Кёб болмай Черкесскеде кърал филармонияны мекямында «Къарачай – алан халкъ» джамагъат бирлешлик халкъыбызны тилин, адетлерин, шартларын сакълау эмда тарихибизни ёсюб келген тёлюлеге билдириу бла байламлы уллу къууанч этди.

Миллетибизни кетген ёмюрледе кийген кийимлерин эсге салыб, джашла бла къызла, къарачай чепкенле кийиб, келгенлеге джарыкъ тюбедиле. Байрамны белгили «Апсаты» ансамбль ачды. Залда олтургъанла, ала республиканы шахарла бла районларыны келечилери, республикада джамагъат организацияланы башчылары, власть органланы адамлары эдиле, эжиу бла джырланнган эски къарачай джырлагъа эс ийиб тынгыладыла. Айтыргъа, чибин учхан таууш эшитилирча бир шошлукъ орналыб эди.

«Къарачай – алан халкъ» джамагъат бирлешликни тамадасы Хабланы Хусейни джашы Руслан, джыйылгъан джамагъатха разылыгъын билдириб, бюгюн бизни миллетни джарсыулары республикада бютеу халкъланы джарсыулары бла бирча болгъанын да чертди. Атала бла анала, школну башчыларына тюбеб, бизни сабийлерибизге ана тиллерин окъутмагъыз дегенден уллу джарсыу неда бедиш бармыды дунияда. Не джашырыу, аллайла тюбейдиле, ол затха уялгъан, ыйлыкъгъан да этмей, таб, къайырылыб огъуна турадыла. Сюргюнню къыйын джылларында ана тилибизни сабийлерине юретгендиле къарачай анала бла атала, бюгюнлюкде тарих джуртубузда хар миллет кесини тилинде окъургъа, джазаргъа эркинлик табхан заманда, эндиги тёлюлени аталары бла аналары Аллах берген тилибизге уллу кёллюлюк этгенлерин ангылагъан къыйынды. Бу уллу джарсыуубузну юсюнден «Къарачай – алан халкъ» джамагъат организация алгъаракъда бардыргъан «тёгерек столда» да айтылгъан эди. Халкъыбызны джазыучулары, алимлери, устазлары, джамагъат-политика эмда кърал къуллукъчула кеслерини оюмларын ачыкъ айтхан эдиле. Джыйылгъанланы барысы да: «Ана тилни школлада, математиканы, физиканы, орус тилни дагъыда башха дерслени окъугъанча, окъургъа эмда ана тилден кърал экзаменни берирге керекди. Аны бла байламлы Къарачай-Черкес Республиканы Халкъ Джыйылыуу (Парламенти) закон чыгъарыргъа дурусду», - деген эдиле.

- Миллетибиз джер юсюнде джашар ючюн, ана тилибиз джашаргъа керекди, тилни юсю бла бериледи адетлерибиз, миллет шартларыбыз, - деди Хабланы Руслан. – Школлада терен билимли устазла ана тилни сабийлеге сюйдюрюрге керекдиле. Атала-анала юйлеринде сабийлери къарачайча сёлеширлерин излерге эмда ол затха башламчылыкъ этерге борчлудула.

- Бизни Аллах къарачайлы этиб джаратхан эсе, биз тилибизни билирге керекбиз, тилибизни билмей эсек, Аллахха къаршчы баргъанча болабыз, - деди миллет кийими бла сахнагъа чыгъыб, «Къарачай – алан халкъ» джамагъат бирлешликни тамадасыны орунбасары Боташланы Дауутну джашы Сулайман.

Сахнагъа къарагъанлай, уллу харифле бла джазылгъан джазыугъа кёзюнг илинеди – «Тарихибиз, тилибиз, адетлерибиз – тамбла кюнюбюз». Сёз, кертиси бла да, аланы барысыны да юслеринден барды.

Тарих илмуланы кандидаты Хатууланы Рашид арт кёзюуде бютеу дунияда Уллу Чилле джолну айнытыугъа тыйыншлы эс бёлюннгенин айтды. Эресей Федерация да къошулгъанды  бу тарих магъаналы джумушха, аны юсю бла халкъланы арасында байламлылыкъны игилендирир нюзюр этеди.

- Биз ангылагъандан, бу ишге къошулургъа бизни да барды эркинлигибиз. Алимле-археологла бегитгеннге кёре, Уллу Чилле джолну Шимал Кавказдагъы бутагъы бизни джерибиз бла ётгенди. Аны бла байламлы юч кериуан джол болгъанды, - деди Хатууланы Рашид. – Ол, кюн чыкъгъандан келиб, бюгюннгю Къалмукъ тюз бла Маныч кёлге, андан да Калаус сууну джаны бла Нарсанагъа келгенди. Андан ары джол бла Тау Артына аугъандыла.

Биринчи джол Дарьял ёзен бла Гюрджюге ётгенди, андан да – къыбыладагъы къраллагъа. Экинчи джол Гум Башы бла Къобан ёзеннге, андан да Теберди сууну огъары джаны бла барыб, Глухор аууш бла Тау Артына, андан да Сухумха элтгенди.

Ючюнчю джол Уллу Инджикге (Зеленчукге), андан ары Уллу Лабагъа ётгенди, андан огъары ёрлеб, Санчар аууш бла Тау Артына, Къара тенгизни джагъасына чыгъаргъанды.

Уллу Чилле джолну ызы джерибизде къалгъанмыды деб, сорлукъла да болурла. Къалгъанды. Сёз ючюн, Тёбен Архызда шахар тюбню къатында эмда Кубран ёзенде таш бла ишленнген  джолланы кесеклери бюгюн да сакъланадыла. Ол эсгертмеле Чилле джолну заманындан къалгъандыла.

Экинчиси, Уллу Чилле джол бла келиб, Къарачайны джеринде табылгъан джибек-дарий къумачла Байчораланы Мариям атлы тарих-маданият эмда табигъат музейде-заповедникде сакъланадыла. Бу къумач коллекцияны илмуда сыйы уллуду, нек десегиз дунияны башында аллай коллекция сынгар юч джерде барды. Аланы экиси Европадады, бири бизни музейдеди.

Аны бла да къалмай, Аланияны джеринде ол кёзюуде тыш къралладан келиб табылгъан башха затла да бардыла. Алайды да, Араб Халифатдан, Византия империядан келген алтын, кюмюш ачхала, мияла сауутла, кийимле, къылычла дагъыда башха затла Чилле джолну былайтын ётгенине шагъатлыкъдыла.

Дагъыда, Уллу Чилле джол бла келгенлени ичлеринде дин алимле да болгъандыла. Аланы кючлери бла Алан къралда муслиман дин джайылгъанды, аланланы ичинде муслиман джамагъат къуралгъанды. Тёбен Архызда къанга ташлада этилген араб джазмала табылгъандыла. Ол муслиман эсгертмеле XI-чи ёмюрде этилгендиле. Алай бла, минг джылны мындан алгъа аланланы бир къаууму муслиман болгъандыла деб, таукел айтыргъа эркинбиз.

Былайда энтда бир затны юсюнден айырыб чертерге тыйыншлыды. Сегизджюз джылны мындан алгъа «Дунияны сейир затлары» деб китаб чыкъгъанды. Анда былай джазылгъанды: «Абхаз бла Къыпчакъ тюзню арасында тургъан Аланияда муслиманла кёбдюле». Къысхасы бла айтсакъ, муслиман динни джайыуда Уллу Чилле джолну магъанасы уллуду.

Былайда энтда бир соруу чыгъаргъа боллукъду: Чилле джол бла келген саудюргеледен джукъ сатыб алыргъа мадарлары болгъанмыды ата-бабаларыбызны? Айхай да, болгъанды. Алимле-геологла бегитгеннге кёре, бютеу Шимал Кавказда болгъан алтынны джартысы Къарачай-Черкес Республиканы джериндеди. Къум алтын Уллу Лаба бла Уруп сууланы тёгереклеринде кёбдю; магъадан алтын Чучхурда, Учкуланда, Морхда, Гум Башыны къатында эркинди. Хоншуларыбызны алсакъ, къум алтын Басханда, магъадан алтын Бызынгыда тюбейди. Кюмюш магъадан Къарачайны джеринде эртдеден белгилиди.

Узун сёзню къысхасы, тышындан келген сыйлы къумачны сатыб алыргъа алан бабаларыбызны мадарлары болгъаны ишексизди.

Шимал Кавказ кърал академияны доценти, педагогика илмуланы кандидаты Боташланы Халима, Юсуфну къызы, филармонияны фойесинде къарачай хантланы кёрмючюн къурагъан эди. Ол сахнада миллетибизни ашындан-сууундан, тюз эмда къонакъ тепсисинден джыйылгъанлагъа джарашдырыб хапар айтды.

Къарачай-Черкес кърал педагогика институтну доценти, белгили суратчы Чомаланы Лариса кийизден, джюнден, териден этилген кёрмючюн джыйылгъанлагъа теджеген бла бирге, аланы джашауда бюгюнлюкде къалай хайырландыргъанын да айтды. Бурун тышына чыгъарыкъ къызла, кеслерини юслерине, адетдеча, кийим этгендиле.

Хапчаланы Зарема бюгюнлюкде республикада къарачай кийимлени эм ариу тикгенлени бириди. Окъа тигилген къатапа чепкенле эмда окъа бёркле бла ариу, субай къызла, сахнагъа чыгъыб, ол кийимлени кёргюздюле.

Боташланы Сулайман «Къарачай – алан халкъ» джамагъат бирлешликни Хурмет грамотасын Къарачай районну Орджоникидзевский посёлогуну орта школунда ана тил бла адабиятдан дерс берген Акъбайланы Ёлмесханнга, Умарны къызына, берди. «Къарачай – алан халкъ» джамагъат бирлешликни район бёлюмюню тамадасы Къочхарланы Джашарбек, анга гокка хансла бериб: «Быллай устазла болуб, ана тилибизге къоркъуу джокъду», - деди.

Къарачай-Черкес Республиканы махтаулу устазы Акъбайланы Халимат 50 джылны ана тил бла адабиятдан окъутады. Джыйылыуда ана тилибизни сакъларгъа кереклисини хакъындан кесини оюмун айтыб: «Ана тилибиз сабийлеге тыш къраллы тилча кёрюнмез ючюн, устазла, атала-анала кюреширге борчлубуз», - деб чертди.

Къарачайда келинни ауун алгъан адетни да кёргюздюле джыйылгъан джамагъатха. Акъбайланы Халимат, бюгюнча тюл, бурун Къарачайдача, келинни башындан джаулукъларын алыб, аланы хар бирини магъанасын ангылатды. Андан сора джашны, къызны джаныны адамлары да алгъышны «къутуртдула».

Сахнада, Первомайская орамда да ол кюн талай заманны Къарачайны джаш тёлюсю, той-оюн этиб, джыйылгъан джамагъатны кёзюн ачды. Аллах халкъыбызны тойдан-ойюндан айырмасын, тарихибизге, тилибизге, адетлерибизге къуру да кенг джол берилгенлей турсун, дейбиз.

Мамчуланы Дина.