Бадахланы Мырзакъулну джашы Аскер 1921-чи джыл Къарачайны эм эски эллерини бири Къарт-Джуртда туугъанды. Аскерни атасы Мырзакъул абычар болгъанды. Ай медет, ол Аскер да туугъунчу дуниясын ауушдурады. Анасы Качина (къыз тукъуму Дудаладан) къолунда ууакъ сабийлери бла кеси къалады. Аскер Сары-Тюз элде школну тауусхандан сора, 1937-чи джыл Микоян-Шахарда педрабфакга кириб, анда джетишимли окъугъанды. 1939-чу джыл Бадах улу кесини разылыгъы бла, рабфакны бошай тургъан Лайпанланы Магометни да алландырыб, Ленинградда аскер училищеге кирирге оноу этеди. Алай бла, ала экиси да, Ленинградда Къызыл байракълы аскер-инженер училищеге кириб, окъуб тебрейдиле. Ол заманланы эсине тюшюре, Бадахланы Аскер кесини китабында да былай джазгъанды:
- Было начало 1939 года. Я в назначенный день и час в условленном месте встретился с Магометом Лайпановым. В наших фанерных чемоданах в основном был недельный запас еды: кукурузные лепёшки, сыр, варёное мясо и яйца. Денег у нас было совсем немного – по 45-50 рублей (рабфакны стипендиясы). Дома денег не просил, видимо их и не было. Наша одежда привлекала внимание попутчиков и прохожих, особенно в Москве и Ленинграде, своей пестротой: у Магомета – рукодельная войлочная белая шляпа (кийиз бёрк-ред.) и широкие брюки навыпуск, у меня  - красные сапоги, черные-черные брюки, старая рубашка, кавказский ремень и фуражка военного покроя.
Бу халда джашла ары джыйылыб, училищеге кириб, окъуб башлайдыла. Аскер, къазауат башланыргъа 11 кюн къалыб, окъууун айырмагъа тауусуб, училищени бошаб чыгъады. Училищеде эм джаш офицер да ол болады.
Ата джурт къазауат башланады. Аскерни анасы Качинаны арбазына да къайгъы киреди. Тёрт аждагъан джашы болгъан ана тыбырда джангыз кеси къалыб кетерине сагъыш да этмей эди. Алай болса да, таулу ана, бел къатдырыб, джашланы бир-бири ызларындан фронтха ашырады. Джамболат Ростовгъа, Хызыр Смоленскеге, Шамге Гродно шахаргъа тюшедиле. Алайды да, Мырзакъулну юч джашы да, аталарыча, джуртларын къанлы джауладан сакълай, уруш тюзледе джан бередиле. Качина джангыз къалады,  миллети бла бирге кёчгюнчюлюкню сынайды. Джашларыны къайда болгъанларындан, сау-шауларындан хапарсыз къалгъан джарлы ана Къазахстан бла Орта Азияны къум тюзлеринде тыбырын сакъларгъа кюрешеди.
Насыб аны атыб кетмейди.  Джангызлай, джакъсызлай къалгъан, алай а не къыйынлыкъгъа да бюгюлмеген тири ана кюнлени биринде Аскерден хапар алады. Аскер а, уруш башланнгандан сора талай заманны элинден, джуртундан, анасындан, къарнашларындан хапарсыз болады…
Къоруулауну Халкъ комиссары С. К. Тимошенкону буйругъу бла 1941-чи джыл никкол (июнь) айны 22-де, джаш абычар Бадахланы Аскер къазауатха атланнганды. Львовгъа тюшеди. Алайдан уруш джолла аны Курск тогъайгъа, Сталинградха, андан да къайтыб Ростовгъа, Воронежге, Степной эмда 1-чи, 2-чи дагъыда 4-чю Украин фронтлагъа элтедиле. Къайда, къалайда, къаллай болумда къазауат этген эсе да ол кесине салыннган борчну сый бла толтуруб тургъанды.  Къазауатны отлу джоллары бла ол Польшагъа, Чехословакиягъа, Болгариягъа, Румыниягъа да  джетеди. Бу къралланы фашизмни ууундан азатларгъа тири къошулады. Къазауатны экинчи джылында джаш абычар Бадах улу уруш джолун взводну командири болуб башлаб, майор чын да алыб, батальонну командири къуллукъгъа  дери джетеди…
И. Сталинни 1942-чи, 1944-чю джыллада чыкъгъан директиваларыны тамалында, аскер башчыла, къуру къарачайлыланы тюл, бютеу да репрессиягъа тюшген миллетлени къазауатда джанларын-къанларын аямай Ата джуртлары ючюн уруш этиб айланнган джашлары бла къызларын (ала къралгъа ышаннгысыз къауумдула деген ат бла) къазауатдан чыгъарыб, къарыуу-кючю болгъанланы Сибирлеге агъач кесерге, шахталада ишлерге, къарыусузларын, джаралыларын, къартларын да юйлерине ашырыргъа, деб буюрадыла. Быллай буйрукъ Аскерге да джетеди. Алай а ол, «хо», деб кетиб къалмай, кесини тилеги бла аскер башчы Рокоссовскийге тюбейди. Хапарын айтады. Аскерде къалыб, къазауат этерге излегенин билдиреди. Айтыугъа кёре, Рокоссовский  Сталиннге телефон бла сёлешиб, Бадахланы Аскерни аскерде къалырча этеди.
Алай бла Бадах улу  къазауатда къалыб, Хорламны кюнюне да тюбеб, андан ары да Совет Аскерни тизгинлеринде къуллукъ этерге къалады. Андан сора джыллада да Аскер полкну командирини заместители болуб къуллукъ этеди. 1952-чи – 1955-чи  джыллада Бадах улу Москвада Фрунзе атлы академияда окъуйду. Аны бошагъандан сора аны чыны полковникге дери кёлтюрюледи. Аскер къуллугъуну ахыр джылларын Орта Азияда Туркестан аскер округда ашырады. 1970-чи джыл саулугъу къолайсызгъа айланыб, кесини разылыгъы бла, тилеги бла отставкагъа чыгъады. Ол кюнледен башлаб элинде, анасы бла бирге, кесини юйюнде, элчилерини арасында, джамагъат ишлеге таукел къошула, тирилик таныта, алай джашайды.
Аскерни  кърал саугъаларына джетген заманда хар сёлешген, хар джазгъан бирер тюрлю, кесича джарашдырыб, къурашдырыб айта эмда джаза береди. Тюзю, кертиси уа былайды: У Бадахова А. М. всего 33 награды - 9 орденов, 24 медали, в том числе медали Польши, Румынии, Болгарии, Чехословакии. В Ставропольском крае нет равных ему по количеству наград. Ма бу джазылгъанла (къагъыт) мени архивимде сакъланады. Республиканы Ленин атлы проспектни музейинде ишлеген черкес тиширыу аны костюмундан санаб, алай джазыб берген эди 1999-чу джыл. Былайда дагъыда бир чертер зат барды: Бадахланы Аскер Суворовну ордени бла  джыйырма эки джылында саугъаланнганды. Аны аскер формасы, саугъалары, бир бёлек къагъытлары да ол музейде эдиле ол джыллада.
Аскер «Совет Союзну Джигити» деген атха да теджелген эди, деб хапар айтадыла аны алгъаракъдан таныгъанла. Кеси да, тартына-тартына: да алай  да болгъан эди, меничала кёб эдиле дегенден озуб, хазна сёз къозгъаргъа сюймей эди. Алай эсе, Джигитликге теджелиб, саугъасы берилмей къалгъан джашларыбызны  бириди Аскер да. (Аланы саны  13-ден 50-ге джетгендиле, деб да джазадыла бусагъатлада газетледе). Аскерни 80-джыллыкъ юбилейин бардыргъан сагъатыбызда аны юйдегисинден хапар излеб кюрешген эдим. Къызы  Ленинградда анасы бла, джашы Ташкентде джашай эдиле. Джууаб бермедиле.
Аскер бла мен кёб къазанлашханма школ джашауну, джамагъат ишлени  юслери бла. Аны энчи материаллары (кийимлеринден къалгъаны) мени къолума тюшген эдиле да мен ол затлагъа таяна джазама бу сёзлени. Бир-бир ат башындан джазылгъан затла тюлдюле мында джазылгъанла. Энтда да талай материалы бир къолдан бир къолгъа кёче айланады. Аскер Къарачай, Джёгетей Аягъы, Зеленчук районланы  школларына айланыб, сохталагъа аскер патриотизмден хапар айтыб, аланы ол джанына эслерин бурурча кёб иш бардыра эди. Ол себебден анга уллу сый да, багъа да бере эдиле ол заманлада.
Сары-Тюзню ара майданында бек уллу, асыулу эсгертме барды, къазауатда Ата джуртларын сакълауда джан берген 156 сарытюзчюге салыннган. Аны  салыуну иши ал джылладан огъуна башланнган эди, алай а, не келсин, иш орнундан тебмей эди,  область, край башчыла эркинлик бермей,  бирер болмагъан чурумну табыб тура эдиле. 1980-чы джыллада Аскер къолгъа алды да, аны тамалындан башлаб, битдиргинчи тохтаусуз бардырыб, 1983-чю джыл Хорламны кюнюне ачылырча этди. Бюгюнлюкде арабыздан хазыр ашха къашыкъ узатханла чыгъа, джылдан джылгъа кёбден кёб болуб барадыла. Аны айтханым, Аскер бла, ол джыллада эл Советни председатели Батчаланы Абдулланы джашы Хыйсаны тириликлеринден ишленнген эди бу эсгертме, тюзюн излегеннге.
Эсгертме ачылыб, халкъ таркъая тебрегенинде, Аскер Доюнланы Юсуфха, къазауатчы тенгине айланыб, сабыр бол алай, Юсуф, деб аны тыйыб, былай айтхан эди: «Юсуф, бери къара, мен ёлсем, мени къабырымы ма былайгъа, быланы къатына салдырырса деб, джангы орналгъан эки нызычыкъны ортасын кёргюзген эди. Юсуф да, ышарыб, ма мынга айт, бу бизден иги джашды», - деб, мени кёргюзген эди.
Мен да: «Ары алкъын бош ашыгъасыз, мында этер иш кёбдю», - деб, чам этиб кетген эдим. Арадан беш джыл ётюб Аскер ауушду. Юсуф аны осиятын толтурургъа огъайы болмады, алай а эт адамлары, элчилени да бир къаууму огъурамай, Аскер джамагъат къабырлада асыралды 1988-чи  джыл. Тёрт-беш джылдан Юсуф да дуниясын ауушдурду, джандетли болсунла экиси да. Ол тёгерекде ишлегеним себебли, хаман эсгертмени къаты  бла 2-3 кере ары бла бери озгъаным сайын, Аскерни айтханы эсиме тюшюб, алайгъа къарай туруучан эдим. Метр мийикликлери болгъан нызычыкъла бюгюнлюкде башлары кёкге джете уллу терекле болуб ёсгендиле. 
Сарытюзчюле бла элни ол джылладагъы башчысы Лепшокъланы Владимир (Томпа хаджи) джарашдыргъан къурау комитет элчилерини онглу адамларыны сыйларын чыгъарыр, багъалатыр джанындан кёб иш бардыргъандыла, энтда да этедиле аллай ишлени.
Аскерни джетмишге да тюгел толмагъан джашау джолу алай тынч ётмегенди. «Аякъларыма кишен, къолларыма бугъоу салыргъа умут этгенле да тюбер ючюн къалмагъандыла мени джашауумда», - деб хапар айтыучан эди, аны аскер къуллугъундан сёз башланса.  
- Биринчиден, «Совет Союзну Джигити» деген атны миллетлигими сылтаугъа салыб, бермедиле, тыйдыла. Джолуму кесдиле. Экинчиден, Туркестан аскер округда ПВО-ну корпусуну тамадасы болуб тургъанлайыма, бизни башыбыз бла американ  самолётну чекни бузуб кетиб баргъанын билдиргенимде, тохта, бусагъатда тиймегиз, бир кесек келмеге къоюгъуз, кеси тюшерча этерикбиз, деб, команданы башындан бериб турдула. Артда уа сени башчылыгъынг бла чекни бузуб келген самолётну ичкери кирмеге къойгъансыз, дегенни айтыб, генерал чынны бергенни тыйдыла…
Отставкагъа чыкъгъанындан сора аны юй бийчесини оноуу бла Ташкентде тыяргъа, анда Аскер кеси сюйгенча иш берирге  келишедиле. Алай а, Аскер ол оноугъа берилмейди. Мен Ата джуртума, къралыма джашаууму эм татлы 40 джылын бергенме. Ол юлюш меннге джетерикди. Мында сизни не иги ишигизден да мени Кавказда джангыз джашагъан къарт анам багъалыды, деб, бирден эки болмай, юйдегисин да къоюб, анасына келиб къалады.
Юйдегиси ызындан муну излемегенликге, бир къауумланы удуулары бла аны «узун тилли» къагъытла джокълар ючюн къалмагъандыла. Ма ол къагъытла, алагъа райкомчуланы, обкомчуланы, крайкомчуланы джууаблары Биджиланы Солтан Адеевичге тюшген эдиле. Ол да, Мырзакъулну джашы Аскерни джакълагъаны, аны джашаууна къайгъыргъаны ючюн башында сагъынылгъан башчыладан таякъ «ашар» ючюн къалмагъан эди. Алай болгъанлыкъгъа, тюзлюкню тутхан таулу джаш, Солтан, аны ючюн къарамай, башлагъан ишин бардырыб турду. Правокубанский посёлокда Аскерге кирпич юйден фатар чыгъартханса деб, Солтанны исполкомгъа, бюрогъа салыб да кюрешдиле. Аскер, Солтан бердиртген 3-чю юйню 42-чи фатарында ауушду.
Аскер Мырзакъулович, отставкагъа чыгъыб, элине джарашханы бла бирге башлагъан эди аскерде, къазауатда бардыргъан уруш джолларыны, тенглерини, къарачай миллет чекген къыйынлыкъланы (кёчгюнчюлюк) юслеринден хапар айтхан китабын джазыб. Не келсин, китабны джазыб тындыргъаны бла китабны орнундан тебмегени тенг болгъан эди. Область, край башчыла Аскерни кёб кере къыйнагъан эдиле, китабыны джарыкъ кёрюрюне чырмау болуб. Сылтаулары - сен анда совет властха, коммунист партияны идеологиясына келишмеген затланы джазгъанса деб, ол эди.
Не кюрешиб чыгъаралмагъанында басмадан, хар затны болгъаныча, китабха редакторлукъ этиб, анга ыргъаджикле илиндирген ставрополчу чиновникни да ачыкъ кёргюзтюб, 14 пунктдан къуралгъан 4 къагъытны (письмону) Ара Комитетни  идеология джанындан секретары Лигачёвгъа джиберген эди. Ол письмону машинкагъа ургъаным себебли, бир копиясы менде сакъланады, андандыла  бу  пунктла: 
… 6. Редактор обвиняет меня безо всякого на то основания в искажении истории. Так не шутят. Действительно я упомянул о вооруженных бандах украинских националистов. Они совершали слишком тяжкие преступления, крови пролито было много во время войны и после. Много раз сам попадался  в специально  устроенные засады. Разве можно их отождествлять с великим украинским народом?            
 … 9. О родных местах, о братьях и матери, о близких друзьях и товарищах подробно было написано в главе «Моя Родина». Очевидно, редактор не обратил на это внимание. Кроме того, в рукописи красной нитью проходит главная мечта солдата батальона… Во время войны уже не думал о братьях, так как они погибли в самом начале войны. Теперь, наоборот, сражался  и за них и за себя. Жаль, что редактор эту «мелочь» не заметил. Память о матери для меня священна. Но ее, матери четырех фронтовиков, трое из которых погибли, под конвоем  в товарном поезде завезли в Казахстан под надзор спецкомендатуры, где находилась 14 лет. Тут была целая трагедия не только у неё. Вот этот период выпал полностью.
10. Я кадровый офицер, прослуживший 37 календарных лет, на самом деле мало заботился о своем языке. Но это легко поправимо. Язык приказа вырабатывается годами, но уже прочно…
12. Что ж, благадарен за совет редактору, однако требуемой помощи и удовлетворения, к сожелению, от него не получил. Очень жаль, что все двери так наглухо закрыты для тех, имена которых неизвестны в литературных кругах…
С уважением,  А. Бадахов.
Март 1987 года, пос. Правокубанский, д. 3. кв. 42.Карачаевский район, КЧАО.
Кёресиз, письмону къачан джазылгъанын, авторну да къачан ёлгенин. Лигачёвдан муну къууандырырча джууаб келмеди. Ол джууабын крайны Джазыучуларыны союзуна джиберген эди, къарагъыз да, къалай тыйыншлы эсе алай этигиз, деб. Ала алай эте тургъан кёзюуледе Аскер да ауушду. Алай бла, ала кеслерине табыча тюрлендирген китабны варианты Къарачай-Черкес автоном областны архивини тамадасы Борлакъланы Зекерьяны къызы Къанитатны къолуна тюшеди (тюзю, ала китабны къол джазмасын архивге ашыргъан эдиле, ёмюрлюкге анда джатар деб).
Аскер бла эки къарнашдан туугъан, сарытюзчю, иги, онглу окъууу болгъан, уллу къуллукълада ишлей келген Бадахланы Расул китабны чыгъарыр джанындан кёб кюрешди. Аны юсюнден китабны тышыны ахыр бетинде ол былай деб джазады: «И вот, наконец, преодолев все трудности книга вышла в свет, благодаря Председателю комитета по делам архивов республики Борлаковой Канитат Зекерьяевне, которая бережно хранила рукописи книги; своему земляку Абдурахману Муссаевичу Доюнову, преподавателю Сары-Тюзской средней школы, за богатый материал из его личного архива…»
Къалай-алай десенг да, тюзню малы тюзде къалса да бёрю ашамаз, деген керти болур, алайын эсгериб, Аскерни аты унутулмазча этерге кюрешдиле аны элчилери:
- Сары-Тюзде кеси джашагъан юйю орналышхан орамгъа Бадахланы Аскерни атын ататдыла.
Правокубанский посёлокда джашагъан 3-чю юйню къабыргъасына мемориал къанга салынды.
- Талай джылны кюрешиб, джазыб, аны басмадан чыгъаралмай кетген «В ОГНЕ СРАЖЕНИЙ» деген китабы Бадахланы Расул бла бу тизгинлени авторуну кючлеринден 2004-чю джыл джарыкъ кёрдю.
- Къабырымы былайгъа салырсыз деб тилеген джерине экиметрлик эсгертмеси салынды.
- Киносценарист, актёр Тебуланы Шукур 45-минутлукъ кино чыгъарыб (орус, къарачай тилледе), школлагъа теджеди. Ала бла да бек сюйюб хайырланадыла школлада.
- Аскерни бир элчиси Батчаланы Сагъит «Саугъа» деген китабыны 277-279-чу бетлерин Бадахланы Аскерни джашау джолуна атагъанды, назму халда.
- Къойчуланы Аскербий 5-6 китабында Бадах улуну къазауатда джигитлик ишлерини юсюнден толу джазады.
Джигитлик бла адамлыкъ   ёмюрлеге унутулмазлыкъ къарнашладыла.
ДОЮНЛАНЫ Абдурахман. 
 
{jcomments}