Кючюкланы Шабазны джашы Магомет 1919-чу джыл аууз-герги (октябрь) айны 12-де Огъары Малкъарны Зылгы элинде туугъанды. 1935-чи джыл Москва шахарда А.В.Луначарский атлы кърал театр институтха окъургъа киргенди. Аны да 1940-чы джыл джетишимли бошаб, туугъан тау джуртуна къайтыб, Нальчик шахарда малкъар драма театрда ишлеб башлагъанды. Арадан бир кесек заман озгъанлай, сахнада сынамын да иги ёсдюргюнчю, Магометни аскерге чакъырадыла. Алай бла ол Ата джуртха къуллукъ борчун берирге кетеди.
Ол Прибалтикада къуллукъ этген кёзюуде Уллу Ата джурт къазауат башланнганды. Кючюк улу къазауатны биринчи кюнюнде огъуна урушха киргенди. Алгъы бурун Шимал-Кюнбатыш фронтда къазауат этгенди. Прибалтиканы Шяуляй шахарын дагъыда башха джерлерин фашистледен къоруулагъанды. Ызы бла 202-чи мараучу полкну къурамында Старая Русса шахарны къатында джау бла хатерсиз сермешгенди. Джауну аскерин шахаргъа джууукъ иймез ючюн баргъан урушда Кючюкланы Магомет ётгюрлюк танытханды. Ма аны ючюн лейтенант Кючюк улу Ата джурт къазауатны I-чи дараджалы ордени бла саугъаланнганды.
Къазауатны къыйын джолларында тюбегенди Магомет джашау нёгерине Вера Яковлевна Морозовагъа. Связист къыз таулу аскерчини биргесине къазауатны аллындан артына дери фронтчу тенги, джашаууну терен къартлыгъына да джан нёгери болгъанлай джашагъанды.
Фронтлада совет аскерчиледен къоранч уллу болса, сау къалгъанладан джангы бёлекле къуралыб, урушха къошулгъандыла. Аны себебли Кючюк улу къуллукъ этген бёлекни да ол чурум бла 254-чю мараучу дивизиягъа къошхандыла. Берилген аскер джумушну тыйыншлы толтургъаны ючюн ызы бла аны чынын да ёсдюргендиле. Алай бла 1941-чи джылны аякъ сюреминде Кючюк улу Магометни дивизияны командирини болушчусу, ызы бла дивизияны тамадасы П.Ф.Батицкийни биргесине къуллукъ джумушланы толтурургъа джууаблы абычар (адъютант) этиб сайлайдыла. Аны аскер билимин тюз хайырландыра билген эмда кесини борчун толтургъан, абычар сыйны мийик тутхан шартларын махтаб аскер тамадалагъа да джазыб билдиргендиле. Ол затлагъа архивде документле шагъатлыкъ этедиле. Магомет П.Ф.Батицкий (артда СССР-ни Маршалы, Хауа Къоруулау Аскерини Баш командующийи) бла бирге Уллу Ата джурт къазауатны аягъына дери къуллукъ этгенди.
1943-чю джыл тамада лейтенант Кючюкланы Магомет башчылыкъ этген рота Украина ючюн талай кюнню тохтаусуз баргъан къаты урушда джау бла кючлю сермешгенди. Архив документлени тинте барсанг, уста командирни къаллай къыйын хыйсаблада уруш этгени ачыкълана барады.
Билимли таулу абычар, аскерчилени биргелерине уруш этгенден сора да, бёлекде аскер совет политика ишни да тыйыншлысыча бардыргъанды. 1943-чю джыл абыстол (ноябрь), эндреуюк (декабрь) айланы ичинде Магомет къуллукъ этген корпус Черкассы шахарны къатында джау салгъан бетджанны алыр ючюн Днепр сууда эмда сууну шахар джаны джагъасында кючлю къазауат этгенди. Башында сагъынылгъаныча, ол урушда совет аскерчилерибизден къоранч кёб болгъанды, аны амалтын аскер бёлекле бир-бирине къошулуб, джангы батальонла къуралгъандыла, ала да 2-чи Украина фронтха къошулуб, джанларын-къанларын аямай алайын джакълаб кюрешгендиле. Алайда бир айдан аслам заманны ичинде баргъанды ачы уруш. Магомет башчылыкъ этген батальон джаугъа чабыуулгъа кирген кёзюуледе эм къыйын къоркъуулу джумушну командир бойнуна алыб тургъанды. Аскерчиледен къоранч болмазлай кюрешиб, ол джумушланы да толу баджаргъанды, чабыуулда ал сафлада баргъанды. 1943-чю джылны эндреуюк (декабрь) айыны 14-де совет аскерчиле Черкассы шахарны джаудан сыйыргъандыла. Аны ючюн Кючюкланы Магомет Ата джурт къазауатны II-чи дараджалы ордени бла саугъаланнганды. Батыр таулуну ол кюнледе этген джигитликлери архив документледе талай кере ачыкъланадыла.
Лейтенант Кючюк улуну Уллу Ата джурт къазауатда этген джигитликлери андан сора да болгъандыла. 2-чи Украина фронтну къурамында, башында сагъынылгъан П.Ф.Батицкий башчылыкъ этген 73-чю мараучу корпус 1944-чю джыл алтотур (март) айны 26-да фашистлени СССР-ни чегинден сюрюб чыгъаргъанды. Аны бла да къалмай, Прут сууда Скуляны атлы шахарны къатында къаты сермешгенди. Ол сермешде Кючюк улу эркишилик танытханы ючюн Къызыл Джулдузну ордени бла саугъаланнган эди.
Дагъыда 1944-чю джыл никкол (июнь) айдан къыркъар (август) айны аякъ сюремине дери Магомет джауну аскерлерине чабыуул этиучю Белоруссияны аскер бёлегини къурамында Барановичи, Брест шахарлада, Кюнчыгъыш Бугда уруш этгенди. Аны ызы бла Польшада немец фашист аскерлени бетджанларын къурутур ючюн баргъан сермешиулеге да тири къошулгъанды. Кючюк улу Берлиннге кирген совет аскерчилени биринчи сафларында болгъанды.
Кючюкланы Магомет Уллу Ата джурт къазауатда гитлерчи фашистле бла ачы сермешледе талай кере джигитлик танытханы ючюн «Совет Союзну Джигити» деген сыйлы атха 1944-чю джыл теджелген эди. Ай медет, ол кёчгюнчю миллетни адамы болгъаны амалтын, Алтын Джулдузну медалы анга берилмей къалады. Аны орнуна Кючюк улуну Къызыл Байракъны ордени бла саугъалагъандыла.
Кючюкланы Шабазны джашы Магомет Къызыл Джулдузну, Къызыл Байракъны, Ата джурт къазауатны I-чи, II-чи дараджалы орденле бла «Киевни къоруулагъаны ючюн», «Кенигсбергни алгъаны ючюн», «Берлинни алгъаны ючюн», «1941-чи – 1945-чи джыллада Уллу Ата джурт къазауатда Германияны хорлагъаны ючюн» медалла бла саугъаланнганды, Баш командующийден 18 кере Бюсюреу къагъыт алгъанды. Магометни 1948-чи джылда аскер къуллукъдан башына бош этедиле.
Ол кесини адамларын табар муратда джолун Орта Азиягъа тутады. Алай бла Кючюк улу излеб, кёб къыйналса да адамларын Къыргъызияны Фрунзе областыны Ивановский районунда табады. Ала бла бирге 1956-чы джыл сюргюнден ызларына къайтханланы биринчи тизиминде болуб джуртуна сау-эсен келген эди. Къазауатны джылларында терсликлери болмагъанлай кёчюрюлген халкъланы чекген къыйынлыкъларын кёре, кёб соруугъа джууаб табалмай, алагъа хаман эсин бёле, джюреги бек къыйналгъанлай тургъанды. Алай болса да Ата джуртха керек кюнде ёрге турууну кесини баш борчларыны бирине санагъанды, аны ючюн болур эди кеси да патриот шартларын ахыр кюнюне дери тас этмегенлей тургъаны да. Тау джуртунда юйдегиси бла джашагъанды. Ол, къазауатда юч кере джаралы болгъаны, контузия да алгъаны амалтын кёб джылланы инджилиб джашагъанды. Аланы джарсыуларындан ауруб, ётгюр Магомет, 2006-чы джыл кесини туугъан кюнюнде - аууз-герги (октябрь) айны 12-де – тау элинде, юйдегисини къолунда ауушханды, джандетли болсун.
Къарачай-малкъар халкъны батыр уланы Кючюкланы Шабазны джашы Магометни сыйын, махтауун кимден да бек тау халкъы иги биледи. Кеси да ахыр кюнюне дери миллетине къуллукъ этгенди, халкъны аллында мийик дараджагъа – халкъ махтаугъа - тыйыншлы болгъанды. РСФСР-ни халкъ артисти Кючюкланы Магометни аты къарачай-малкъар халкъны тёлюлерини джюреклеринде ёмюрлюкге сакъланныкъды, джукъланмазлыкъ джулдузча къаллыкъды.
Ол Прибалтикада къуллукъ этген кёзюуде Уллу Ата джурт къазауат башланнганды. Кючюк улу къазауатны биринчи кюнюнде огъуна урушха киргенди. Алгъы бурун Шимал-Кюнбатыш фронтда къазауат этгенди. Прибалтиканы Шяуляй шахарын дагъыда башха джерлерин фашистледен къоруулагъанды. Ызы бла 202-чи мараучу полкну къурамында Старая Русса шахарны къатында джау бла хатерсиз сермешгенди. Джауну аскерин шахаргъа джууукъ иймез ючюн баргъан урушда Кючюкланы Магомет ётгюрлюк танытханды. Ма аны ючюн лейтенант Кючюк улу Ата джурт къазауатны I-чи дараджалы ордени бла саугъаланнганды.
Къазауатны къыйын джолларында тюбегенди Магомет джашау нёгерине Вера Яковлевна Морозовагъа. Связист къыз таулу аскерчини биргесине къазауатны аллындан артына дери фронтчу тенги, джашаууну терен къартлыгъына да джан нёгери болгъанлай джашагъанды.
Фронтлада совет аскерчиледен къоранч уллу болса, сау къалгъанладан джангы бёлекле къуралыб, урушха къошулгъандыла. Аны себебли Кючюк улу къуллукъ этген бёлекни да ол чурум бла 254-чю мараучу дивизиягъа къошхандыла. Берилген аскер джумушну тыйыншлы толтургъаны ючюн ызы бла аны чынын да ёсдюргендиле. Алай бла 1941-чи джылны аякъ сюреминде Кючюк улу Магометни дивизияны командирини болушчусу, ызы бла дивизияны тамадасы П.Ф.Батицкийни биргесине къуллукъ джумушланы толтурургъа джууаблы абычар (адъютант) этиб сайлайдыла. Аны аскер билимин тюз хайырландыра билген эмда кесини борчун толтургъан, абычар сыйны мийик тутхан шартларын махтаб аскер тамадалагъа да джазыб билдиргендиле. Ол затлагъа архивде документле шагъатлыкъ этедиле. Магомет П.Ф.Батицкий (артда СССР-ни Маршалы, Хауа Къоруулау Аскерини Баш командующийи) бла бирге Уллу Ата джурт къазауатны аягъына дери къуллукъ этгенди.
1943-чю джыл тамада лейтенант Кючюкланы Магомет башчылыкъ этген рота Украина ючюн талай кюнню тохтаусуз баргъан къаты урушда джау бла кючлю сермешгенди. Архив документлени тинте барсанг, уста командирни къаллай къыйын хыйсаблада уруш этгени ачыкълана барады.
Билимли таулу абычар, аскерчилени биргелерине уруш этгенден сора да, бёлекде аскер совет политика ишни да тыйыншлысыча бардыргъанды. 1943-чю джыл абыстол (ноябрь), эндреуюк (декабрь) айланы ичинде Магомет къуллукъ этген корпус Черкассы шахарны къатында джау салгъан бетджанны алыр ючюн Днепр сууда эмда сууну шахар джаны джагъасында кючлю къазауат этгенди. Башында сагъынылгъаныча, ол урушда совет аскерчилерибизден къоранч кёб болгъанды, аны амалтын аскер бёлекле бир-бирине къошулуб, джангы батальонла къуралгъандыла, ала да 2-чи Украина фронтха къошулуб, джанларын-къанларын аямай алайын джакълаб кюрешгендиле. Алайда бир айдан аслам заманны ичинде баргъанды ачы уруш. Магомет башчылыкъ этген батальон джаугъа чабыуулгъа кирген кёзюуледе эм къыйын къоркъуулу джумушну командир бойнуна алыб тургъанды. Аскерчиледен къоранч болмазлай кюрешиб, ол джумушланы да толу баджаргъанды, чабыуулда ал сафлада баргъанды. 1943-чю джылны эндреуюк (декабрь) айыны 14-де совет аскерчиле Черкассы шахарны джаудан сыйыргъандыла. Аны ючюн Кючюкланы Магомет Ата джурт къазауатны II-чи дараджалы ордени бла саугъаланнганды. Батыр таулуну ол кюнледе этген джигитликлери архив документледе талай кере ачыкъланадыла.
Лейтенант Кючюк улуну Уллу Ата джурт къазауатда этген джигитликлери андан сора да болгъандыла. 2-чи Украина фронтну къурамында, башында сагъынылгъан П.Ф.Батицкий башчылыкъ этген 73-чю мараучу корпус 1944-чю джыл алтотур (март) айны 26-да фашистлени СССР-ни чегинден сюрюб чыгъаргъанды. Аны бла да къалмай, Прут сууда Скуляны атлы шахарны къатында къаты сермешгенди. Ол сермешде Кючюк улу эркишилик танытханы ючюн Къызыл Джулдузну ордени бла саугъаланнган эди.
Дагъыда 1944-чю джыл никкол (июнь) айдан къыркъар (август) айны аякъ сюремине дери Магомет джауну аскерлерине чабыуул этиучю Белоруссияны аскер бёлегини къурамында Барановичи, Брест шахарлада, Кюнчыгъыш Бугда уруш этгенди. Аны ызы бла Польшада немец фашист аскерлени бетджанларын къурутур ючюн баргъан сермешиулеге да тири къошулгъанды. Кючюк улу Берлиннге кирген совет аскерчилени биринчи сафларында болгъанды.
Кючюкланы Магомет Уллу Ата джурт къазауатда гитлерчи фашистле бла ачы сермешледе талай кере джигитлик танытханы ючюн «Совет Союзну Джигити» деген сыйлы атха 1944-чю джыл теджелген эди. Ай медет, ол кёчгюнчю миллетни адамы болгъаны амалтын, Алтын Джулдузну медалы анга берилмей къалады. Аны орнуна Кючюк улуну Къызыл Байракъны ордени бла саугъалагъандыла.
Кючюкланы Шабазны джашы Магомет Къызыл Джулдузну, Къызыл Байракъны, Ата джурт къазауатны I-чи, II-чи дараджалы орденле бла «Киевни къоруулагъаны ючюн», «Кенигсбергни алгъаны ючюн», «Берлинни алгъаны ючюн», «1941-чи – 1945-чи джыллада Уллу Ата джурт къазауатда Германияны хорлагъаны ючюн» медалла бла саугъаланнганды, Баш командующийден 18 кере Бюсюреу къагъыт алгъанды. Магометни 1948-чи джылда аскер къуллукъдан башына бош этедиле.
Ол кесини адамларын табар муратда джолун Орта Азиягъа тутады. Алай бла Кючюк улу излеб, кёб къыйналса да адамларын Къыргъызияны Фрунзе областыны Ивановский районунда табады. Ала бла бирге 1956-чы джыл сюргюнден ызларына къайтханланы биринчи тизиминде болуб джуртуна сау-эсен келген эди. Къазауатны джылларында терсликлери болмагъанлай кёчюрюлген халкъланы чекген къыйынлыкъларын кёре, кёб соруугъа джууаб табалмай, алагъа хаман эсин бёле, джюреги бек къыйналгъанлай тургъанды. Алай болса да Ата джуртха керек кюнде ёрге турууну кесини баш борчларыны бирине санагъанды, аны ючюн болур эди кеси да патриот шартларын ахыр кюнюне дери тас этмегенлей тургъаны да. Тау джуртунда юйдегиси бла джашагъанды. Ол, къазауатда юч кере джаралы болгъаны, контузия да алгъаны амалтын кёб джылланы инджилиб джашагъанды. Аланы джарсыуларындан ауруб, ётгюр Магомет, 2006-чы джыл кесини туугъан кюнюнде - аууз-герги (октябрь) айны 12-де – тау элинде, юйдегисини къолунда ауушханды, джандетли болсун.
Къарачай-малкъар халкъны батыр уланы Кючюкланы Шабазны джашы Магометни сыйын, махтауун кимден да бек тау халкъы иги биледи. Кеси да ахыр кюнюне дери миллетине къуллукъ этгенди, халкъны аллында мийик дараджагъа – халкъ махтаугъа - тыйыншлы болгъанды. РСФСР-ни халкъ артисти Кючюкланы Магометни аты къарачай-малкъар халкъны тёлюлерини джюреклеринде ёмюрлюкге сакъланныкъды, джукъланмазлыкъ джулдузча къаллыкъды.
БАТЧАЛАНЫ Фатима.
{jcomments}
