14 джылны Орта Азияны къум тюзлеринде тузакъда ашырса да, «Тюзню ётмеги тюзде къалмайды» деген нарт сёзге шагъатлыкъ эте, къралны аллында терслиги болмагъаны ачыкъланыб, 65 джыл мындан алгъа къарачай миллет Джуртуна - Кавказгъа - къайтханды. 

1957-чи джыл хычаман (май) айда къарачайлылагъа ата-бабаларыны джерлерине къайтыргъа эркинлик берилгенини сюйюмчю хапары кёчгюнчюлюкню сынауларын Къыргъыз Республиканы Къара-Сай элинде чекген Айбазланы Ханапийни юйдегисине да джетгенди.

Андан бери талай заман ётсе да, Ханапийни къызы Зарият ол кюнлени иги эсгереди.

«Мен Къыргъызстанда туугъаным себебли, сюргюнде биринчи джыллада атам-анам инджилген эселе да, аны юсюнден толу хапарлы тюлме. Ала айтхан хапарлагъа кёре, джангы баргъан заманларында къарачайлыла: «Бизни джангылыб кёчюргендиле, биз кёб турмай ызыбызгъа къайтырыкъбыз», - деб, кеслерин бегитирге ашыкъмай, кёб инджилгендиле. Биз аякъланыб, кесибизни эсгере башларгъа уа Джуртларына къайтырларына тюнгюлген адамла анда да кеслерин  иги бегитген эдиле, - дейди ол. - Мен  кёргеним, билгеним атам Ханапий бла анам Ёлмезхан къоллары уста, неге да келишген адамла эдиле. Атам темирчи болуб ишлей эди, анам да тикгеннге уста эди да, саулай элни дегенча кийим бла баджара эди. Тёгерекде къазахлыла, къыргъызлыла, келек-кёнчек тикдириб, хакъгъа ачхадан башха не тюрлю зат да бере эдиле. Ол себебден, биз джашагъан тийреде къарачай юйдегилеге болушхан болмаса, бизни юйдегибиз сюргюнде ачлыкъ-джаланнгачлыкъ сынагъанды деб айталлыкъ тюлме.

Анам джангы кийим тигиб, аны багъасына азыкъ алгъаны сайын, бизни Кавказдан кёчюрген солдатха алгъыш эте эди. Ол юйден чыгъара башлагъан заманында анама хазна рысхы алыргъа къоймаса да, тикген машинасын кёргюзюб: «Хайырлана биле эсенг, муну ал, ол анда джарар», - дегенди. Ол тикген машина бизге кёчгюнчюлюкню заманында уллу кёлтюргючлюк болуб тургъанды.

Хапарымдан ангылай болурса, 1957-чи джыл къарачай миллетге Джуртуна къайтыргъа эркинлик берилген кёзюуде туугъан джеримде - Къыргъыз Республикада - мени джашауум аман тюл эди.

 Алай а, атамы-анамы хапарларындан керти джуртубуз Кавказ болгъанын, ол узакъда къалгъанын сабийле барыбыз да биле эдик. Аланы Джуртларына таралгъанлары бизге да сингнген эди. Атам бла анам кавказ тауланы юслеринден асыры кёб айтыб тургъанларындан, бизни да келе эди аланы кёрюрюбюз.

Кавказгъа къайтыу хапар чыкъгъан заманда ишден артха турмагъан джигер миллетими джашау турмушу Орта Азияны къум тюзлеринде да тыйыншлысыча джарашыб эди. Таб къарачайлыланы бир къаууму джергилиледен эсе онглу джашай эдиле десем да, алдарыкъ тюлме.

Алай а, «тойгъан джерден туугъан джер татлы» деб буруннгула билиб айтхандыла, эркинлик табханларында, адамланы, сан бири болмаса, бары джолгъа къуралыб башлагъан эдиле.

Сюйюмчю хапар джайылгъанлай, адамла, къанатла битгенча болуб, ёрелениб, учунуб: «Кавказгъа барабыз», - деб, орамгъа чыгъыб къалгъан эдиле. Биз да, сабийле, ала бла бирге къууана эдик.

 Ол кёзюуде Азияда да кеслерине орун айырыб, ишленмекликлерин кёргюзюб, джашаб тургъан къарачайлыланы джаратыб, къазах, къыргъыз эллени  тамадалары: «Анда сизни джугъугъуз да сакъланмагъанды, энтда къуру джерлеге барыб, джангыдан джашау къураргъа керек боллукъсуз, мында къалыгъыз да кетигиз», - деб да кюрешгендиле. Алай а, къарачайлыла: «Ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да, Джуртубузда джашау этерикбиз», - деб, джууаб бере эдиле.

Джолгъа чыкъгъынчы, хар ингир сайын къарачай юйдегиле бир-бирлерине джыйылыб, уллу тойла эте эдиле. Джолда да, къууанчыбыз ичибизге сыйынмай, ашыгъыб келгенибизни эсгереме», - дейди Зарият.

Амма айтхандан, джылдан джылгъа анда джашауну эбине тюзелген къарачайлыла иги хапчюк-харакет да джыйгъандыла. Узакъ джолгъа атланырны аллы бла Джуртларына кетерге асыры ашыкъгъандан рысхыларын алайына бергенча чачыб кетгендиле.

Къалай-алай да кетерлерин ангылагъан къыргъызлыла не аламат затланы да учуз багъалары бла алгъандыла. Бизникилени уа рысхы болмагъанды эслеринде, ала мында къуру джуртха къайтырларын толу да ангыламагъандыла. Ала келтирелмезлик затларын неге деселе да бериб, кавказ таулагъа атланнгандыла.

«Кимле эселе да, джер-джерден машинала бла Джамбулда темир джол стансеге элтиб, уллу вагонлагъа 7-8 юйдегини, гитче вагонлагъа 2-3 юйдегини миндириб, ашырыб бара эдиле», - дейди Зарият.

Адамланы ол кёзюуде къууанчларын, алагъа сюргюнню зорлугъун сынатханлагъа ачыуларын Орусланы Патия кюуюнде айтханды:

Шимал Кавказны

Чегине киргенлей,

Паровозла гудок берелле.

Джарылыб ёллюк

Бар эсе, - ёлсюн

Къарачайлыла келелле!

«Бир къауумла малларын алыб келген эдиле. Ала, джолда сют саууб, келтириб сабийлеге ичире эдиле да, ол эсимде къалыб кетгенди. Биз малларыбызны анда сатхан эдик, гардош урлугъубузну алыб келиб, ол джаз огъуна мында бачха салгъаныбызны иги эсгереме. Поезд бла Джёгетей Аягъына дери келиб тюшген эдик. Къарачайгъа хычаман (май) айны 15-де келгенибизни билеме.

Миллетни кёбюсю бери джетгенинде ангылагъан болур эди энтда да къуру джерде орналыргъа керек болгъаныбызны. Элибизде бир къауум юйле оюлуб, бирсилени да башха иелери бар эдиле.

Бизни юйюбюзде да башха адамла джашай эдиле. Насыбха, ала, биз келгеникде, дауурсуз-сюйюрсюз кетиб къалгъан эдиле. Атамы-анамы алагъа бир сомла бергенлерин да эсгереме.

Биринчи кюн огъуна анамы эгечи атам бла анама: «Сиз юйню джарашдыргъынчы, сабийле бизде турсунла», - деб, бизни кесини юйюне алыб кетген эди.  7-8 кюнден атам бла анам хар нени джарашдырыб, бизни хазыр юйге элтген эдиле. Алай бла Элтаркъачда джашаб башлагъан эдик.

Бизнича, бир бёлек юйдегиден къалгъанла уа, юйле ишлерге керек болгъан эдиле. Ол болумда джунчумай киши да къалгъан болмаз. Хар не да тамам дыккы  - отун, суу, улоу. Алай болса да, адамла бир-бирлерине иги болуша эдиле.

Бусагъатда «мен» деген сёзню орнуна ол заманда «биз» деген сёз джюрюй эди. Орусну бир иги айтыуу барды «Бедность объединяет людей» деб, алай болуб тургъан эсек да ким биледи. Миллет бир-бирине билек бола эди. Башханы джарсыууна керти кёлю бла къайгъырмагъан адам джокъ эди дерча, алай татлы джашай эдик. Бютеу элде къарыуларындан келген адамла джыйылыб, бир-бирлерине болушуб, къысха заманнга юйле ишлеб къоя эдиле», - деб хапар айтады Зарият.

Ол кесини хапарында тири, джигер къарачайлыла бютеу халкъны эркинлигин джакълаб, Джуртубузгъа къайтырча этгенлерини эмда къыйын кюнледе джамагъат бир-бирине дагъан бола билгенини себебинден миллетибиз сакъланнганын чертеди.

Ол хычаман (май) айны 3-сюн -  Миллетибизни джангырыу кюнюн - сёзсюз да, уллу байрамгъа санайды, туугъанларына, туудукъларына да  ол тарих магъаналы кюнню юсюнден айтханлай турады.

БАЙЧОРАЛАНЫ Алина.