Совет аскерлени Афганистанны джеринден чыгъарылгъанларына быйыл 36 джыл толады. Алгъын джыллада «афганчыланы» ол кюнлери байрам кюнлерича ёте эди.

Бир къауумгъа байрамча болса да, башхалагъа уа бу кюн ёлген аскерчи тенглерин эсгерген кюн болуб мыдах ётеди. Артыкъсыз да бек бу кюн Афганистанда къазауатны сынагъанлагъа ёмюрде да унутулмазча кюндю.
Къарачай-Черкесиядан да кёб джаш ол урушну отун джырыб ётгенди. Амма, бу кюн ачы татыуу да болгъан кюндю: кёб джигитни джашауу къазауатны шынгкъартында кюйгенди. Хазна къалмай 10 джылны узагъында баргъан къазауат 14 мингден аслам джашны (аланы ичинде да бизни республикадан 42 адамны) джашауун юзгенди.
Ата джуртну аллында борчларын сый бла толтура ёлген джигитлеге ёмюрлюк сый эмда махтау тыйыншлы болгъаны хакъды. Аланы бириди джердешибиз Чочуланы Хусей да. Ол тенглерини кёзюнде 20 джыл болгъан джашчыкъча къалгъанды.
Чочуланы Тохтарны джашы Хусей (документлеринде Чочиев деб джазылгъанды) 1966-чы джыл къыркъаууз (сентябрь) айны 30-да Уруп районну Преградна стансесинде уллу юйдегиде – джети сабийни ючюнчюлери болуб – туугъанды. Атасы Тохтар бла анасы Файруз (ауушханды, джандетли болсун) беш джаш бла эки къызны иш бла чыныкъдырыб ёсдюргендиле. Алагъа адебни-намысны сакъларгъа, уллуну сыйын кёрюрге гитче заманларында огъуна юретгендиле. Ол шартланы сабийлени халилерине къаты сингдиргендиле.
Хусей, «уллу къазанда бишген эт чий къалмаз» дегенлей, сабийлей огъуна, ауур деб къарамай, не тюрлю ишни да толу тындыргъан, атасыны сёзюн джерге тюшюрмеген, ата-ана сыйны мийикде тутхан, намыслы сабий болуб ёсгенин аны таныгъан элчилери бюгюн да айтханлай турадыла. Школда окъугъан джылларында ол устазларыны берген джумушларына джууаблы болуб, юретгенлерин дженгил алыб, кеси тенгли сохталаны арасында тирилиги бла эмда эслилиги бла айырылыб танылгъанды. Хусейни патриот шартларын устазла школда бирси сохталагъа юлгю этиб тургъандыла. Ол огъай эсенг, абадан класслада окъугъан джашла да аны бла шохлукъ, тенглик тутаргъа бек сюйгендиле.
Орта школну тауусхандан сора Хусей, Черкесскеде шофёрла хазырлагъан школда талай айны окъуб, усталыкъ алыб, туугъан элине къайтыб, «Преградна» совхозгъа ишге киргенди. Совхозда ишлей тургъанлай, заманы джетиб, ол аскер борчун берирге чакъырылгъанды.
Чочуланы Хусей 1985-чи джыл арттотур (апрель) айны 25-де Къралны Къоруулау кючлерини тизимине киргенди. Ставрополда призывниклени джыйгъан пунктда ол 2-3 кюн тургъандан сора, талай джаш бла бирге Орджоникидзе шахаргъа ашырылгъанды. Анда ол юч айны карантинде тургъанды. Командири Хусейге Афганистаннга ашырыллыгъын билдиргенди. Ол джыллада Афганистанда къазауат кёб совет ананы джюрегине къайгъы салгъанды. Аны себебли, Хусей да, анасыны къыйналлыгъы кёзюне кёрюнюб, аны аягъандан, эгечи Анжелагъа письмо джазыб, Афганистаннга ашыра тебрегенлерин билдиргенди. Эгечни джюреги къалай тынчлыкълы боллукъ эди?! Олсагъатлай юйде хапар джайылгъанды, анасы, атасы къарнашы Хусей тургъан аскер бёлекге ашыгъыб джолгъа чыкъгъандыла. Ала, аны командирине тюбеб, Совет Союзну джеринде къуллугъун бардырырча мадар этерин излегендиле. Артыкъсыз да бек, анасы Файруз, джылаб, тилеб кюрешгенди, не келсин, джукъ тюрлендирелмегендиле. Документле хазыр болуб, керекли джерине ашырылгъанларын билдиргенди командири, дагъыда джашларын бир ыйыкъгъа солургъа, тансыкъларын алыргъа юйге биргелерине джиберирге мадар бергенди. Алай бла, Хусей юйдегилери бла бир ыйыкъны юйде солугъандан сора, къралны буйругъуна бойсунуб, джолун Афганистаннга алгъанды…
Анда ол Баграм провинцияны аскер бёлегинде 1985-чи джыл къыркъар (август) айдан 1987-чи джыл арттотур (апрель) айны 21-не дери къуллукъ этгенди. Совет Союздан афган миллетге кийим, ашарыкъ, дарман-дары, отлукъ дагъыда ала кибик бирси болушлукъну ташыгъан машина колонналаны душманладан къоркъуусузлугъун сакълагъан БТР машинаны джюрютгенди аскерчи Хусей. Ол эм къоркъуулу, джууаблы джумушланы бири болгъаны себебли, анга тамам тири, ётгюр джюрекли, уста джашланы ийгендиле. Тауланы башларындан мараб моджахед бёлекле ол колонналаны атылтыргъа ёч болгъандыла. Ала кеслери да, окъ-тоб бла деменгили баджарылыб, тыш къралладан уллу кюч табыб, совет аскерчилеге къоранч салыб тургъандыла.
Чочуланы Хусей урушха 20-дан аслам кере къошулгъанды. Ол эки кере джаралы да болгъан эди. Эгечи Анжела ол кёзюуню юсюнден былай хапар айтады:
– Афганистаннга барыб тюшгенден сора, письмоларында сау-эсен болгъанын джаза эди. Алай болса да анда къоркъуулу болумну юсюнден чыртда бир джукъ билдирмей эди. Ол биз излегенча письмо кёб джазмай эди бизге. Фотоплёнкаладан карт этерге мадары болмай, плёнкаланы кеслерин ол халда письмоларына салыб ие эди да, биз да аны сурат алыучугъа бериб, картла этдириб, анга дуния бла бир къууана эдик. Алай бла къарнашчыгъыбыздан тансыгъыбызны алыргъа кюреше эдик. Бир кёзюуде бир талай айны письмо джазгъаны тохтаб къалады да, юйде барыбыз да бек сагъышлы болгъан эдик. Иги сагъыш а келмей эди бирибизге да, не джашырыу. Сора, анам джарлы, район аскер комиссариатха барыб: «Аллай кёб заманны джашымы юсюнден хапар нек джокъду? Сиз билмей мадар джокъду?» – деб къоркъуу аны джюрегин кюйдюре, хапар излеб кюрешген эди. Юч айдан сора келген эди письмосу джарлыны. Артда билген эдик, Хусейчик эки кере джаралы болгъанын Афганистанда. Бир кере онг имбашына окъ тийиб, экинчи кере уа джюрегини туура къаты бла окъ тешиб ётген эди. Аны амалтын, бизни къыйнамаз ючюн, хапар билдирмей тургъан эди. Андан сора, аллай бир заманны письмо джазмай тургъаны ючюн, бизден разылыкъ тилеген сёзле джазыб ийген эди.
Аскерде берилген джумушланы Хусей айыбсыз тындыргъанлай тургъанды. Аскер тамадалары, аны ол тирилигин эслеб, патриот шартлары бла аскерчилеге юлгю болгъан ётгюр уланны ёсдюргенлери ючюн, Тохтар бла Файрузгъа талай кере Бюсюреу къагъыт джибергендиле.
1987-чи джыл арттотур (апрель) айны 21-де Баграм шахардан иги танг узакълыкъда, къулакълы джерлени бирине Чочуланы Хусей рейдге чыкъгъан эди. Ол кюн машина колоннагъа биягъынлай душман бёлек чабыуул этгенди. Алайда совет аскерчиле моджахедле бла тамам кючлю къазауат этгендиле. Уруш талай сагъатны созулгъанды. Сора Хусей, чотну таб кёрмей, аскерчиледен къоранч бола тургъанын ангылаб, къалгъанланы къоркъуусуз болгъан ышыкъ джерге кетерге кереклисин ачыкъ билдириб, алагъа алайдан джанлары саудан къутулургъа болушханды. Ай медет, олсагъатлай душманны пулемёту Хусейни кёкюрек къангасын элек этиб къойгъанды. Андан сора, авиацияны чакъырыб, душманланы алай къаушатхандыла. Тенглерин ёлюмден джакълаб, кесини джанын аямагъан аскерчини ёлюгюн талай кюнню алалмай тургъандыла. Алай бла, аскерден юйюне кетерге бегим чыгъыб тургъанлай, ол кюн джашаууну ахыр кюню болуб къалгъанды.
Афганистанда Хусейни биргесине Хабез районну Псаучье-Дахе элинден Киков Хамит болгъанды. Ол аскерден сау-эсен келгенден сора аскерчи тенгини юсюнден кёб хапар айтханды. Аскерчи къарнашыны адамларын хаман джокълагъанлай, аланы джюреклерин басаргъа кюрешгенлей эмда Тохтарны юйдегиси бла къарнашлыкъ тутханлай джашайды бюгюн да.
Чочуланы Тохтарны джашы Хусей къоркъуулу кёзюуде къызбайлыкъ этмей, аскерчилени джанларын сау къалдыргъаны, Совет къралны аллында этген антына кертилей къалгъаны ючюн, ёлгенинден сора Къызыл Джулдузну ордени бла саугъаланнганды.
Аскерчи тенглери ючюн кесини джанын берген таулу уланны ёлюгюн сандыкъгъа салыб, киши джуртдан туугъан элине аскерчи тенглери келтириб, тыйыншлысыча аскер сый бериб, Уруп районну Большевик элини джамагъат къабырларында асырагъандыла. Джашагъан орамларына да аны аты аталгъанды.
1985-чи джылны арттотур (апрель) айыны 25-и бла 1987-чи джылны ол кюню (къабыр юлюшюн табхан кюню) ёмюрлюкге заман багъалмаз джара болуб къаллыкъды адамларыны джюреклеринде. Джигит уланны къысха джашауу джаш тёлюге юлгюдю.

БАТЧАЛАНЫ Фатима.