Эресей кесине къошхунчу, Кюнбатыш Кавказны тенгиз джагъасы Осман империяны къолунда болгъанды. Анда деменгили таш хунала бла, аскер бёлекле бла джакъланнган талай тюрк порт джарашдырылгъанды.

Аланы бизге эм джууукълары – Сухум-Къала (Хачыпсыда) эмда Поти-Къала (Гюрджюде) эдиле. Уллу Къарачайдан хаджиликге чыкъгъанла, ауушла бла ётюб, ол портланы бирине джетгендиле; андагъы тамададан эркинлик алыб, тюрк кемелени бирине олтуруб, Стамбулгъа джыйылгъандыла.
Бизникилени бир къаууму, Стамбулда кереклисича тургъандан сора, кемеле бла Палестинадагъы Яффа портха келгендиле. Андан атланыб, къарачайлыла Къуддусха (Иерусалимге) баргъандыла, аны шыйых джерлерин джокълагъандыла.
Эресейге къошулгъандан сора уа къралдан эркинлик берилмей хаджиликге иймегендиле.

Эркинлик алыу
ХХ-чы ёмюрню ал сюреминде хаджилик къылыргъа умут этген къарачайлы беш джерден эркинлик алыргъа борчлу болгъанды.
Биринчи – эл джыйылыуну бегими керек эди. Анда ол адамны (халисини ашхылыгъы чертилиб) алты айгъа неда бир джылгъа тышына кетерине джамагъатны разылыгъы белгиленнгенди.
Экинчиси – джорукъ джаны бла тазалыгъына /тинтиу-сюдлюк тыйгъычсыз/, налог эмда башха ачха борчлары болмагъанына эл башчылыкъдан шагъатлыкъ къагъыт («удостоверение от аульного правления») берилгенди.
Андан сора юч тамаданы официал разылыкълары керек болгъанды: алгъын – участокну тамадасы («Къарачайны пристопу»), аны ызындан – Баталпашинск бёлюмню атаманы, ахыргъы – Къобан областны тамадасы.
Аладан ётгенден сора, хаджиликге барлыкъ адам къралгъа пошлина тёлеб (эки къойну багъасы чакълы), тыш къраллы паспортну къолуна алгъанды. 1904-чю джылда хаджиликге баргъанлагъа айырыб тыш къраллы паспортну бир тюрлюсюн къурагъандыла.

Джолгъа чыгъыу
Хаджиликге эркинлик алгъан къарачайлыла Акъ Къалада джыйлыб, Баталпашинскеге атланнгандыла, андан да Невинномысская деген станциягъа джетгендиле. Андан, 1888-чи джылдан башлаб, джангы темир джол бутакъ ишлгеннгенлей, Тихорецкая эмда Екатеринодарны юсю бла Новороссийскени портуна баргъандыла. Анда кемеге (пароходха) олтуруб, Стамбулгъа ётгендиле. Бир-бирлери тюрк къаралны ара шахарына башха портладан (Одесса, Феодосия, Севастополь, Батуми) джюрюгендиле.
Хаджиликге баргъанланы чыкъгъан портларыны тизимин Ич ишлени министерствосу бегитгенди; хар кеме хаджилени джюрютюрге эресейчи властдан эркинлик къагъыт алыргъа борчлу болгъанды.
Одесса неда Новороссийск шахарладагъы тюрк консуллукълада паспортха салыннган виза («в Мекку, через Стамбул» деген сёзле бла) ючюн 2 сом бла 5 капек пошлина тёленнгенди. Эресейни тышындагъы джерледе (Стамбул, Суэц, 2 кере – Джидда шахарлада) тёрт виза салыр ючюн да джоюм этиб баргъанды къарачайлы.

Ат-тюе джол
Хаджилик ай (зу-аль-хиджа) джууукълашханда, Стамбулдан неда Къуддусдан келген кавказчы къауумла Шам (Сирия) таба атланыб, Дамаск шахаргъа джыйылгъандыла. Анда осман хокумат (правительство) джаршадыргъан, аскерчиле бла джакъланнган кериуан къуралгъанды. Ол Меккягъа 40-45 кюнню ичине джетиучен эди (бир суткагъа тюе бла 30-35 километр чакълы джюрюгенди).
Дамаск бла Мединаны арасында 30-гъа джууукъ хаджилик «станция» кибик мекямчыкъла къуралыб, алада джолоучула хаджиликден къайытыугъа къысдырыу къойгъандыла.
Бу джолну иги кесеги Къызыл тенгизни джагъасыны узуну бла баргъан Хиджаз атлы джерни юсю бла созулгъанды – къызгъан ташны-къумну ичи бла, къызыл бетли къотур къаяланы къаты бла. Орман-чегет къой эсенг, тюз кырдык тюбемей эди, къанатлы-джаныуар да кёрюнмегенди ол джуртлада. Ташла кёбден, къумда батхан чурумдан, арбала джюрюмегендиле ол джолда – къуру атла бла тюеле.

Эм ачы джарсыула
Арабияны иссилик азабыны тышында, хаджиликге баргъан халкъгъа уллу къыйынлыкъ джетдирген «къум араблыланы» (бедуинлени) чабыууллары болгъанды. Сёз ючюн, 1893-чю джыл аланы къолларындан Бадр деген джерде 400 муслиман къырылгъанды; 1899-чу джыл Эресейден баргъан 20 хаджи джаралы болгъанды.
Халкъ джырчы Ёзденланы Абугалий эски хапарланы келтире, былай айта эди: «…Къум тюзледе аманлыкъчыла чыгъыб, азыракъ болгъан хаджилени кёрселе, тонаб, тюйюб тургъандыла. Алагьа къум араблыла неда ассы араблыла деучен эдиле…»
Бу халда, джолгъа джакъсыз чыгъаргъа къоркъуб, Кавказдан баргъанны кёбюсю осман власть Дамаскда къурагъан кериуаннга къошулургъа тырмашханды. 1898-чи джыл Дамаскдан чыкъгъан хаджилик къауумну сакълагъан 550 тюрк аскерчи (эки тоб бла) атланнганды. Ала бла къалмай, кериуанны джакъларгъа – осман патчахдан хакъ алыб – 4 араб къауум (племя) къошулгъанды. Ол кёзюуде тюрк хокуматы хаджи джолланы сакълаугъа джоюму хар джыл сайын 2,5 мелиуан къуруш деген тюрк ачха (200 минг кюмюш сом) болгъанды.

Тенгиз джол
1869-чу джыл Акъ тенгиз бла Къызыл тенгизни байлагъан 160 километрли Суэц канал ачылгъандан сора хаджиликни джангы ёмюрю башланады. Джарсыулу къум джолладан кери болуб, Кавказны тенгиз джагъасындан чыгъыб, кеме бла Джиддагъа дери джетерге джол ачылгъан эди.
Хаджиликге элтиуге эресейчи эки тенгиз компания («Русское общество пароходства и торговли» эмда «Добровольный флот») къошулгъанды. Алай а ХIХ-чу ёмюрню аягъына дери аланы кемелери Мисирдеги (Египетдеги) Александрия деген портдан ары элтмегендиле. Андан ары Къызыл тенгиздеги – Янбу (Мединагъа баргъаннга) бла Джидда (Меккягъа баргъаннга) – араб портлагъа джетдирген не мисирчи, не тюркчю кемеле болгъандыла.
Бизни къралдан тохтаусуз Джидда портха дери баргъан биринчи рейс 1903-чю джыл Одессада ачылгъан эди; Джиддагъа элтиб, ызына къайтаргъан маршрутну бираздан Батуми портдан да джарашдыргъандыла.

Джол джоюм
ХХ-чы ёмюрню аллында Эресейден къуру Меккягъа барыугъа 300 сом чакълы джоюлгъанды; Меккя бла Мединагъа – 500 сом; ол себебден, эресейчи орта хаджи джылгъа къолуна 1000 сом чакълы алыб чыгъыучан эди.
Тенглешдирирча: ол кёзюуде Къарачайда эл устазны джыллыкъ хакъы 300 сом эди; бир къойну орта багъасы 5 сом болгъанды, ийнекни – 45 сом, атны – 80 сом.
Стамбулдан Джиддагъа (ашарыкъсыз) 1899-чу джыл кеме бла барыуну багъасы: 2-чи класс – 8 лира (68 сом), 3-чю класс – 4 лира (34 сом). Ызына къайтыуда Джиддадан Стамбулгъа билет багъаланы тыш къраллы пароход компанияла, сюйгенлерича кёлтюрюучен эдиле: 1-чи класс – 15 лира бола эди, 2-чи класс – 12 лира, 3-чю класс – 7 лира.
1909-чу джыл эресейчи пароходла бла барыу не джаны бла да учуз эди, таб эди. Сёз ючюн, Одессадан Стамбулгъа къуру 4 сомгъа баргъандыла; 1-чи бла 2-чи класслы орунлада Батуми-Джидда джол бла барыб, къайытыугъа 100 сом тёленнгенди.

Ауруула
Хаджиликге джыйылгъан джерледе ауруула чыкъмай, джайылмай къалмагъандыла ол къараннгы ёмюрледе. Джашагъан джерлерини кирлигинден, таза суу бла хайырланмагъанлыкъдан, андагъы ашарыкъ келишмегенликден, Эресейден баргъанланы арасында да кёб ашхын-ичеги ауруула джайылгъандыла, талайын къыргъандыла.
Сёз ючюн, 1860-чы джыллада Меккяда халерни эпидемиясы кёб адамны ачытхан эди. Тамам ол кёзюуде хаджиликге баргъан къарачайлыланы талайы анда джан бергенди: 1862-чи джыл – Голаланы Исхакъ, Байрамукъланы Дауут, Ёзденланы Малкъар, Дудаланы Хасанбий, 1866-чы джыл – Сылпагъарланы Ибрагим, 1867-чи джыл – Къаракётланы Инарал. 1863-чю – 1864-чю джыллада хаджиликге Къарачайдан баргъан болмагъанды.
Башха заманлада да саулукъ сакълау иш Меккя бла аны тёгерегинде такъылгъа бурулмагъанды. Отуз джыл ётгенден сора да хар джыл сайын ауруула келиб тургъандыла: холера – 1890-чы, 1891-чи, 1893-чю, 1895-чи джыллада, эмина – 1897-чи - 1899-чу джыллада.
Аурууланы юсюнден хапар келгенде, Эресейни хокуматы бизде хаджилик джолну официал джаны бла джабыучан эди (сёз ючюн, 1897-чи – 1899-чу джыллада – эминадан къоркъуу халда).
Алай а, эресейчилени бир къаууму, хыйлалыкъ этиб, Арабиягъа ётер лагъым табалгъанды. Сатыу-алыуну сылтау этиб, ала Стамбулгъа дери паспортларына виза салгъандыла, анда уа тюрк паспортну сатыб алыб, Меккягъа джыйылгъандыла. Сёз ючюн, 1890-чы джылны къачында эресейчи паспортсуз хаджиликге 611 кавказчы ётгенди. Аланы ичлеринде бизникиледен болгъан-болмагъан къауумну юсюнден Аллах биледи…
Тышындан келген эпидемиялагъа тыйгъыч салыр халда, 1900-чю джылланы ал сюреминде Феодосия бла Батумиден кеме бла Хиджазгъа барыб, андан да ызына кеме бла ол портлагъа къайытыргъа хаджиликге барлыкъ хар эресейчи адамгъа борч салынганды. Быллай борчну алгъанына ол адам къол салгъанды, аны да эл башчылыкъны мухуру бла шагъатландыргъанды. Ол портланы къатында карантин къуралгъанды.
Хар эресейчи кемени санитар халына комиссия къарагъанды; хар 1000 адамгъа хокуматчы эмда кемечи врач белгилетгендиле; хокумат врачха да гитче бактериологиялы (микроскопу бла) лаборатория берилгенди.

* * *
Эресейден кемеле бла Къызыл тенгизге келген къауумла джолда карантинни эки джерни биринде ётгендиле: Мисирде (Синайны тенгиз джагъасында) – Эт-Тур шахарчыкъда неда Хиджазда – Абу-Саад деген айрымканчыкъда (Джидда шахарны къатында).

Арабияда биринчи атлам
Карантинден сора кемеле бла келиб, ахлуларыбыз Арабияны джерине Джиддада тюшгендиле. Былайда хар келген адам 10 къуруш деген тюрк ачха бла пошлина тёлегенди (1900-чю джыллада 1 къуруш = 8 орус капек).
Бу шахарда уллу базар, къарыусуз госпиталь, тюрк аскерни гарнизону болгъандыла. Джидданы къыйырында «уллу анабыз Хауаны къабыры» дегеннге зияратха джюрюй эдиле келген муслиманла (1928-чи джыл аны Саудияны хокуматы къурутханды).

Эресейни консулу
1891-чи джылны никкол (июнь) айында Джидда шахарда Эресейни консуллугъу къуралыб, хаджиликге баргъан джердешлерибизге болушлукъ этгенди, мадарына кёре, джакълагъанды.
Бизникиледен тоналыб, факъырлыкъгъа тюшгенни, ашарыкъ бла кечиндириб, кемеле бла джуртха къайытарыр джумушланы бардыргъанды консуллукъ.
Гудуладан-тонаучуладан къоркъгъан эресейчиле ачхаларын консуллукъда сакълаугъа къойгъандыла (сёз ючюн, 1907-чи джыл – 50 минг сом).

Къараучула
Келген къауумла – къралларына, миллетлерине кёре – «далиль (мутауаф)» деген араб къуллукъчуланы къолларына тюшгендиле; сёз ючюн, бир далиль «черкеслеге» (шималкавказчылагъа), башхасы – дагъыстанчылагъа, ючюнчю – татарлылагъа къарагъанды. Ол Меккяны башчысына (шерифге) бойсуннганды.
Келгенлеге орун белгилеу, аланы джарашдырыу, аш-суу бла болушуу борч далил бла аны болушчуларына (уакиллеге) салыннганды.
Осман властла ауруулагъа тыйгъыч салыуда, санитар джорукъла сингдире, Джидда шахарда карантин ишни башлагъанларында, алагъа къаршчы болгъан андагъы араблыла эдиле. Эм биринчи – хаджиликден хайыр этген къауум: далилле-уакилле, саудюгерле, бедуинле д.а.к. башхала. Къарангы халкъны къозгъаб, аны къолу бла карантин мекямланы чачыу-къучуу этиб, табиблени (врачланы) да джан къайгъыгъа джетдириб, къуугъан эдиде ол шахардан...

Багъала
Шимал Кавказдан келгеннге бу шахарда туруу бек къыйын эди. Эм биринчи, иссилик бла тенгизни мылы хауасы ауур тийгенди, аны тышында – таза сууну къытлыгъы, бизге джарашхан ашарыкъны дыккылыгъы, багъалыгъы инджитгенди.
Къарачайлыланы иги кесеги юйюлеринден зыраф болмагъан азыкъ (къакъ эт, бышлакъ д.а.к. башхала) алыб, аны бла хаджиликни кёб кюнлерин ётдюргендиле.
Джидда бла Меккяны джеринде ёсюм джокъну орнунда болгъанды; мюрзеу ёсмей, битим болмай унну, кёгетлени кёбюсюн узакъдан (Иракдан, Эресейден, Индиядан) келтиргендиле.
Джидда шахарда къой этни бир фунту (409,5 грамм), орус ачха бла тергесек 20-35 капекге сатылгъанды; тауукъ – 75 капек, эресейчи ундан этилген булка – 8 капек; он гаккы – 50 капек; уллу харбыз – 60 капек (Меккяда – 20-30 капек).
Юйлени иелери хар адамдан джатхан джер ючюн бир кюннге 16 капек алгъандыла. Байыракъла, 3-4 адам эркин орналгъан фатар бёлюмге (комнатагъа) бир кюннге 40 капек – 1 сом тёлегендиле.

Кяба джанына
Джидда бла Меккяны арасындагъы 80 километрлик джол болгъанды; аны юсюнде 11 солур джерчик къуралгъан эди.
Аланы талайыны къатларында хаджилени бедуин бандитледен джакълар халда, тюрк аскер къарауул орунла (постла) джарашдыргъан эди. Хаджиликге келген хар къауумгъа – бир постдан башхагъа джетдириуге – 2 атлы аскерчи нёгер берилгенди.
Тюе бла Меккягъа эки кюннге, эшек бла – 12-15 сагъатха джете эдиле. Хаджилик кёзюуге дери ары барлыкъ бир тюени арендасы 3-4 меджидие деген тюрк кюмюш ачхасы болгъанды (ХХ-чы ёмюрню аллында: 1 меджидие = 20 къуруш = 1,7 сом). Хаджиликге бир-эки ай къалгъанлай, аренданы багъасы 2-3 къатха ёсгенди.
Хадда деген джерде (Меккядан беш сагъат узакълыкъда) хаджиле ихрам кийгендиле.

Меккяда джашау
Бу шахарда джай кёзюуде да бираз тынчыракъ болгъанды бизникилеге, нек десенг, хауасы кургъакъ, ичер, тазаланыр сууу да эркин болгъанды. Эки комнатаны арендасы бир айгъа 16 тюрк лира болгъанды (1905-чи джыл: 1 лира =5 меджидие=8,53 сом).
Меккядан Къарачайда элине телеграмма бла, багъа болса да, хапар билдирирге излегеннге мадар болгъанды. 1899-чу джыл телеграммада хар сёзню багъасы 5 француз франк неда 1,87 сом эди.

Къайтыу
Хаджиликден джуртха къайтыуда джангыдан карантинледен ётгендиле. 1890-чы джыллада ачылгъан Эт-Тур деген джерде 10-12 минг адамгъа палаткалада уллу лагерь ачылыб эди. Андагъы карантинде дезинфекцияны ёте, 64 мисир къурушну (6,4 сом) да тёлеб, 12 кюн тургъандыла хаджилерибиз.
Суэц каналны аллында халкъла арасы санитар комиссияны адамлары, кемени джокълаб, ауругъанлагъа, санитар халгъа къарагъандыла.
Каналдан чыгъыб, Акъ тенгизге ётгендиле; аны джагъасында Бейрут (Ливанда) бла Урла (Измир шахарны къатында) портлада карантинни ётюучен эдиле.
Къралыбызгъа къайтханда, Феодосияда неда Батумиде 45-50 кюннге дери карантинде туруб, хаджилерибиз эллерине атланнгандыла…

Хатууланы Рашид хаджи.