(керти хапарла)
Аллы газетни 7-чи, 9-чу номерлериндеди.
* * *
Булгъакълары ариу, чырайлы доктор болуб ишлеген келин келтиредиле. Той бошалгъанлай, келинчик ишине джюрюб тебрегенди. Бир кюн кече сменден келген келинчик юй джыйыб, арбаз сибириб, аш-суу хазырлаб бир-эки сагъатха къалкъыргъа отоууна кетгенди.
«Бу джукъучу мени юйюме джукъларгъа келген болур эди», - деб, Майрусхан орамда шиндикге олтуруб, урчугъун да ийире, ётгеннге-кетгеннге да келинин сёкгенди.
«Анам, врачны иши алайды. Ол кече джукъламай ишлейди. Бир-эки сагъат джукълагъанлыкъгъа не болады?» - деген джашына да, ол: «Хо бир да, кече ортасында да хар кимни джарыб тура болур», - деб, сёз бермегенди.
Бир кесек замандан Майрусханны эрде къызы узакъ элден аурукъсунуб келиб: «Анам, келиннге тюберге келген эдим. Ишинден кеч келликмиди?» - деб, соргъанды.
Анасы да: «Огъай, юйдеди бюгюн. Отоуундады. Ёлю джукъугъа кетиб тура болур биягъы», - дегенлей келини юслерине чыгъыб къалгъанды.
Келин джукъ айтмай, къачыб отоууна киргенди. Къыз анасына тырман эте тургъунчу, келинчик такси чакъырыб, чемоданларын, артмакъларын да ташыргъа таксистге болушдуруб, юйден чыгъыб тебрегенди. Майрусхан да джетиб: «Бюгюн мени тамада намысымы этмей кетсенг, джашым сени бу юйге къайтарса, анга берген акъ сютюмю харам этерикме. Сен а аллай джашдан кетгенинге сокъуранныкъса», - деб, эки къолун да кенг джайыб, таксини аллына сюелгенди. Келинни уа тёзюмю бошалгъан эди да, анга эс бёлмей кетген эди.
Майрусхан: «Ёмюрде эр да, сабий къоллу да болма», - деб, таксини ызындан келини эшитирча къаргъаб, къычыргъан эди.
Ол заманда аны къызы: «Ой, кюнюм, анам, туумагъан туудукъларынгы нек къаргъайса?! Эгизле сакълайды да! Не аман ауузунг барды!» - деб, ачыуланады.
Майрусхан да: «Оу, мени ауузум къурусун. Къайдан билейим. Манга намыс этиб, билдирмегенди», – деб, тобагъа къайтады. Кюнню узунуна тобагъа къайта, келини тыш къралдан келтирген намаз мынчакъланы къолундан тюшюрмей санай, ол Аллахдан тилекле тилейди.
Экинчи кече Майрусханны къызын къарыусуз болуб, «Терк болушлукъну» машинасы больницагъа джетдирди. Кече ортасында Майрусхан да, джашы да больницаны аллында шиндикде олтуруб, операция этилген отоуну джарыкъ терезелеринден кёзлерин алмай турадыла. Майрусхан къалкъый да, илгениб уяна: «Я, Аллах баламы ёлюмден сакъла. Аны джаны ючюн кюрешгенлени алтын къолларынада къор болайым», - деб шыбырдайды. Сууукъсураб, пух джаулугъуна чулгъанады. Тангны бурну джарыгъанлай, эшикден тышына акъ халатлы тиширыучукъ чыгъады. Майрусхан да, джашы да аны аллына чабадыла.
Бетинде акъ маскасын теше: «Джанына къоркъуу джокъду. Мен эталгъанымы этгенме. Энди Аллахны къолундады. Наркоздан аязыса кёргюзтюрме», - деб, ауузу ачылыб тургъан Майрусханны келини ызына кириб кетеди.
«Ой, къорунг, къурманынг болайым. Сени джаратхан анагъа, атагъа да Аллах саулукъ берсин», - деб, Майрусхан келинини ызындан алгъышла этеди.
«Берген сютюмю харам этерме. Къалайда неда этиб келиними юйюме къайтармасанг», – деб, Майрусхан джашына къараб, джыламсырайды.
Ол а: «Да анам, сен этер хатаны этгенсе. Сабийлени да кесибиз ёсдюрлюкбюз. Сен да ызымдан бош айланма. Ант этгенме сизни юйге къайтмазгъа деб, къойгъанды», - дейди.
* * *
Ысхылтыланы келинчиклерини экинчи сабийчиги болуруна къууаныб тургъанлай, сылтаулу къызлары къолунда да джашчыгъы бла къоюлуб келеди. «Юйде эки сабийге, энтда да эки къагъанакъ къошулса, къараяллыкъ тюлбюз. Келин сен сабийинги кетерт. Аллах айтса, энтда да болур. Къыз а, сабийин табсын, эки сабийи болса, келиб, джалыныб, ызына элтирле», - деб, ана оноу этеди. Келинин докторгъа кеси элтиб, сабийин алдырады.
Бёлек замандан къызы къутулады. Аны къайынлары: «Ачха, аш, кийим бла да болушайыкъ. Алай а, къызыгъызны тили бек аманды, къаугъаны сюрген адамды, юйюбюзге къайтараллыкъ тюлбюз», – деб, къурманлыкъгъа да келиб, саугъала да келтириб кетедиле. Юйде келинчик къолунда джангыз сабийи бла къалады. Джашына джарсыб, ана келинин докторлагъа джюрютеди. Ала да энди сабийи боллукъ тюлдю, къыйналыб айланмагъыз деб къоядыла.
* * *
Эки эгеч бирини ёксюз къалгъан джангыз туудугъун, юсюне чибин къондурмай, ёсдюредиле. Окъуу, билим алдырадыла. Ол ишден келир заманнга джаш сюйген аш-суу этиб хазырлайдыла. Ол да аланы бир-биринден айырмайды. Саугъала алса, экисине да бирча саугъала алады. Къартланы кёллерин алады. Заманы джетген джаш сюйген къызын эки аммагъа келин этеди. Тукъумда ёксюз сабийди деб, аны къууандырабыз деб, малны, ачханы да къызгъанмай аламат той этедиле. Къызны джаны да джангыз къызларына къызгъанмай рысхыны къуядыла. Адебли келинчик эки амманы да сыйларын бирча кёреди.
Джаш адамла экиси да бирге ишге джюрюйдюле. Алай а, эки амма: «Джашны машинасында онг джанына олтуруб, уялмай къалай бараса? Бизни къатыбызда намыс этмей, аны бла не хапарлашаса?» - деб, бири унутханны бири айта, келинни хар этген джумушуна, ашына чурум таба, аны таргъа тыядыла. Ол да тёзе туруб, сакълагъан сабийчигине да къарамай, юйюне къайтыб кетеди.
* * *
Ташлыланы къызлары баш иеси бла дауур этеди. Эркиши аман ауузлу тиширыууна тёзе туруб, кюнлени биринде атасын-анасын да тойдуруб, кишиле айтыучу аманланы къуяды. Ол да анасына барыб тарыгъады. Къайын ана да келе келиб, кюёуюню джаягъына шап деб, иги керилиб урады.
Быллайны таулулада мен биринчи кере эшитгенме. Аланла, сиз а?
* * *
Бизни малкъар халкъыбыз акъыллы, огъурлу, тынч халкъгъа саналады.
Таулуланы къарнашдан, бютюн да бек, эгечден туугъанлагъа сюймекликлери чексизди.
Алай а, кеслери биреуленни келинлери, кюёулери болуб тургъанлай, тукъумгъа, халкъыбызгъа, дуниягъа да сабийле джаратхан келинлеге, нек эс эсе да, аман кёзден къарайдыла. Тиширыуну къачына, намысына нек сый бермейдиле?
Къатылыкъларын келинлерини юсюнде нек сынайдыла? Бу келинлени джаратхан анала, атала да тукъумда къызларын эшикге атаргъа деб, джаратмагъандыла. Юйюгюзге келин келген эсе, джашыгъызны, къарнашыгъызны намысы кёлтюрюлюрюн сюе эсегиз, ала сюйюб неда кесигиз сайлаб, таб хыйныла, фитнала этиб, келтирген келинигизни намысын кёлтюрюб, келинигизден да кесигизге ариу намыс ала билигиз. Джашларыгъызны да, къарнашларыгъызны да сыйларын кесигиз чыгъарыгъыз. Келинлени намысларына къатылсагъыз, аланы намысларын да тюшюресиз. Мени сартын, ол сизни юйге келген джаш келинчикге ариу, ачыкъ джюрек бла тюбесегиз ол да игиликни, адамлыкъны да унутурукъ тюлдю. Адамды, бизни атыбыз.
«Бизни бютеу джашауубуз да театрды» дегенди белгили поэт.
Кертиди, кавказ таулада сейирлик малла бардыла. Ала огъуна бир-бирлерини алларында биришер, экишер чыгъыб, ёрге-тикге секириб, тёгерек айланыб тепсегенледен, къалгъанлары тёгерек туруб, сейирликге къарайдыла. Билемисиз, алагъа башха джаныуарла да къошулуб къарайдыла.
Къанатлыла да бир-бири алларында тепсейдиле. Аллах биледи, хар джаны болгъанны джюрегинде да болур къууанч кюнлери. Дунияда хар халкъны да барды тепсеулери, джырлары да. Бизде да тойлада, къурманлыкълада ойнагъан теке, ат тепсетген, атны келинни юйюне киргизтген, бурун заманладача кийиниб, къартланы эжиулю джырлагъанлары, сабийни биринчи атлау къууанчына къарагъан да. Келинни халкъ аллына чыгъарыб, ауун алыб, бетчигин кёргюзтген да, кюёу кёрюне келген да. Къызланы ариуларын сайлаб, алагъа къарагъан бурундан келген адетледиле. Бу эски ёмюрледен келген хазнабызды, кёрмючюбюздю, юй театрыбызды. Бу къыйын заманда биз кесибизни хазнабызны кёлтюрмесек, киши кёлтюрлюк тюлдю.
Биз нек джюрюйбюз уллу къууанч юйлеге? Белгили джырчылагъа, оюнчулагъа, тепсеучюлеге къараргъа? Къуру кесибизни джубатыргъа тюл.
Туугъан халкъыбызны алгъын, бусагъат заманын да сахнада ачыкъ кёргюзтгенлеге къараргъа барабыз. Ала бла бирге эки-юч сагъатны ичинде ата-бабаларыбызны ёмюрлерине тюшебиз, ала бла бирге джашагъанча болабыз.
Бизни халкъны кёчгюнчюлюкде окъургъа, джырларгъа, ойнаргъа, тепсерге къоймай тургъандыла. Аллахны хатеринден, тюзлюк ачыкъланнганында, халкъыбызны тамадалары, бир къаууму гулоч таякъларына, бирсилери да туудукъларына таяна таулу театргъа келедиле. Ала бизни да барды джырчыларыбыз, артистлерибиз, сейирлик макъамларыбыз деб, ёхтемлениб, къууаныб келедиле. Сау болсунла, ариу назик джашларыбыз харс уруб, сызгъырыб, разылыкъларын билдиредиле. Къызла уа солууларын тохтатыб тынгыларгъа, кёз къакъмай къараргъа керекни орнуна, чёблеу чёблеб, чайырла да чайнай олтурадыла. Ахыр кюн тюбегенча бир-бирлери бла джаншаб, бир-бирлери да хурджунларында телефонларын ол кюн кёргенча аны бла ойнаб, шыбырдаб кюрешедиле. Шиндиклени ортасы бла олтургъан тамадаланы да ёрге тургъуза, ал джанлары бла да айлана билмей, артларын, сыртларын эркишилеге айланырыб, къызла эшикге чыгъа да, ызларына къайта айланадыла.
Къара чепкенли, акъсакъал къартларыбыз уллу башларын гитче этиб, бизге буруннгу макъамлы джыр айтханда да, Газа улу аналагъа аталгъан джырны джырлагъанда да, башха халкъланы келечилери огъуна ёрге туруб, харс уруб, сый берген заманда, бирле тартыб, созуб келтиргенча, къол аязларын къызгъаннганча, харс урмай, маллача, ёрге да турмай олтургъанларына уялырчады. Тыш къраллада уллу сый берилген белгили «Балкарияны» мелёклеге ушагъан ариу къызларына, къуш къанатлы, къамалача чанчылыб, тепсеген тойчу джашларына хар урмазлыкъ адамла нек келедиле? Биз къайда кёргенбиз харс урулмагъан тойла? Мен къатымда джукъу къысыб олтургъан бир тыширыугъа: «Харс нек урмайсыз, ол ариу къызны джырлагъанына» – деген сорууума, ол: «Бюсюремедим джырлагъанын», - деб, джууаб берди.
Бир тойда джангыз беш такъыйкъаны тепсеген неда джырлагъан адам талакъ солуу этгенин хар ким да эсибизге тюшюрюрге керекбиз. Аланла! Орусча огъуна «Этика поведения в обшественном месте» деб барды. Биз халкъла сукъланнган, кёб халкъла бизден юлгю алгъан миллет бола тургъанлай кесибизни сыйыбызны тута билмейбиз. Кесибизни къулла кибик джюрютебиз. Биз кёкюрегибизни уруб, биз къарачайлылабыз-малкъарлылабыз деб, махтаныб, нартла осият этген намысыбызны, адетлерибизни сакъламай учуз этсек, башха халкъла андан бек учуз этерле.
Унутмайыкъ закий Кязимни сёзлерин: «АДАМДЫ, бизни атыбыз».
