Быйыл хычаман (май) айны 3-де халкъыбыз сюргюнден туугъан Джуртуна къайтханына 65 джыл толады. Ол байрам кюн болса да, къарачай миллет кёчгюнчюлюкню джылларында чекген къыйынлыкъ не заманда да унутуллукъ тюлдю. Акъыл унутургъа излесе да, джюрек къоймайды.

«Сиз, джаш адамла, халкъыбызны джашау китабында ол бетни билирге борчлусуз», - деучен эди къарт атам Токъланы Магомет-Алий. Ол кёчгюнчюлюкню юсюнден сагъыныргъа сюймесе да, ачыу басыбмы къоя эди бир-бирледе, солуу табмагъан чабакъча, дженгил-дженгил солуй, хапар айтыб тебрерге ёч эди. Къарт атам ауушханлы талай джыл ётсе да, аны айтхан хапарлары ёмюрлюкге эсимде къаллыкъдыла.
«Мен уллу юйдегиде туугъанма. Атам Махай бла анам Букъминатны 7 сабийлери болгъанды: Мухаммат-Хамит, Фатима, мен, Хурият, Хураймат, Хасанбий, Шахарбий. Атам билимли адам эди. Ол сюдде халкъ заседатель, ётмек этген комбинатда складны тамадасы болгъанды, военкоматда, «Къызыл Къарачай» газетни редакциясында да ишлегенди. Ата джурт къазауат башланнган кёзюуде анга 55 джылдан атлагъан эди. Аны амалтын, атамы урушха алмагъандыла. Фронтха бармагъанына уа бек къыйнала эди.
Абыстол (ноябрь) айны 2-си, саулай къарачай халкъгъача, бизни юйдегиге да уллу къыйынлыкъ болуб тюшген эди. Мен ол заманда 13 джыл бола тургъан джашчыкъ эдим. Танг аласы бла юйге аскер формалары бла талай адам кириб келгенлери эсимдеди. Ташкёпюрде джашаб тургъан юйюбюзден бир сагъатны ичине чыгъаргъан эдиле. Джолгъа не алгъаныбызны айталлыкъ тюлме. Алай а, поездде уллу ачлыкъ сынамагъаныбыз амалтын, анам бир затчыкъла къысдырыргъа кюрешгенин ангылай эдим. Анам хариб къолунда джети сабийи, ауругъан баш иеси бла джолгъа къуралыргъа, бизни булджутургъа кюч къайдан табханын ангылаялмай эдим.
Джети сабийден экиси – Фатима бла Хасанбий – ал джыллада ауушхандыла. Къайда, къачан ёлгенлерин айталмайма», - деб хапар айта эди къарт атам.
Мен ангылагъаннга кёре, ала джолда ёлюб, къабырлары да болмагъаны амалтын, аттям бизге толу хапар айтыб къояла болмаз эди.
«Ёмюрде да унутурукъ тюлме ол мал вагонланы ийислерин, тарлыкъларын, адамланы инджилгенлерин, - деучен эди аття. – Эркишиле, тиширыула, къартла, сабийле бары да бир вагонда, эшикге чыгъар мадарынг болмай, ашаргъа-ичерге да джугъунг джокъ. Сабийле джылаб башласала неда сууукъдан, ачдан къатыб къалсала, джарлы тиширыула биринчи заманда ичлерин уруб сарнай эдиле, артда Аллахны буйругъуна сыйыныбмы огъесе джашаудан тюнгюлюбмю, джылауларын азыракъ эте эдиле…
Бизни Къазахстаннга элтиб къуйгъан эдиле. Бир-бири къатында джашагъан къарачайлыла аз эдиле. Бизни юйдегибиз Джамбул областны Чуйский районунда «Новый Путь» деген элге тюшген эди. Сууукъ бараклада джашаб башладыкъ. Отун болмагъаны амалтын, къамишни оруб, курай джыйыб тургъан джерибизни джылытыргъа кюреше эдик. Отунча болмай, ала джаныб бошалгъанлай юйден джылыу къуруй эди да, кете эди. Бизни элтген сагъатда «бандитле», «къралны джаулары» дегенликлерине, бизге киши ол ачы сёзлени айтмай эди. Къазахлыла къолларындан келгенни да этерге кюреше эдиле, алай а, кеслерини джашагъанлары да къолайсыз эди. Сууукъдан, ачдан адамла тели ауруудан ауруб башладыла. Бир джылны ичинде атам, 2 къарнашым бла эгечим ёлген эдиле. Анам бла мен кесибиз басдыргъан эдик аланы. Кюреклерибиз болмай, кече къолларыбыз бла къаза эдик къабырла. Басдырыргъа адамлары болмай талай арбазда ёлюкле атылыб тургъанлары эсимден кетмейди. Ашаргъа, ичерге джукъ джокъ, кърал бергенни да комендантла кеслери сюйгенча эте эдиле. Аланы барысын да айтханым, джашауубуз къыйын эди. Юйде бири биринден гитче талай сабий. Мен гитчелигимден огъуна ишлерге кюреше эдим. Кесим тенгли джашчыкъла бла бирге ёгюз арбала бла тракторлагъа суу ташый эдик. 17 джыл болгъанында Балхач атлы кёлден Кёкджетау станциягъа дери темир джолда ёте эди кюнюм. Танг джарыб, кюн батхынчысына дери таш ташыб, аны джолгъа къуя эдик.
Къарачай къызла, кёз къарамлары саудан ёлюкледеча «джукъланыб», чегетледе агъач кесе эдиле, таш джюклей эдиле. Аталары, къарнашлары къазауатдан къайтырыкъдыла деб, алларына къарай эдиле», - деучен эди аття.
«Эркишиле джыламайдыла», дейдиле. Къарт атам кёчгюнчюлюкню юсюнден хапар айтыб тебресе, кёзлеринден джыламукъла кеслери аллына тёгюле эдиле. Артыкъсыз да сабийле кёрген къыйынлыкъланы юслеринден айтса.
1953-чю джыл къарт атам Магомет-Алий чюгюндюр колхозда водоканалны учётчиги болуб ишлегенди. Анда ол джашау нёгери Халкёчланы Абдулну къызы Татьянагъа тюбегенди. Татьяна 10 джыл болуб бу элге юйдегиси бла Сары-Тюзден кёчген эди. Юй гитче сабийледен толу, анасы да ауушуб, алагъа кеси къарагъанды. Къарт атам Магомет-Алий ишлеген колхозда ол ийнек саууучу болгъанды. Бир-эки айдан бу эки адам джазыуларын бир этедиле. 1955-чи джыл алагъа джашчыкъ тууады. Атына да Къурманбий атайдыла.
«Туугъан джуртубузгъа къайтырыкъбыз деб уллу ийнанмай эдик. Ызыбызгъа къайтыргъа эркинлик берилгенинде уа, бизни къууанчыбызны учу-къыйыры джокъ эди.
Джуртубузгъа къайта тебрегеникде, къарачайлыланы анда къалырларын излеб, къазахлыла кёб кюрешген эдиле. «Къаллай джер десегиз аллай берирбиз, ишлегиз, джашагъыз», - деб, джыларгъа джетиб тилей эдиле ала. Алай а, 14 джылны Ата джуртуна термилиб тургъан миллет аллай сёзлени эшитирге да унамай эди. Хычаман (май) айда биринчи эшелон бла «Аллах, Сен джол бер!» деб, Къарачайгъа атландыкъ», - деб хапар айта эди къарт атам.
Къарт атам бла къарт анам Къазахстандан эки сабий бла къайтхандыла. Къызчыкълары Зарифа ата-бабаларыны джуртуна эки ай болуб, анасыны къойнунда келгенди.
«Келсенг а, аллайгъа кел, юйле оюлуб, хапчюк джокъ, бачхаларыбыз, ташлача, къатыб. Ол затланы кёргеникде джыларыбыз келген эди. Алай болгъанлыкъгъа, «Ата джуртда таула, суула да болушадыла» деб, бош айтмайдыла. Акъырын-акъырын юйлени ишленнгенлери бла адамланы бетлерине джылыу ура да тебреген эди. Кёб турмай «Карачаевский» совхозну «Ташкёпюр» деген бёлюмю ачылгъан эди. Мен анда талай джылны уруннганма», - деб эсине тюшюре эди аття.
Къарт атам хар заманда да билим алыргъа тырмашханы себебли, Къазахстандан къайтханындан сора Ставрополда бухгалтерликге окъугъанды. Къарачай районну маданият бёлюмюнде баш бухгалтер болуб ишлегенди, «Верхнекубанский» совхозда учётчик болуб да талай джылны уруннганды. Пенсиягъа чыкъгъанындан сора Къарачай районда къартланы, пенсионерлени советинде ишлеб тургъанды.
Къарт атам Магомет-Алий бла къарт анам Татьяна 5 сабийни ёсдюрюб, тюз джолгъа салгъандыла. Аланы туудукълары, туудукъларындан туугъанлары да бардыла.
«Аллах биз сынагъанны сизге сынатмасын. Келлик тёлюле тынчлыкъда, рахатлыкъда джашарча этсин Аллах», - деб тилек эте эдиле аття бла ання.
Мен оюм этгенден, биз, джаш тёлю, къартларыбыз айтхан хапарланы, миллетибизни тарихин эсде тутаргъа борчлубуз!

ТОКЪЛАНЫ Фатима.
Ташкёпюр эл.