Бизни халкъыбыз кеси кесин эсгергенли бери, бир да ишексиз, хычаман (май) айны 3-сю – Джангырыуну кюню – аны эм уллу къууанч байрамыды. Биз эндиге дери Орта Азия бла Къазахстанда къалсакъ, не болурубузну бир адам да айталлыкъ болмаз.

Тилибизни толусу бла унутуб бошамасакъ да, джарты-къурту сёлеширик эдик, арт джыйырма джылда болгъан тюрлениулени эсге алсакъ, бизге энчи автономия бериб, уллу эркелетиб кюреширик болмаз эдиле. Халкъыбызны кимге да ийнаныргъа хазырлыгъын, ачыкъ кёллю болгъанын иги билгенибиз себебли, кесини эшиклерин кимге да кенг ачыб, 500-ден аслам элни къурамында, таш къум тёбеде ташайгъанча, башын кёлтюралмай къаллыгъы хакъ эди.
Алай а, Аллахха шукурла болсун, онглу джашларыбыз бла къызларыбызны къайгъырыуларыны къудуретлигинден биз, ызыбызгъа къайтыб, туугъан джуртубузда джашайбыз. Ол тюлмюдю насыбны башы!?
Дуния къуралгъанлы бери да тюрленмей келген затланы бири – айтхан тынчды, этген къыйынды. Бизни ёмюрлюк джашагъан джерлерибизден элтиб къум тюзлеге атхандыла. Ол кёзюуде хар бешинчи къарачайлы къолунда саууту бла Ата джуртубузну къанлы джаудан къоруулагъанды. Бизни нек кёчюргенлерини хакъындан тюзюн билирге излеген бир затны ёмюрлюкге эсине алыргъа керекди – джерибизни ариулугъу джау болгъанды башыбызгъа. Ол затха шагъатлыкъ этген юлгю. 1939-чу джыл чыкъгъан политика карта. Анда Къарачай автоном область Грузия ССР-ни къурамына кириб турады. Ол карта 1943-чю джыл, биз кёчюрюлгенден сора, джашауда керти орнун алгъанды. Бизге ол зарауатлыкъ джете тургъан заманда бизни джашларыбыз, Белоруссияны чегетлеринде партизан отрядланы башчылары болуб, джауну къалтыратыб тургъандыла.
Партизан командирле Бархозланы Аскер, Къаракетланы Юнюс, Хайыркъызланы Кичибатыр, Къасайланы Осман, Ёзденланы Дюгербий Уллу Ата джурт къазауатны тарихине атларын алтын харифле бла джазгъандыла.
Миллетибиз а, 22 минг сабийин да къара тёбе этиб, артыбыз болуб къалмасын деб, мыллыгын атыб, джанын къалдыргъанды. Халкъыбызны келечилерини ишге асыры уллу сюймекликлери болгъандан, кеслерин башха миллетлеге сюйдюргендиле. Ёмюрлеринде чюгюндюр ёсдюрген, мамукъ битдирген не болгъанларын билмеген таулу тиширыула адам ийнанмазча джетишимлеге ие болгъандыла.
Орта Азия бла Къазахстан къарачай халкъгъа тузакъ болгъанды. Тузакъгъа тюшгенлени уа, белгилисича, борчлары эмда айыблары кёб, эркинликлери уа аз. Ма быллай болумда къарачай тиширыула уллу кърал саугъалагъа тыйыншлы болгъандыла. Ленинни ордени бла талай адам саугъаланнганды.
Гюрджюланы (Къобанланы) Нузула, Шыдакъланы Патия, Абдуллаланы Тамара «Социалист Урунууну Джигити» деген сыйлы атны алгъандыла – тузакъны темир бугъоуларын чачхандыла.
Мен къуру да сейирсиннген бир зат барды. Ким да билгенден, депортациягъа тюшген халкъла 13 боладыла. Аланы ичинде, айхай да, адам санлары бла бизден онглула да бардыла. Алай а, бизге реабилитация керекди, бизни джуртубузгъа къайтарсынла деб, биринчи сёз башлаб, баш кёлтюргенле, Москвагъа барыб Н. С. Хрущёвгъа тюбегенле да бизникиле болгъандыла. Бизни миллетни келечилери ачхандыла тюзлюкню эшиклерин, къалгъанла аланы ызларындан баргъандыла.
Ёзге ол иш бек къыйын эмда ауур иш болгъанын ангыларгъа керекди. Ол кече бла кюннге этилиб къалгъан джумуш тюлдю. Джылла бла баргъанды кюреш – аллында ол кюреш ангы бла джюрекледе баргъанды, заман джетгенинде, тышына чыкъгъанды. Ол затха шагъатлыкъ этген юлгю келтирейим. Халкъыбызны белгили уланы, кёб джылланы бизни газетни редакциясында ишлеген онглу поэт, У. Шекспирни сонетлерин биринчи болуб къарачай тилге кёчюрген Чотчаланы Бекирни джашы Магомет студент джылларында халкъгъа этилген терсликни, зорлукъну кёлтюрюб болалмагъаныны юсюнден тенгине письмо джазгъанды. Эки джаш адамны ортасында къагъыт джюрюгенине сескекли болуб, аланы ызларындан тюшгендиле. Магометни талай письмосун тутуб, джууабха тартыб, он джыл тюрме азаб салгъандыла. Эки-юч джыл олтургъанлай, КПСС-ни ХХ-чы съезди бардырылыб, анда АК-ны Баш секретары Н. С. Хрущёв, Сталинни хыртха уруб, ол миллетлеге геноцид этгенин баямлайды. Магометни да башына бош этедиле. Быллай юлгюле дагъыда болгъандыла.
Ызы бла халкъыбызны келечилери, Москвагъа джол тутуб, реабилитацияны этилирине себеб боладыла.
Реабилитация этдириуню юсю бла бизни джердешлерибиз Москвагъа эки къауум делегация болуб баргъандыла. Муратларына сынгар экинчи кере джетгендиле. Алай болса да, эки къауумну да атлары халкъыбызны эсинде сакъланыргъа тыйыншлыдыла – ала баджаргъан ишни сыйлылыгъы ёмюрде да сай боллукъ тюлдю.
Биринчи делегацияны адамлары: Акъбайланы Магомет, Алийланы Ракай, Къараланы Басханукъ, Эбзеланы Аскер, Токаланы Сеит-Умар; экинчи делегацияны келечилери: Гюрджюланы (Къобанланы) Нузула, Чагъарланы Ибрагим, Гаджаланы Маджир, Байрамукъланы Абу-Юсуф, Гюрджюланы Таубий, Джаммаланы Мурат, Орусланы Умар, Байрамкъулланы Ибрагим.
Алайды, 1956-чы джыл абыстол (ноябрь) айны 24-де КПСС-ни АК-ны Президиумуну бегимини тамалында кёчгюнчю миллетлеге бошлукъ берилиб, джуртларына къайтыргъа эркинлик чыгъады. Тюз айтадыла: «Бир ёгюзню кючю бла джюз ёгюз суу ичер» деб. Биз, бюгюн джуртубузда джашагъаныбыз ючюн, ол адамлагъа бюсюреу этерге керекбиз – ала бизни джуртсуз къоймадыла, атыла-сатыла айланнганлагъа тенг этмедиле, тилибизни, тин байлыгъыбызны сакълатдыла, ёхтемлигибизни къайтардыла, тарихибизни тюзетдиле, миллетибизни сарыджилик болгъанын бегитдиле…
Айхай да, алагъа миллет саудан болушханды, джер-джерде джыйылыула бардырылыб, адамла, бир-бирлерине кёл бериб, эм тыйыншлылагъа бу сыйлы борчну салыб, джолгъа къурагъандыла. Ол заманда болгъан миллет ангы бла бирикмекликге бюгюнлюкде, таб, сукъланырча да болгъанбыз.
«Биринчи» деген сёз бизни миллет бла шохлукъ тутханына дау джокъду. Адам санына кёре Уллу Ата джурт къазауатны кёзюуюнде «Совет Союзну Джигити» деген атха бизни миллетден кёб адамы теджелген халкъ болмагъанды. Бюгюнлюкде бизни 11 Джигитибиз барды, энтда 20 чакълы бир адамыбыз, ол атха тыйыншлы болуб, алалмай турады. 1943-чю джыл абыстол (ноябрь) айны 2-ден сора халкъыбызны келечилерин фронтдан алмасала, ол кёргюзюм андан уллу боллукъ эди.
Кёчгюнчю миллетлени ичинде биринчи болуб къарачай тиширыула, зорлукъ бла азабны тёрюнде тургъанлай, кёкюреклерине Социалист Урунууну орденин такъгъандыла. Биринчи болуб, къарачай миллетни келечилери, Москвагъа джетиб, кеслерин да, башхаланы да тузакъ къыйынлыкъдан къутхаргъандыла. Бизни джыл санауну джангы тарихинде кёб сынауладан ёте келген халкъыбыз тамам сыйлы орундады.
Дунияны къалтыратхан Чингисхан, къылычын сууутмагъан Асхакъ Темирлан, эллени тюблери бла къурутхан эминала, ХХ-чы ёмюрню башкесери Гитлер, адам къандан тоймагъан Сталин, не кюрешселе да, бизни джерни юсюнден тас эталмагъандыла. Алай болса да, адамны эм уллу джауу уллу кёллюлюкдю, арт кёзюуде биз аны унута башлагъанбыз. Бу ассы шарт, тамырларын терен ийсе, башында чертилген осал затланы барын да хорларгъа боллукъду. Уллу кёллю болгъаныбыз себебли, ана тилибизде ариу сёлешалмайбыз, ол бизден къайры къачарыкъды, андан эсе орус эмда ингилиз тилни билсинле сабийлерибиз деб, бал татыу этген тилибизден ёнгелеб барабыз. Алай эте, тил унутулуб тебресе, миллет кеси джуртунда джашагъанлыкъгъа, талкъ болуб къаллыкъды. Уллу кёллю болгъаныбыз себебли, дунияда джюрюген адетлени – келин алыуда, къыз бериуде, ёлгенни юсюнде – эм къыйынлары бла ауурларын бойнубузгъа алгъаныбыз амалтын, ёсюмюбюз таркъайгъанды. Уллу кёллю болгъаныбыз себебли, джаш адамланы омакъ машиналагъа чёкдюрюб, джолгъа бошлагъанбыз – ала да, бир-бирлерин уруб, замансызлай дуниядан кетиб, адам саныбызны аз эте барадыла.
Уллу кёллю болгъаныбыз себебли, бир-бирибизге ал бермейбиз, бир бош чурумну сылтаугъа салыб, бычакъгъа, герохха узалыб, джаш адамла оюмсузлукъ этиб, бир-бирлерин къырадыла… Бу барыудан барсакъ, XXI-чи ёмюрню аягъына небиз къаллыкъды?!
Алай а ышанмакълыкъ джюрекни бушуу тенгизге бошламайды, къалапеядан къалгъан халкъыбыз, энтда эс джыйыб, бюгюн бизге ёшюн уруш этген джарсыуладан да къутулур, деген умут барды. Сакълайыкъ кесибизни, ёсюб келген тёлюлеге бютеу кючюбюзню, билимибизни да берейик. Миллетибизни баш байрамы – Хычаман (май) айны 3-сю - келген джолубузну эсге тюшюргенлей турсун, барлыкъ джолубузгъа къызыл джибек байласын.

МАМЧУЛАНЫ Дина