, Гочияланы Магомет, Магулаланы Мухтар, Эбзеланы Сейит-Умар, Эбзеланы Радмир, Кипкеланы Шамил, Байчораланы Роберт дагъыда башхала къарачай тукъумлу къойла бла атланы аслам тутадыла.
Тууар мал бла кюрешгенле да бардыла. Алай а ала аздыла. Совет Союзну джылларында «Теберди» совхозну заманында джайлыкъла эркин болсала да, биченликле азлыкъ эте эдиле. Тышындан келтирирге керек бола эди биченни. Бусагъатда алай этерге мадар джокъду. Нек десегиз, бир кюлте биченни багъасы 1000 сомдан атлаб кетгенди. Биченден сора да тууар малгъа силос, мюрзеу да керек боладыла. Ала да бек багъалы болгъандыла. Алай бла тууар малны тутхан къоранчлы санагъат болуб къалгъанды.
Къарачай тукъумлу къойла бла атла тутсанг, уллу джоюмла керек болмайдыла. Джыл джылы болуб, къыш айлада къаудан ачылыб турса, къойла бла атла джазгъа тынч чыгъыб кетедиле. Мен башында атларын айтхан фермерле къойла бла атланы тутадыла. Атла бу арт джыллада фермерле бла элчиледе кёб болгъандыла. Башха элледе эшеклени кёрмезге да боллукъса. Бизни элде уа ала аслам болгъандыла. Аты болмагъан эшек бла джумушун баджарады.
- Элчиледе тууар малла, къойла, атла кёбмюдюле?
- Китабха къараб айтсам, бюгюнлюкде элчиледе 2298 тууар мал барды. Ма ол сандан 740 ийнекледиле, къалгъанлары къысыр малладыла. Къойла да 10000-нге джете кетгендиле. Джыл сайын къысыр малланы, къойланы тау джайлыкълагъа ашырыучанбыз. Мында саулукъ ийнекле къаладыла.
Теберди къобан Огъары Тебердини эки элге юлешеди. Биринчи эл Огъары Теберди эски элди, къагъытда джазылгъанына кёре ол 1868-чи джыл къуралгъанды. Къартланы айтыулары бла эски эл, къагъытда джазылгъандан эсе, эртдерек къуралгъанды. Ким эсе да, элни туугъан-къуралгъан джылын тюз джаздырмагъанды. Экинчи эл Теберди къобанны бирси джанында орналгъанды.
Джангы эл дейбиз анга. Ол къарачайлыла Орта Азия бла Къазахстандан къайтхан заманда къуралгъанды. Башхача айтсакъ, 1957-чи джыл, къарачайлыла юй орунла алыб, кеслерине мекямла ишлеб тебреген эдиле. Эски элде талай ийнек сюрюу къуралгъанды. Малла чегет бауурда кютюледиле. Джангы элчиле малла тутсала да, сюрюу къураялмайдыла. Къурайбыз деселе да, сюрюучюле табылмайдыла. Аны амалтын аланы маллары къысталыб айланадыла. Бир-бирде маллары Теберди сууну джагъасына тюшюучендиле. Алай а, джукъ табмай, къарынлары тоймай, ингирде юйлерине къайтадыла. Мадары болгъан бачхаларында ёсген хансны чалыб, алларына салыучанды.
- 700-ден аслам ийнек барды, дединг. Элчиле сютлерин не этедиле?
- Ийнеклеринден алгъан сютлерин хар ким кесича хайырландырады. Бир къауумла бышлакъ, сюзме этиб, базаргъа чыгъарадыла, бирсиле айран уютуб, джау чайкъаб, адамлагъа сатадыла. Базар а Теберди курортда хар байрым кюн сайын болады.
- Огъары Тебердиде джашагъанланы юй бачхалары да бардыла. Ма ол бачхалада не зат ёсдюредиле?
- Хар юйню бачхасы барды. Бачхаларыны топурагъы терен тюлдю. Кюрекни теренлиги чакълы бир къазсанг, джерни ташлары ачылыб къаладыла. Аны амалтын, биз бир зат ёсдюрюр ючюн, бачхаларыбызны джай айлада сугъара турурча суу керек болады. Ол джаны бла чотубуз игиди. Къара суула келген къулакъла кёбдюле. Аланы барын да элге хар юйге тюшерча этгенбиз. Этгенбиз дегеним бир кесек тюз болмаз, ата-бабаларыбызны кючю бла къулакъ сууланы бири да тышына кетмейди: келиб, элге тюшеди.
Сугъарылгъан джерде, топурагъы къалын болмаса да, нени да ёсдюрюрге боллукъду. Адамланы асламысы арт джыллагъа дери къобуста ёсдюре эдиле. Бусагъатда аны аз ёсдюредиле. Чуруму - иги сатылмайды. Кеси да учуз болгъанды. Гардош, быхы, къызыл чюгюндюр, нартюх дагъыда башха эл мюлк культураланы ёсдюредиле. Кеслеринден артыкъ къалгъанын сатадыла.
- Бачхаларыгъызны сугъара турурча суу эркин эсе, ичген сууугъуз да эркин болур?
- Башында айтханымча бизде суу чыкъгъан ёзенле, къулакъла кёбдюле. Аланы барын да, керекли джерлеге буруб, уллу чунгурлагъа джыйыб, быргъыла бла орамлагъа тюшерча этгенбиз. Кир-зат тюшмезча, чунгурланы башларын джабханбыз. Ичер сууубуз не джай, не къыш тохтамай, келиб турады. 1979-чу джыл салыннган темир быргъыла эски болгъандыла.
Арт кёзюуде узунлугъу алты километр болгъан быргъыны ауушдургъанбыз. Темир быргъыланы орнуна пластикадан этилгенлени салгъанбыз. Энтда 12-14 километр узунлугъу болгъан темир быргъыланы ауушдурургъа керек болуб турабыз. Ачхабыз болгъанлай, эски быргъыланы ауушдуруб башларыкъбыз.
- Быргъыла эски эселе, суу аланы тешиб, тышына чыгъыб башласа, эрлай аланы джамарча мадарыгъыз бармыды?
- Бизни элчиле тышындан болушлукъ сакълаб турмайдыла. Джыйылыб ишге бирден кириб, быргъыны джамаб, суу тохтаусуз керекли джерге барырча этедиле. Мен да трактор-зат табыб, аланы къолларына береме. Ол джаны бла элчиле махтаугъа тыйыншлыдыла. Алай бла суу тохтаусуз барыб турады арбазларына, юйлерине. Хар юйдеги сууну кесини арбазына тартдыргъанды.
- Бери келе, ара джолугъуз чунгур-муннгурлу болгъанын кёрдюм. Транспортха аллай джолланы хаталары уллуду. Ремонт этерге мадарыгъыз джокъмуду?
- Элни джоллары, ол федерал ара джолдан къалгъанла, Къарачай районну администрациясыны балансында турадыла. Ачхабыз болса, кесибиз ремонт этиб къоярыкъ эдик. Алай а бизни элде ачха тюшерча мадар хазна джокъду. Районну тамадалары айтханнга кёре, джоллагъа къараб башларыкъдыла. Элде бютеулей да 48 джол барды. Асфальт эки-юч джолгъа тёшелгенди. Къалгъан джолла зыгъыр къуюлгъан джолладыла. Аманы неди десенг, къаты джангурла джаусала, аланы джуууб къоядыла. Алагъа къысха-къысха къарай турмасанг, не адам, не транспорт джюрюялмазча болуб къаллыкъдыла. Программагъа кёре, график салыннганды, джолларыбыз тыйыншлы дараджагъа джетерикдиле.
Бусагъатда бизге орамны чыракълары проблема болуб турадыла. Ала кече джанмайдыла. Бизде уа къарангы кечеле болуучандыла. Нек джанмайдыла? Ток тартылгъан багъанала эски болгъандыла. Аланы ауушдура турабыз. Барысын да ауушдуруб бошасакъ, лампаланы алагъа кёчюрюб, кече сайын орамлада 90 чыракъ джанарча этерикбиз.
Трансформаторла эски, къарыусуз болгъандыла да, ток джетишмегенден юйледе чыракъла мутхуз джанадыла. Бусагъатда токсуз бир иш битмейди. Адамланы юйлеринде холодильникле, телевизорла, компьютерле бардыла. Ток джетишмегенден инджилир ючюн къалмайбыз.
- Огъары Теберди ёзенни ичиндеди. Сууукъ джелле сизде бола болмазла?
- Былай алыб къарасакъ, элде къыш джылы болургъа керекча кёрюнеди. Кертисинде уа алай тюлдю. Къыш айла сууукъ боладыла. Андан сора да тёбентин ургъан джел уллу болады. Ол да бизни джунчутады. Не ючюн? Юйлерибизни отун бла джылытабыз. Къыш сууукъ болса, кёб отун къорайды. Элчилени кёб отун алыргъа къарыулары джетмейди. Кесинг чегет мюлкден сатыб алсанг, бир куб отунну багъасы 500-1000 сомду. Хар юйге бешишер куб керек болады. Алай а джаздырыб алгъан отунну юйге келтирген къыйынды. Транспортунг болмаса, биреу келтирсе, кёб ачха чыгъыб кетеди. Бир къауумла кеслери келтириб сатсала бир ГАЗ-66 маркалы машинагъа 8 минг, дейдиле. Уллу машинагъа уа 12000 сом чыгъыб кетеди.
- Доммайгъа Теберди ёзенни эллерини юсю бла табигъат газгъа деб, быргъыла салыб барадыла. Сизни элге къачан келирге боллукъду газ?
- Газчыла бизни элден озгъандыла быргъыланы салыб. Бизни элге да газ келликди деб, къууаныб турабыз. Айтыугъа кёре, 2022-чи - 2023-чю джыллада отун бла от этгенибизни къоярыкъ болурбуз. Бизни элге деб, ГРП салгъандыла. Андан келликди юйлерибизге газ.
- Элигизде юч межгитни кёреме. Адамла ючюсюне да джюрюймюдюле?
- Джюрюйдюле. Экиси федерал джолну къатында ишленнгендиле. Ары-бери баргъан кириб, намаз къылыб кетиученди. Аланы ишлетгенлеге, Текеланы Алий-Солтан бла Текеланы Илиясха, «сау болсунла!» деб, халкъ разылыгъын билдиргенлей турады. Ючюнчю межгит, ол барындан да тамадады, эски элчилеге деб ишленнгенди.
Мен ангылагъандан, динни хайыры уллуду. Таза динни тутханла аманлыкъ ишлеге къошулмайдыла. Ма аны ючюн болур, бизни элде гудулукъ джокъду. Элни малы чегетде айланыб турса да, алагъа киши тиймейди.
Энтда бир джарсыуубузну юсюнден айтайым. Бизде джер къытлыкъ этгени кимге да белгилиди, Теберди суу къобса, кесини джолун тюрлендиргенлей турады.
Бузоула, къойла отларча джашил талачыкъланы ашаб, зыгъырларын ачыб къояды. Алай бла суу иги кесек джерни, эки джанындан ашай, зыраф этгенди. Суу къобамыды, къобмаймыды, ол джагъаланы ашамазча этерге керекли болуб турады. Сёз ючюн, джаяу кёпюрден 300 метр энгишге келе таш къуюлса, суу джолундан чыгъарыкъ тюл эди. Набережная орамгъа дери да сууну эки джанына уллу ташланы къуюб, ашалмазча этгендиле. Ма андан ары уллу кёпюрге дери да, эки джанындан таш къуюб, Теберди сууну ары-бери чыкъмазча этселе, бизге бир да иги боллукъ эди. Къойларыбыз, бузоуларыбыз кёк талада отлай турлукъ эдиле. Аллах айтса, хар зат да иги боллукъду.
- Тынгылы хапар айтдынг. Сау бол.
- Сизге да Аллах разы болсун!

 
{jcomments}