Алам, заманны тирмен ташларында ёмюрлени, миллетлени да элей келиб, чыгъарады кёзюуюне накъут-налмаз хазнасын.

Ёмюр да, миллет да ол накъут-налмаз хазналарын ана сюймекликлери бла, къанда, джанда болгъан ашхылыкълары бла сюрмелеб, джашауну ал сафына чыгъарыб, джулдузланы тюбюнде, джер джюзюнде кюн джылыуну ангылагъан джанла бары къууанырча, сукъланырча этиб, саладыла. Насыбы болгъан ол ашхылыкъланы толу хайырландырыб, миллетини атын, шартларын да дун-дуниягъа Аллаху Тагъала берген энчи нюрю бла, фахмусу бла айтдырады, джамагъатына, джуртуна да дагъан болады. Ма аллай алчы адамларыбызны бири Акъбайланы Исмаил (Чокуна афенди) болгъанды, Къарачайны тинини, динини, тарихини ара багъанасы.
Акъбайланы Окъубну джашы Исмаил — къарачай халкъны къой, хоншу миллетлени да онглу, билимли, болумлу, фахмулу адамларыны алчысыды, биринчилерини биринчисиди, сайламаларыны башыды, болса да, аяусузларыны аягъыды, сансызларыны къыйырыды, бюсюреусюзлюкню белгисиди.
Не джаны бла да фахмусу кёб, билими терен, адамлыгъы уллу, рысхысы берекетли Акъбай улу Исмаил саулай джашауун миллетине къуллукъгъа салгъанды: билим джайыу (биринчи алфавит, окъуу китабла, тылмач, сёзлюк…). алгъа къолдан джазыб юлешгендиле устазлагъа, сабийлеге да, артда басмаланыб да чыкъгъанды. Ол кёзюуде, 1916-чы джыл, Шимал Кавказда джангыз къумукъ миллетде болгъанды окъуу китабла.
динибизни ангылаб окъурча, Чокуна афенди медреселеде да реформала этгенди, халкъны инджитмез джанындан ёлгенде-къалгъанда да джоюмланы азайтханды. «Ийман-Исламны», Файгъамбарыбызны (гъ.с.) хапарын, зикирлени ана тилибизге кёчюрюб, къара халкъ ангыларча этгенди. Барыбыз да билебиз аланы: тиширыулагъа окъуу-билим бериу (Тебердиде медресени къызчыкълагъа мектеб этиб, тиширыу окъутуу андан башланнганды); джашау турмушну айнытыу — кёпюрле ишлеу, джолла тюзетиу, тюкенле, гитче базарчыкъла ачыу, джамагъат ууакъ кереклисин ала, артыгъын сата турурча, Баталпашинскеге, Нарсанагъа, Бештаугъа ётмегенлей. Тебердиде курсауайла солурча, ауругъанла багъылырча дачала салыу, курорт къурау (Кърымшаухал улу Ислам эмда Байчора улу Солтан хаджи бла биргелей); фахмулу тёлюге болушуу, онгсузну джокълау (Къарачайда фахмулу сабийлени эл мектебледен сора Ставрополда, Симферополда, Къазанда, Самаркандда, Санкт-Петербургда окъурча кёб болушлукъла этгенди). Аллаху Тагъала амал да бергенди. табигъатны сакълаугъа уллу эс бёлгенди. къарачайлы чегетни, ташны, сууну аяулу джюрютсе да, Чокуна афенди андан да бек сакъ болурубузну сюйгенди. Терек, бачха кёгет ёсдюрюуню миллетге сингдириб кюрешгенди афенди сабийле бла бирге орнатхан алма, кертме, къоз терекледен бюгюн да кёгет табыб ашаргъа боллукъду.
Былайда эсгерилмей къалгъан джумушлары энтда барды. Сёз ючюн, талай тилни тикирал билген алимибиз бирси тилледен ана тилибизге кёчюрюб, ненча ашхы зат бла танышдыргъанды бизни?
Была барысы бирден къой, бирин эталсанг да тарихге кирирчады, таурухлада айтылырчады, Акъбай улу уа башында тизимни барысын да аламат баджаргъанды, ёмюрю къуру бирчиги бла кюрешгенча алай «сюрмелегенди» этген ишин. Хар бири бирер эсгертме кесине, халкъыны миллетлигине, тарихине бирер накъут таш. Чокуна афендиге эм баш бюсюреуюбюз Къарачай-Черкес Республиканы джерине, бютеу миллетлерине басма (типография) саугъалагъаныды деб келеди кёлюбюзге. Бютеу рысхысын: заводчукъларын, дачаларын, тюкенлерин, джерлерин, юйлерин, малларын да кеси разылыгъы бла совет къралгъа ётдюрюб, къачан да чомартлыгъы бла джюрюген джеринде таурухча айтылгъан Чокуна афенди, бютеу заманын, фахмусун да типографиягъа береди. Бу затны юсюнде Акъбай улу Исмаилни этген файдасын айтыр ючюн монографияла джазылыргъа керекдиле. Ол ишге (анга биринчи басмачы бла басма деб неда башхаракъ айтылса да) аталгъан тинтиуле этилиб, республиканы миллетлерини арасында (орус тилде Кирилл бла Мефодийге аталгъанча) конференцияла болсала бек хайырлы иш боллукъ эди джаш тёлюню тарих, тин, дин, адамлыкъ, инсанлыкъ ангыларын да ёсдюрюрге, республиканы миллетлерини арасында джарашыулукъну да айнытыргъа.
Хадиследе келеди, Аллаху Тагъала бек сюйген къулун бек сынайды деб, сынаулары ючюн саугъасы да керти дунияда уллуду, кёбдю деб. Акъбайланы Окъубну джашы Исмаил ол къауумдан болур. Ашхы Аллах Фердаус джандетни тёрюн буюрсун ашхы адамыбызгъа.

ИЖАЛАНЫ Фатима,
устаз.