Бир кере атам хариб соруу береди меннге. Джууабын дженгил къайтаралмагъанымда, «мени кёлюме уа былай келеди» деб, эм уллу социал ишлерибизни (проблемабызны) бирин бир таб, тынч, тамаша ачыкълады.
Атамы соруууна да, ол меннге ангылатхан миллетибизни шартына да, эсиме тюшгенлери сайын, сейирсиннгенлей, сукъланнганлай турама бюгюн, бюгече да. Мен бусагъатда ол сорууну келтириб джазайым да, сен, окъуучум, иги сагъыш этиб, оюмунгу эсингде тутарса. Бу бёлюмню аягъында атамы айтханын ачыкъларма да, сен кесинги да, атамы да оюмларыгъызны тенглешдириб, бир кёрюрсе. Келишдикми? Келишдик.
Сорууу атамы ма бу эди: «Къарачай миллетни эртделеден келген бир адети барды – келин талай заманны (айланы, анда санда уа – джылланы!) къайынларыны бир къауумларындан тил тутуб турады. Бу адет телиликмиди, оюмсузлукъмуду, джарсыумуду огъесе аны бир тутхучлу, керекли, джараулу магъанысы бармыды?» Ахырда да бу соруу атамы башында къалай «туугъаныны», «джаратылгъаныны» чуруму не болгъанын бир айта барайым былайда.
– Бюгюн радио бла бир сейир хапар бердиле, – деб башлады бир кере мен ишден юйге къайтханымда. – Мен келин тил тутхан адет Джерни юсюнде джангыз биздеди деб тура эдим. Индокитай таба джанында да бир миллетде (къайсы болгъанын эсине тюшюрелмеди) бар кёреме аллай адет. Ким биледи, аллай адетлери болгъан дагъыда болурла… Туура биздеча уа тюлдю, башхалыгъы барды. Сёз ючюн, юйде къайын атасы бла келинидиле. Атаны келинине айтыры болса, юйню ичинде бир затха къараб: «Чоюн (дейик), келинден бир сор (ол да алайдады): ийнекге суу ичиргенмиди, аш салгъанмыды?» Бизледе келин тауушун чыгъармайды, мадары болгъаныча, къашы-башы бла берирге кюрешеди джууабын. Былада уа келин джууабын былай къайтарады: «Чоюн, атабызгъа бир айт: эки сагъат болуб келеди мен ийнекге суу да ичириб, аллына аш да салгъанлы».
Ол хапарны айтхандан сора экинчими эди, ючюнчюмю эди кюнюнде берген эди атам ёргедеги сорууун меннге (бюгюн а мен – сеннге, сизлеге…)
Кёбню насыбы да – кёб… Бизни миллетибизни саны джылдан джылгъа ёсюб барады. Алай а бек къарыусуз, озгъан къарыусуз. Былай болмазгъа керек эди бу чот. 30 – 40 джыл мындан алгъа бизни бла ингушла бла саныбыз тенгиш эдиле, таб, биз аз-маз асламыракъ болурму эдик, дейме. Бюгюнлюкде уа ала бизден эки къатха кёбдюле. Джерлери бизникинден эсе иги кесекге – аз, аны байлыгъы, келбетлиги бизникинден узакъ кенгде… Демографиябызны тигерсиз башхалыгъыны чуруму неди да сора? Чурум бир болмаз. Чурумла, Аллахды билген, кёб болурла. Аланы барысын табыб, сюзюб, тизиб джарашдыралмазма мен. Социология бла кюрешген адамларыбыз борчлудула бу ишни бардырыргъа. Бардыра да болурла, алай а ол затдан мен хапарсызма. Мен (кесим, энчи) «дау» саллыкъ чурумла экидиле:
1. Барыбызны да къаныбызгъа сингиб бошагъан бир шартыбыз барды – джашны, къызны да юйлендирирге кереклисича ашыкъмагъаныбыз. Тюбюнде мен келтирлик айтыула бирибизден бирибизге кёче-кёче тирилигибизни, джитилигибизни, артыкъсыз да бек таукеллигибизни таркъайтыб къоя болурламы, дейме: хо-хо да, бир Аллах буюргъан болур; болджалдан къайры кетериксе; буюрулгъанны кёре барырбыз; джазыу болгъунчуннга иш болмайды, д.а.к. Бу айтыуланы миллетим башы къысыб чыгъармагъанды. Быланы, сёзсюз да, магъаналары барды. Аланы эсде тутаргъа керекбиз. Алай а, аны бла биргелей неда быладан эсе да алгъа ма бу айтыуланы тутсакъ дурусду: «Мадар этсенг, къадар этерме», дегенди Аллаху Тагъала; «Ёлгенинг болса, джерге ашыкъ, къызынг болса, эрге ашыкъ»; «Таукелге нюр джанады».
2. Эки джанындан да, артыкъсыз да къыз джанындан, тамам уллу, тамам магъанасыз джоюмла. Миллетими ма бюгюнлюкде чыртданда соза турмайын барыбыз да бирден къолгъа алыб къоратыб тебрерик чырмаулары, джарсыулары, мени тергеуюм бла, онла бладыла. Аланы эм биринчисине бир кёзюуледе бек бай, деменгили, кескин, «агъачлы», «борбайлы» ана тилибизни тохтаусуз, гузабадан гузаба «седиреб», таркъайыб баргъанын санайма. Муну юсюнден артдаракъда кёбюрек да, теренирек да айтыргъады муратым. Экинчи оруннга уа, арам-къарам этмейин, халкъыма берне джетдириб тургъан къыйыры, чеги болмагъан ауур къыйынлыкъны салама… Ма бусагъатда не келди кёлюме, билемисе, окъуучум? Сейирсинирге да, ичингден кюлюрге да болурса, аны айтсам… Ай, анасына уа, деб, келди кёлюме, джюз джыл мындан алда миллетим джюрютген къууатлы, тутхучлу, тигерсиз бай ана тилими толусу бла бир билге эдим бернени да, аны джакълагъан адамларыбызны да, кёлюм къаннгынчыннга, хыртха урургъа, сопаларгъа, ууадых этиб къояргъа. Я Сыйлы Аллах, я Джаратхан Аллах! Меннге бир ангылат: адам неда миллет тюз джолдан чыгъыб кетиб, терс джолгъа тюшюб, алджаб баргъанын биле, сезе, кёре тургъанлыгъына бери, ызына, къайтыргъа нек талпымайды, нек излемейди, нек тирилмейди, нек къычырыкъ-сыйыт этмейди? Джангылычны тузагъына тюшген адам (неда миллет) чибинчик гыбы аугъа тюшгенчамы болады не уа лапианнга кесин терилтген инсанчамы болады? Акъыл-балыкъ болмагъан сабийчиклени тышында джангыз бир адамыбыз къалмайын биледи бернени магъанасызлыгъын, бернени чюйрелигин, бернени ауурлугъун, бернени джарсыулугъун, бернени зырафлыгъын. Алай а хар барыбызны мыйыбызгъа сингиб бошагъан чюйреакъыллыкъ: менде тохтаргъа нек керекди; джууукъ-тенг, хоншу-тийре айыб этерикдиле, д.а.к. белеуют, тутхучсуз, болмагъан сагъышла барыбызны бирден тузакъгъа алыб, ай медет, чыртданда «дыф» этдирмей къоядыла. Алай бла берне чот, джылдан джылгъа джангы джюрюш алыб, керпеслениб, къууанч тыбырлы болуб, ёсгенден ёсюб барады. Бернени ма бюгюнлюкде миллетиме джетдириб тургъан къыйынлыгъын ачыкъ кёргюзтген бир мисал келтирейим. Кеппе-керти, кесим тюртюлген, болгъан зат!
Бир юйде джашлары да, къызлары да бирден джетибдиле. Къызларына талай кере келечиле келе тургъандыла. Ушатханларын да, ушатмагъанларын да сууутуб баргъандыла. Ушатмагъанларына «хы», «хоу», ушатханларына уа нечик?! Къызны анасы, мурат этгенича, берне къураялмагъанды алкъын … Ма бюгюнледе да келе турады бир келечи. Джашха да, юйюне да джокъду сёз, «хо» деб а къоялмайдыла: къызны анасыны ёлчеси бла джыйылыб тургъан бернелик чоларакъды. Аны кереклисича джыяргъа уа «хурджун» джукъалыкъ этеди…
Аллахны игилигинден, бир мадар барды: джашлары кесине къыз табыб турады. Алай а, ай медет, кёб болмай къызны атасы ауушханды. Ол къызны келин этер ючюн, ортадан, бир да къурумаса, джарым джыл ётерге керекди. Алгъы бурун келин келсе, андан тюшген затчыкъланы бусагъатха деричин джыйыла тургъан бернеликге къошсала, хар не зат кесини орнун табыб къоярыкъ эди! Ол себебден тюрлю-тюрлю лагъымла къураб, келечиге «хо» да, «огъай» да демейин (анга ишни болушлусун айтыргъа джарамайды да!) не да этиб, келинликни болджалына деричин келечини «сынджырда» (на коротком поводке) бир туталсакъ деб, къан дыгалас этедиле. Муну, башха муну маталлы кыскыныкларыбызны, эсге тюшюрюб, сагъыш этсем, джюрегим кертиси бла да такъыр болады: берне эркишилерибизни башдан-аякъ барысыны да ауузларына – къууут джуммакъла, тиширыуларыбызгъа да тууар къайишден этилген, ауузлугъу да болгъан кючлю джюгенле салыб, къачан сюйсе да, къайры сюйсе да, ары бардырыб тура кёреме чексиз, къыйынлыкъланы, джарсыуланы сынагъан миллетиме, деб. Былай ойлашыб бир кёрейик: берне джангыз бир-эки элибизде джюрюйдю, дейик. Башха эллерибизде да, шахарлада да ол затны аты сагъынылмайды, дейик. Бернени джакълагъанлагъа башхала, сёзсюз да, налат да, ирият да берлик эдиле. Бизледе уа къалайда да бирчаракъ болгъанды да чот, бир-бирине не дау салырча, не айыб, гурушха этерча болмагъанды да къалгъанды.
ШЫДАКЪЛАНЫ
Ибрагим хаджи.
«Силкин аллынга, халкъым»- 2014 дж.
Мындан арысы басмаланныкъды.
