Дунияны башында «джандет мюйюш» дерлей, ариу табигъатлы, дарман хауалы джерле кёбдюле. Алай а джолоучулукъ бла джашауларын ашыргъан алимле, джазыучула эртделеден бери Доммайны, Тебердини, Архызны таурухлу табигъатына тыйыншлы махтаула бергенлей, къайта да, джокълагъанлай тургъандыла. Болса да, бу сейирлик джуртланы тюбелек тинтиу XIX-чу ёмюрню экинчи джарымындан башланнганды. Ол ишге академикле Г.В.Абих бла И.В.Мушкетов уллу къыйын салгъандыла. Мушкетов а, экспедиция къураб, Баталпашинск станседен Сухум шахаргъа дери илму-излем ишлерин бардыра, Аманаууз ауушдан ауарлай темир джол ишлерге боллугъун да илму дараджада бегитгенди.
Ол экспедициягъа башламчылыкъ этген белгили къарачай поэт, суратчы эмда Къарачайны маданият, адабият джашаууна уллу къыйынын салгъан Кърымшаухалланы Ислам болгъанды. Доммайны, Тебердини, Архызны табигъатын тинтиу ишледе алим Н.А.Бушну да юлюшю барды. Бу джерлени юслеринден онла бла саналгъан илму-излем ишлерин джыйышдырыб, ол 1905-чи джыл Петербургда «Ледники Западного Кавказа» деген суратлы китабын басмадан чыгъаргъанды.
Теберди бла Доммайгъа джолоучулугъунда анга джол усталыкъны тебердичиле этгендиле. Аскер-Сухум джолну ат арбалагъа таблыгъын да Н.А. Буш 1896-чы джыл баямлагъанды. Таулагъа ёрлеуню устасы XX-чы ёмюрню ал сюреминде Кёбекланы Зекерья болгъанды. Артдаракълада кесини илму ишлерини биринде Н.В.Крыленко былай джазгъанды: «Я с Зекерьей несколько раз ходил на охоту за турами. Перешел через перевал. Кубеков всесторонне показал себя, как настоящий человек». Зекерьяны дуниягъа белгили академик Отто Юрьевич Шмидт да иги билгенди. Ол да таулада джолоучулукъну къарачай устасыны юсюнден джюрек разылыгъын билдириб джазгъанды.
1914-чю джыл бабас Александр Валесский Зекерьяны былай эсге тюшюргенди:
«Говорят «проводник».
А кто проводник? Наверно, туземец.
Но как ему верить?
Встречаешься с горцем -
И взгляд получаешь
острее его кинжала:
В его царство ворвался,
В заповедных местах
оказался!
Попробуй, доверься!
Нужна осторожность.
Говорят, - «есть надёжный», зовут «Зекерья»
Выхода нет, вручаем себя и…
Пошёл по трущобам, лесам и горам.
Вернулся в восторге.
Спутник прекрасный, толковый,
Готовый помочь - услужить и словом и делом.
И рад без конца похвале…
Спасибо тебе, мой товарищ!
Я обязан тебе днями полными жизни».
Ол экспедициягъа башламчылыкъ этген белгили къарачай поэт, суратчы эмда Къарачайны маданият, адабият джашаууна уллу къыйынын салгъан Кърымшаухалланы Ислам болгъанды. Доммайны, Тебердини, Архызны табигъатын тинтиу ишледе алим Н.А.Бушну да юлюшю барды. Бу джерлени юслеринден онла бла саналгъан илму-излем ишлерин джыйышдырыб, ол 1905-чи джыл Петербургда «Ледники Западного Кавказа» деген суратлы китабын басмадан чыгъаргъанды.
Теберди бла Доммайгъа джолоучулугъунда анга джол усталыкъны тебердичиле этгендиле. Аскер-Сухум джолну ат арбалагъа таблыгъын да Н.А. Буш 1896-чы джыл баямлагъанды. Таулагъа ёрлеуню устасы XX-чы ёмюрню ал сюреминде Кёбекланы Зекерья болгъанды. Артдаракълада кесини илму ишлерини биринде Н.В.Крыленко былай джазгъанды: «Я с Зекерьей несколько раз ходил на охоту за турами. Перешел через перевал. Кубеков всесторонне показал себя, как настоящий человек». Зекерьяны дуниягъа белгили академик Отто Юрьевич Шмидт да иги билгенди. Ол да таулада джолоучулукъну къарачай устасыны юсюнден джюрек разылыгъын билдириб джазгъанды.
1914-чю джыл бабас Александр Валесский Зекерьяны былай эсге тюшюргенди:
«Говорят «проводник».
А кто проводник? Наверно, туземец.
Но как ему верить?
Встречаешься с горцем -
И взгляд получаешь
острее его кинжала:
В его царство ворвался,
В заповедных местах
оказался!
Попробуй, доверься!
Нужна осторожность.
Говорят, - «есть надёжный», зовут «Зекерья»
Выхода нет, вручаем себя и…
Пошёл по трущобам, лесам и горам.
Вернулся в восторге.
Спутник прекрасный, толковый,
Готовый помочь - услужить и словом и делом.
И рад без конца похвале…
Спасибо тебе, мой товарищ!
Я обязан тебе днями полными жизни».
Къарачайда биринчи «музейчиле» ал атламларын Екатеринбург шахарда, Къобан аскерни этнография эмда тарих музейини илму къуллукъчулары бла байламлы, башлагъанлары белгилиди. Аны 1911-1912-чи джыллада отчёту 1913-чю джыл Екатеринодарда (бюгюннгю Краснодарда) басмагъа чыкъгъанды. Анда таулагъа ёрлеуню устасы Кёбекланы Зекерьяны (1864-1937) къыйыны да сагъылынады: «…Был на связи с Екатеринодаром…, сотрудничал по этнографическому отделу, известный проводник-горовосходитель». 1913-чю джылгъа ол музейде Къарачайдан 95 экспонат салынады. Алай бла уллу крайны джамагъаты Къарачайны фахмулу адамларыны къол ишлери, башха юй турмуш джашауу бла шагъырей болады.
СССР-де урунууну ветераны, Къарачай-Черкес Республика бла Украинаны махтаулу мал врачы Кёбекланы Ахматны джашы Сапарны эсге тюшюрюуюне да магъана берирге тыйыншлыды.
- Ол мени ата къарнашым эди, - дейди Сапар. - Юй бийчеси Токъланы Апас анамы, Токъланы Келеметни къызы Айшатны, къысха джууугъу болгъанды. Мен Апасны иги биле эдим. Аны юйюрю Октябрь революциягъа дери, андан сора да, Къарачай сюргюннге кетгинчи, Тебердиде джашай эди. Орта Азия бла Къазахстандан джуртубузгъа джыйылгъанлай, биягъы Тебердиде тамал саладыла. Мен, 1968-чи джылны джай айларыны биринде, «Азгек» турбазада солугъан заманымда, Апаслада къонакъда талай кере да болдум. Апас амма курорт Тебердини 1935-чи - 1938-чи джыллада джашау турмушуну юсюнден хапарлы этген эди. Ол айтхандан, 1924-чю - 1926-чы джыллада алада къонакъда Анастас Микоян, СССР-ни юстициясыны министри Крыленко Алийланы Умар бла бирге болгъандыла. Ол кёзюуде юйдегиге къызчыкъ тууады да, Микояннга сабийге ат ата деб тилейдиле. Зекерья бла Апасны къызчыкъларына «Советджан» атны атаб, юйюрге саугъагъа ариу кюбюрчекни береди. Бу юйюрню бютеу къарачай халкъ бла бирге Орта Азиягъа кёчюрген заманда, ала саугъа кюбюрчекни биргелерине аладыла. 1968-чи джылны джайында, мен алада къонакъда болгъан заманымда, Апас меннге къонакълагъа хант салгъан тепсичик бла кюбюрчекни кёргюзген эди. Анга ушхууур салыныб, ауузлана тургъан заманымда, Апас амма ол тепсичикни джанында олтуруб, А.И. Микоян, Крыленко, Алийланы Умар, Бухарин, Зиновьев эмда Совет Правительствону башха къуллукъчулары да къарачай хантланы джаратыб ашагъанларыны юсюнден хапарла айтханы эсимдеди.
Муху башында тауланы бирине Кёбекланы Зекерьяны аты аталгъаны белгилиди. Сейир хапарланы бири неди десегиз, 1926-чы джыл Кёбекланы Зекерья И.В. Сталинни Теберди таулада джол устасы болгъанды. Ол кёзюуде Сталинни Тебердиге келгенин джамагъатдан джашырыб, Зекерьягъа баям хапарны джаймазгъа буюруб, къагъытха къол салдыргъандыла.
Къарачай областны фашистле алгъан кёзюуде, Советджан чууут сабийлени, уллу адамларыны да джанларын къалдыргъанла бла болгъанды.
1952-чи джыл, Къыргъызияда бешинчи классны сохтасы Хубийланы Назир библиотекада Москвада география кърал басмада ол джыл чыкъгъан, «Побеждённые вершины» деген китабны кёргенди. Ол китабда къарачайлыланы джолоучу алимлеге, джазыучулагъа, солургъа келген къонакълагъа да Теберди районда таулагъа ёрлеуде къыйынлары тюбелек джазылыб боладыла. Г.К.Тушинский ол тёгереклени карталарын джарашдырыб, Кёбекланы Зекерьяны атын джюрютген тауну да белгилегенди.
Услу, къарлы-бузлу таулагъа ёрлеуню джол устасы Кёбекланы Зекерья, Минги Тауну айрысын «джерлеген» Хачирланы Хыйса тёлюлени эслеринде ёмюрлени джашарыкъдыла.
СССР-де урунууну ветераны, Къарачай-Черкес Республика бла Украинаны махтаулу мал врачы Кёбекланы Ахматны джашы Сапарны эсге тюшюрюуюне да магъана берирге тыйыншлыды.
- Ол мени ата къарнашым эди, - дейди Сапар. - Юй бийчеси Токъланы Апас анамы, Токъланы Келеметни къызы Айшатны, къысха джууугъу болгъанды. Мен Апасны иги биле эдим. Аны юйюрю Октябрь революциягъа дери, андан сора да, Къарачай сюргюннге кетгинчи, Тебердиде джашай эди. Орта Азия бла Къазахстандан джуртубузгъа джыйылгъанлай, биягъы Тебердиде тамал саладыла. Мен, 1968-чи джылны джай айларыны биринде, «Азгек» турбазада солугъан заманымда, Апаслада къонакъда талай кере да болдум. Апас амма курорт Тебердини 1935-чи - 1938-чи джыллада джашау турмушуну юсюнден хапарлы этген эди. Ол айтхандан, 1924-чю - 1926-чы джыллада алада къонакъда Анастас Микоян, СССР-ни юстициясыны министри Крыленко Алийланы Умар бла бирге болгъандыла. Ол кёзюуде юйдегиге къызчыкъ тууады да, Микояннга сабийге ат ата деб тилейдиле. Зекерья бла Апасны къызчыкъларына «Советджан» атны атаб, юйюрге саугъагъа ариу кюбюрчекни береди. Бу юйюрню бютеу къарачай халкъ бла бирге Орта Азиягъа кёчюрген заманда, ала саугъа кюбюрчекни биргелерине аладыла. 1968-чи джылны джайында, мен алада къонакъда болгъан заманымда, Апас меннге къонакълагъа хант салгъан тепсичик бла кюбюрчекни кёргюзген эди. Анга ушхууур салыныб, ауузлана тургъан заманымда, Апас амма ол тепсичикни джанында олтуруб, А.И. Микоян, Крыленко, Алийланы Умар, Бухарин, Зиновьев эмда Совет Правительствону башха къуллукъчулары да къарачай хантланы джаратыб ашагъанларыны юсюнден хапарла айтханы эсимдеди.
Муху башында тауланы бирине Кёбекланы Зекерьяны аты аталгъаны белгилиди. Сейир хапарланы бири неди десегиз, 1926-чы джыл Кёбекланы Зекерья И.В. Сталинни Теберди таулада джол устасы болгъанды. Ол кёзюуде Сталинни Тебердиге келгенин джамагъатдан джашырыб, Зекерьягъа баям хапарны джаймазгъа буюруб, къагъытха къол салдыргъандыла.
Къарачай областны фашистле алгъан кёзюуде, Советджан чууут сабийлени, уллу адамларыны да джанларын къалдыргъанла бла болгъанды.
1952-чи джыл, Къыргъызияда бешинчи классны сохтасы Хубийланы Назир библиотекада Москвада география кърал басмада ол джыл чыкъгъан, «Побеждённые вершины» деген китабны кёргенди. Ол китабда къарачайлыланы джолоучу алимлеге, джазыучулагъа, солургъа келген къонакълагъа да Теберди районда таулагъа ёрлеуде къыйынлары тюбелек джазылыб боладыла. Г.К.Тушинский ол тёгереклени карталарын джарашдырыб, Кёбекланы Зекерьяны атын джюрютген тауну да белгилегенди.
Услу, къарлы-бузлу таулагъа ёрлеуню джол устасы Кёбекланы Зекерья, Минги Тауну айрысын «джерлеген» Хачирланы Хыйса тёлюлени эслеринде ёмюрлени джашарыкъдыла.
ХУБИЙЛАНЫ Вениамин.
{jcomments}
