Бюгюнлюкде бизге белгили болгъаныча, «къарачай» деген этноним орус история литературада биринчи кере 1639-чу – 1640-чы джыллада тюбейди. Къарачайлыланы юсюнден биринчи чала-къула хапарны биз орус патчахны буйругъу бла Москвадан Тау Артына – Дадианланы джерге (Гюрджюге) — баргъан келечи джолоучула христиан динни къуллукъчулары Федот Елчин бла Павел Захарьевни 1639-чу – 1640-чы джыллада отчётларындан билебиз.

Джолоучула Тау Артына бара черкеслилеге, ногъайлы Рустамбек бийге, къарачай бийлеге – Элбуздукъ бла Гилястаннга - къайтыб, къонакъда кеслерин сыйлата, сатыу-алыу эте баргъанларыны юсюнден хапар айтадыла. Алай а, Гюрджюге къалайтын аугъанларыны юсюнден хапар бермейдиле. Джолоучула Къобан ёзен бламы огъесе Басхан бламы баргъандыла? Бу соруугъа джууаб ачыкъ табылмагъаны амалтын, къарачайлыланы ол кёзюуде къайда джашаб келгенлерини юсюнден алимле, эки тюрлю акъылны тутуб, даулаша турадыла. Шимал Кавказны орта ёмюрледен тарихин тинтиучю профессор Н. Кушева акъыл этгеннге кёре, XVII-чи ёмюрню ал джылларында къарачайлыла къуру Къобан ёзенде джашагъандыла, москвачы келечиле да Гюрджюге Къобан ёзен бла баргъандыла, дейди. Кавказовед  И. Лавров, полемиканы джюрюте, москвачы келечиле Басханда джашагъан къарачайлылагъа тюбегендиле, джолоучула Тау Артына Басхан ёзен бла эннгендиле деген акъылны тутханды. Лайпан улу Хамид бла Е. А. Алексеева, археология эсгертмелеге таяна, этнография материалланы эсге ала, къарачайлыла ол кёзюуде Басханда да, Къобан ёзенде да джашагъандыла, алай а келечиле Басхан бла баргъан болурла, деб ишек этедиле. Была мурат этген бла, къарачайлыла Басхандан Къобан ёзеннге XVI-чы ёмюрню аягъы бла XVII-чи ёмюрню ал джылларында кёчгендиле. Къарачайлыла XVI-чы ёмюрде Къобан башы бла Басханда орналыб джашаб келгенлерин бу арт джыллада археология эсгертмелени тинтиу иш ачыкълагъанды. Этнография материалла белгилегеннге кёре басханчыла Октябрь революциягъа дери кеслерин къарачайлылагъа санагъандыла. XIX-чу ёмюрде тыш къраллагъа кёчген таулула бюгюнлюкде да: «Биз басханчы къарачайлылабыз», – дейдиле. Тарих литературада уа Малкъардагъы таулуланы атлары бла халкъла атларын, ёзенлени, эллени джюрютгендиле. Элбуздукъ бла Гилястан къайсы ёзендеги къарачайлыла болгъандыла? Джолоучула айтхан бла, ала Къабартыдан Къарачайгъа беш-алты кюнню баргъандыла. Амма, Къабартыны къайсы бир элинден да Басханнга аллай бир кюнню джолоучулукъ керекми эди? Дагъыда бир затны эсге алыргъа керек болады. Келечиле джазгъан ишлеринде (статейный списокда) айтылгъан черкеслиле бла ногъайлылагъа да къалайда тюбеген болурла?

1646-чы джыл майны 29-да Бютеу Орус джерни кърал патчахы Уллу гиназ Михаил Фёдоровични буйругъу бла тыйыншлы болгъандыла Дадианланы джерлеге кърал къуллукъ бла джиберилирге Федот Елчин, бабас Павел Захарьев, подьячий Федька Баженов дагъыда биргелерине тылмач да къошуб. «Алегукланы Къабартыгъа октябрны 2-де келдик. (Алегук Къабартыда джокъ эди, Абазгъа кетиб тура эди, къабакъда аны къарнашлары Хапуна бла Отожукъ бар эдиле). Пропуск орнуна берилген кърал грамотасын Федот Хапуна бла Отожукъ мырзалагъа тутдурду эмда башына сый тарта, тёртюшер аршын схарла къумач дагъыда... (текстни мындан арысы ангылашынмайды, эски къагъытда кетиб къалгъаны амалтын, кёб точкала салыныб къалгъанды). Хапуна мырзагъа – тёрт къызыл ингилиз схарла къумач бла уллу потелли немец кюзгю. Быллайла Отожукъ мырзагъа да берилгендиле, дагъыда Алегук улуну къатынына уллу потелли немец кюзгю берилгенди. Сора октябрны 6-да Хапуна бла Отожукъ «Карачаево-Кабардагъа» бизни джибергендиле, мен да ала бла джолоучу устагъа Пшук ёзденни ашырдым, ала анга джол нёгерликни саугъасын бердиле. Хапунаны ёзденине, Пшукга, Къабартыдан Къарачайгъа ашыргъаны ючюн, эки аршын къызыл ингилиз схарла къумач берилгенди.  «Карачаево-Кабардага» октябрны 13-де келдик (Къарачайны бийлери Элбуздукъ бла Гилястаннга) патчахны джолоучу грамотасын кёргюздюк. Саугъагъа алагъа... (текст юзюлюб къалады). Да къарачай  бийлеге, эки къарнашха, Элбуздукъ бла Гилястаннга тёрт аршын къызыл ингилиз схарла къумач бла сегиз киндяк... берилди. Да Алегука Абаздан 29-чу октябрда кесини ёздени Уранбуну джибереди, менден, Федотдан, тёрт аршын къызыл ингилиз схарланы алыргъа буйрукъ береди (ол да Алегука улуну ачыуландырмайым деб, аны ёздени Барамбеге тёрт аршын къызыл ингилиз схарланы береди. Да «Карачаево-Кабардада» ёлдю иодьячий Фёдор, ол Федот бла бирге Москвадан джиберилген эди. Кетдик сора Къарачайгъа (Карачаев деб джазылгъанды — И.Ш.), эбзелени джерлерине (в Сонскую деб джазылгъанды — И.Ш.); кетдик атларыбызны, ат джерлерибизни Къарачайда къоюб (Корочая деб джазылгъанды — И.Ш.), не ючюн десенг, атла бла барыргъа мадар джокъ эди, джолубуз маджал болса иги эди; барыбыз да мийик тауланы джаны бла бара эдик. Джюгюбюзге уа (хапчюгюбюзню элтирге) къарачай эркишилеге хакъ бериб тутхан эдик. Эбзелени джерлерине дери хар джюк сайын джол хакъгъа бир джарым аршын схарла настрофиль бла берилген эди. Бизден сора уа черкес мырза Хапуна алды. Келдик сора эбзелени джерлерине, Влешкараш элге, ноябрны 1-де; Влешкарашдан да ноябрны 2-де кетдик».
Энди уа бу келечилени бирини патчахха нёгеринден тарыгъыб джазгъанына къарайыкъ. «Бу Бютеу Орусну кърал патчахы Уллу гиназ Михаил Фёдоровичге Сизни кърал къуллукъчугъуз баш урады. Былтыр, джюйюсхан патчах, 1647-чи джыл Сизни кърал буйругъугъуз бла мен, Аллахны къуллукъчусу, Федот Елчинни биргесине джиберилген эдим Дадианланы джерлеге... Федот Елчин, Сизден эркинлиги болмаса да, Терки шахардан кесине нёгерге къазакълыны... Джюйюсхан патчах, биз келдик Алегук улуну Къабартысына, Алегук улуну къарнашы Хапукга Федот бла мени, Сизни Аллахха табыныучугъузну, Хапук башыбызгъа бош этди эмда кесини ёздени Пшукга тюз джол бла эбзелеге ашырыб кел деб буйрукъ берди. Хапукдан эбзелеге дери... Федот, джюйюсхан, ол тюз джол бла бармай, башха джол бла кетди. Хапукиден Къарачайгъа 5-чи кюн келдик. Къарачайда сатыулагъа, къарачай мырзалагъа эмда башха черкеслеге той-оюннга джюрюб, алагъа саугъа, юй бийчелерине саугъа этгенди. Сатыу-алыуда, джюйюсхан, Федот Къарачайда (в Карачаех) 15 кюнню джашады эмда сатыу-алыуда барыш... рагала, киндякла, ку... Мен а, джюйюсхан, Федотха айта эдим: «...Ол ишинг бла къайгъылы болуб ашыкъ, той-оюннга джюрюб, сатыу-алыу этиб джашаргъа джарамайды кърал ишде», – деб. Да Къарачайдан (Карачаев) эбзелеге (Соней) 5 кюнню бардыкъ, эбзеледен Дадианланы джерлеге да 5 кюнню бардыкъ. Федот, джюйюсхан, Сизни грамотагъызны элте эди Къарачайдан Дадианланы джерлеге дери къуйрукъ башына къысыб... (Грамотагъызны сыйсыз этгенди деб билдиргенлиги болур — И.Ш.). Биягъы Федот Къарачайда къарачай мырзалагъа Элбуздукъ бла Гилястаннга (Галистаннга), аланы аналарына эмда аланы кюёулерине, ногъай мырзагъа Урустамбекге, башха черкеслилеге тойгъа-оюннга джюрюгенди, саугъала, джюйюсхан, мырзалагъа, черкеслилеге эмда аланы юй бийчелерине Федот элте эди, ала... киндякла, зенделе, маймёзле алагъа бере эди... Тойгъа- оюннга бара, мырзалагъа, черкеслилеге, аланы юй бийчелерине... барыш этген Федот саугъала бере эди, кесини джолоучу къагъытына уа (статейный списогуна) джаза эди, ол Федот, гиназлагъа... барын да сый-саугъала этдим деб. Ол къыркъ суусарны, джол ашха берилгенни Терки шахарда сатды да Къарачайда Фёдор Баженов ауруду, сора подьячиге аш-суу бермеди, подьячий ёлдю. Мен, джюйюсхан, Сизни Аллах къуллукъчугъуз, Федотха айта эдим: «Джиберилгенсе сен, Федот, кърал иш бла Дадианланы джерлеге, Къарачайда уа тойгъа-оюннга джюрюуню тохтатыргъа, сатыу-алыуну джюрютмезге тыйыншлыды. Кърал ишге джан аурутургъа керекди. Тойгъа-оюннга джюрюб джашаб туруу... керек тюлдю», – деб.
(«Чтения в Императорском обществе истории и древностей Российских» М., 1887-чи джыл, 2-чи китаб.)
Ма былайды Къарачайны юсюнден бек эртдеден къалгъан джазыу хапар.
       ШАМАНЛАНЫ Ибрахим, тарихчи.