Урушда Къарачайны джигит уланы
Чочуланы Харун тутмакъдан къачыб,
Аямагъанса сен чыртда джауланы
Словакия чегетде джыйын къураб,
Чочуланы Харун тутмакъдан къачыб,Аямагъанса сен чыртда джауланы
Словакия чегетде джыйын къураб,
Тохсан кере джаула бла алышханса.
Хар джол сайын фашистлени хорлаб,
Аскерчилени хаман да сыйын сакълаб,
Сен Эресейни Джигити болгъанса.
Хар джол сайын фашистлени хорлаб,
Аскерчилени хаман да сыйын сакълаб,
Сен Эресейни Джигити болгъанса.
Чочуланы Адамейни джашы Харун 1919-чу джыл Къарт-Джурт элде туугъанды. Орта школну Гитче Къарачай районну Терезе элинде бошагъанды. Совет Аскерге 1939-чу джыл чакъырылгъанды. Фин къазауатха къошулгъанды. Ол къазауатдан сора зенит-артиллерия аскер училищеге окъургъа киргенди. Училищени къысхартылгъан программа бла бошаб, лейтенант чынны алгъанды.
Чочуланы Харун Уллу Ата джурт къазауатха биринчи кюнюнден башлаб къошулгъанды. Украинаны джеринде, Гъарб чекде, биринчиле бла бирге ол урушха киргенди. Алайда Къыбыла-Гъарб фронтну совет аскерлери «Къыбыла» атлы немца-фашист аскерни баш кючлери бла сермеширге керек болгъандыла. Джаяу аскерлерини саны бла фашистле бизникиледен эки кереге, самолётлары бла уа 1,5 кереге аслам боладыла. Немцаланы мыллык атхан уллу кючлерине, джан-къан аямай къаджау тура, бизни аскерчиле артха ыхтырыладыла.
1942-чи джыл, Чочуланы Харун къуллукъ этген артиллерия бёлек къуршоугъа тюшеди. Къуршоудагъыла талай кере да андан ычхыныр мадарла этиб кюрешедиле. Ол кёзюуде Харун джаралы болады. «Бу иш Украинада болгъан эди, - деб, эсге тюшюреди Харун. - Бир осколка аякъ балтырыма, экинчиси да къашыма тийдиле. Къашымдагъын кесим алалдым. Экинчисин, балтырымы бычакъ бла джарыб алгъанларында, не джашырыу, эсими ташладым. Эсими джыйгъанымда, энчи бёлюмде ишлеген тенгим мени Украинада элчиклени биринде джашагъан къартха элтиб, Къызыл Аскер келгинчи джашырыргъа буюрду. Бир чабыуулларында фашистле мени табдыла, къартны да ёлтюрдюле. Меннге да джесирлик азаб башланды. Ол азабым Штеттингде (бусагъатдагъы Польшаны Щецин шахарында) бошалды. Анда биз таш ууатыб, ташыб турдукъ. Унукъмакълыкъны, учузлукъ сынауну къалай ангылатайым сизге? Сёзле табыб айталмайма…»
Чочуланы Харун кесини аскерчи тенглери бла лагерден къачар мадарла кёб кере излегенди. 1944-чю джыл тутмакъланы муратлары толады. Къарауулланы къоратыб, къарангы кече бешеулен болуб къачадыла. Шаркъ табада Белосток шахар сюремге къачар оноу этедиле. Джаугъан джауум джолланы, аякъ ызланы да джууа, уллу тийрелеге тюртюлмезге кюреше барадыла. Джолда бара, юч фашист мотоциклистни тындырыб, аскер сауутларын, азыкъларын да аладыла. Джолларын алай иги билмегенлери, кечеле бла баргъанлары амалтын, кюн чыкъгъан джанына барырны орнуна, Словакияны чегине чыгъыб къаладыла. Джолларында совет аскерчилени джесирге алыб баргъан гитлерчилеге кёб кере тюртюледиле. Алтотур (март) айдан къыркъаууз (сентябрь) айгъа дери Харун бла нёгерлери мингнге джууукъ совет аскерчини, польшачы аскерчилени да фашистлени къолларындан къутултадыла. Бир кере уа онеки фашист къарауулну ёлтюрюб, бешджюзге джууукъ, къарыулары кетиб, джанларына татыб тургъан аскерчилени къутхарадыла.
Словакия чекле, чегетли, таулу джерде болгъанлары себебли, Чочуланы Харунну эсине, джаны кибик сюйген, Къарачайны ёзенлерин сала эдиле. 1944-чю джылны къачында Словакияны фашистле оккупациягъа аладыла.
Аяусуз адам къырыу, ачытыу башланады. Джуртларын сакъларгъа бютеу миллет сауутланыб чыгъады. Харунну бёлеги бир кюн Филипп Малик деб уучугъа тюбейди. Аны коммунист болгъанын биледиле. Уучу джашланы кесини юйюнде джашырыб, къарыу алдырады.
1944-чю джыл 18 аскерчиден къуралгъан отряд Жилин шахар тёгерекде фашист гарнизонланы бирине чабыуул этеди. 24 фашистни ёрге турмазлыкъ этедиле, къалгъанлары башларын алыб къачадыла. Бизникиле алайда фашистледен: тау тобну, эки пулемётну, аскер сауут кереклени, азыгъы болгъан бир автомашинаны, 12 автоматны сыйырадыла. Партизанла андан сора да кёб аскер операцияла бардырадыла.
1945-чи джыл башил (январь) айны аягъында Неслуш партизанланы бёлеги Харун башчылыкъ этген совет партизанлагъа къошулады. Командирге тамада лейтенант Чочуланы Харунну, орунбасарына Филипп Маликни, политкомиссаргъа Дондагъы Ростовдан Николайны (тукъуму белгисизди) сайлайдыла. Алай бла «Свобода» деген аскер сынамы болгъан деменгили партизан отряд къуралады.
Командирни орунбасары Филипп Маликни, взводланы командирлерини орунбасарлары Немчакны, Чечко Янаны 1976-чы джыл Къарачай-Черкес автоном областха ийген ол отрядны юсюнден справкада Чочуланы Харунну отряды хар ай сайын уллудан уллугъа бара эди деб джазылады. 1945-чи джыл алтотур (март) айны 10-да ол отрядха СССР-ни адамларыны 16-сы къошулады. Алтотур (март) айны 15-де венгр аскерлени сауутларын сыйырыуну заманында энтда 20 адам, ичлеринде совет адамла да болуб, къошуладыла. Отрядда алай бла 70 адам болады. 1945-чи джыл арттотур (апрель) айны 16-да партизанлагъа сау 110 санлы венгрледен рота келиб къошулады. Аланы Неслуша элни школуна джарашдырадыла.
Чочуланы Харунну «Свобода» партизан отряды 1945-чи джылны эндреуюк (декабрь) айындан хычаман (май) айына дери 92 сермешиуню бардырады, биринде да джаугъа кесин хорлатмайды. Бир кесек юлгю келтирейик. 1945-чи джыл башил (январь) айны 10-да Жилин округну немца командованиесини буйругъу бла Харунну «Свобода» отрядына къаршчы экспедиция болуб, айнзацкоманда 13 (ЕК-13) майор Крафтунгну башчылыгъы бла чыгъады. Чочуланы Харунну бёлеги Маковну къатында ала бла сермешеди. Сермешиуде джюзле бла саналгъан немца аскерчиле къырыладыла, къалгъан фашистле къачыб къутуладыла. Партизанла кёб трофейле аладыла. 1942-чи джыл, джетген джерине къоркъуу салыб айланнган, Минвод тёгерекледе, Къобан джанында да кёб совет аскерчини джашауларын юзген, эсэс бёлек болгъанды ол.
1945-чи джылны алтотур (март) айында, фашист аскерлени къаршчылыкълары кючлю ёсген заманда, Харун бёлегини немцалагъа къаршчы амалларын тюрлендиреди: аз санлы бёлеклеге юлешиб, талай джерде бирден сермешиулени бардырады. Ол амалны уллу хайыры болады. Алтотур (март) айны 15-де Филипп Маликни башчылыгъы бла 17 партизан Неслуша тийреде 60 мадьяр аскерчини джесирге алады. 25 пушка, 4 минамёт, 2 пулемёт, кёб къол гранатала бла патронланы да аладыла партизанла. Арттотур (апрель) айны 29-да немцала Неслуша элде 200-ге джууукъ адамны тутуб, баугъа джыйыб, тышларындан кирит саладыла. «Свобода» партизан отряд, 4-чю Украина фронтну генерал-лейтенант Медведев башчылыкъ этген 17-чи гвардиячы атыучу корпусуну алчы тахсачы бёлеклерини болушлукълары бла ол адамланы башларына бош этедиле.
1945-чи джыл хычаман (май) айны 1-де Остре элчикни къатында, Жиар тау сынджырны чеклеринде, «Свобода» партизан отряд 4-чю Украина фронтда 17-чи гвардиячы атыучу корпусну сафына киреди. 1945-чи джыл хычаман (май) айны 3-4-де Чочуланы Харунну партизанлары НКВД-ны къуллукъчулары бла бирге таулада бугъуна айланнган фашистлеге уугъа джайыладыла. Аладан тауланы тазалайдыла.
1945-чи джыл хычаман (май) айны 6-да «Свобода» партизан отряд Жилингде Совет Аскерни комендатурасында демобилизациягъа тюшеди.
Алай бла Совет Аскерни тамада лейтенанты, Къарачайны ётгюр уланы Чочуланы Харун Чехословак армияда подпоручик болуб, Словакияны фашист азабдан къутхарыугъа уллу юлюшюн къошады. Харун эки кере джаралы болады, хар сау болуб чыкъгъаны сайын, джангыдан къолуна сауут алыб, фашистле бла сермешеди. Кесини партизанлары бла фашистлеге уллу къоранч салады, кёб аскер техникасын, автомашиналарын чотдан чыгъарады, джюзле бла фашист аскерчилени, абычарланы къырады, совет аскерчилени джесирден къутхарады.
Чочуланы Харун фахмулу командир, этимли башчы, ётгюр партизан болгъанды. Ол кесини партизанларын бек сюйгенди, джашауларына хыянат джетдирмезге кюрешгенди, не кереклилерине да эс бёлгенлей тургъанды. Бёлекни аскерчилери кеслерини юлгюлю командирлерин бек сюйгендиле. Харуннга ол фашистледен тазалагъан эллени адамлары да разы болуб, уллу сый бергендиле.
1974-чю джыл Харунну словак шохлары батыр таулуну юсюнден «Огонёк» журналда «Словакия помнит» деген статьяны басмалайдыла. Андан сора аскер къарнашланы байламлылыкълары кюч алады. Бир-бирлерине къагъыт джазыу асламгъа айланады. Алай а ол байламлылыкъ алай тынч бармайды. Харунну 20 письмосундан словакиячыла сынгар тёртюн аладыла. «Багъалы Харун Адамеевич! - деб, джазадыла ала. - Биз сизни тынгылагъаныгъызгъа къайгъылыбыз, ауруб тура болурсуз дегенчабыз…». Кёб да турмай, Харуннга отрядыны аскерчиси Антон Янец келеди. Харунну юсюнден джазыучула, журналистле, совет-партия къуллукъчула архив къагъытлагъа сингерге, Харунну, аны партизан бёлегини юсюнден алагъа керти махтау, сый да келтирлик словак аскер нёгерлери берген справкаланы, материалланы басмагъа берирге уллу излемейдиле.
1987-чи джыл Чочуланы Адамейни джашы Харун керти дуниягъа кетеди. Аны джууукълары, шохлары Чехословакиядан письмо аладыла. «Джюреклерибиз бек ачыб билдик, бизге кемсиз багъалы адамны, Чочуланы Адамейни джашы Харунну ауушханын. Аны юсюнден эсгериуле бизни миллетибизни эсинде сакъланныкъдыла. Дуниядан кетгенни эт адамларына, джууукъларына да бизде джергили администрацияны 1988-чи джыл байрым (февраль) айны 5-де Неслушаны ара орамына Чочуланы Адамейни джашы Харунну атын атаргъа деген оноуун билдиребиз…»
Эресей Федерацияны Президенти Б.Н. Ельцинни 1995-чи джыл аууз-герги (октябрь) айны 5-де чыкъгъан 1018-чи номерли бегиминде былай джазылады: «За мужество и героизм, проявленные в борьбе с немецко-фашистскими захватчиками в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг. Чочуеву Харуну Адамеевичу, старшему лейтенанту присвоено звание Героя Российской Федерации (посмертно)».
Чочуланы Харуннга, къалгъан джигитлегеча, эсгертмеле Ючкекенде, Черкесск шахарда салыннгандыла, аты Терезе элни орта школуна эмда башха элледе орамлагъа аталгъанды.
Чочуланы Харун Уллу Ата джурт къазауатха биринчи кюнюнден башлаб къошулгъанды. Украинаны джеринде, Гъарб чекде, биринчиле бла бирге ол урушха киргенди. Алайда Къыбыла-Гъарб фронтну совет аскерлери «Къыбыла» атлы немца-фашист аскерни баш кючлери бла сермеширге керек болгъандыла. Джаяу аскерлерини саны бла фашистле бизникиледен эки кереге, самолётлары бла уа 1,5 кереге аслам боладыла. Немцаланы мыллык атхан уллу кючлерине, джан-къан аямай къаджау тура, бизни аскерчиле артха ыхтырыладыла.
1942-чи джыл, Чочуланы Харун къуллукъ этген артиллерия бёлек къуршоугъа тюшеди. Къуршоудагъыла талай кере да андан ычхыныр мадарла этиб кюрешедиле. Ол кёзюуде Харун джаралы болады. «Бу иш Украинада болгъан эди, - деб, эсге тюшюреди Харун. - Бир осколка аякъ балтырыма, экинчиси да къашыма тийдиле. Къашымдагъын кесим алалдым. Экинчисин, балтырымы бычакъ бла джарыб алгъанларында, не джашырыу, эсими ташладым. Эсими джыйгъанымда, энчи бёлюмде ишлеген тенгим мени Украинада элчиклени биринде джашагъан къартха элтиб, Къызыл Аскер келгинчи джашырыргъа буюрду. Бир чабыуулларында фашистле мени табдыла, къартны да ёлтюрдюле. Меннге да джесирлик азаб башланды. Ол азабым Штеттингде (бусагъатдагъы Польшаны Щецин шахарында) бошалды. Анда биз таш ууатыб, ташыб турдукъ. Унукъмакълыкъны, учузлукъ сынауну къалай ангылатайым сизге? Сёзле табыб айталмайма…»
Чочуланы Харун кесини аскерчи тенглери бла лагерден къачар мадарла кёб кере излегенди. 1944-чю джыл тутмакъланы муратлары толады. Къарауулланы къоратыб, къарангы кече бешеулен болуб къачадыла. Шаркъ табада Белосток шахар сюремге къачар оноу этедиле. Джаугъан джауум джолланы, аякъ ызланы да джууа, уллу тийрелеге тюртюлмезге кюреше барадыла. Джолда бара, юч фашист мотоциклистни тындырыб, аскер сауутларын, азыкъларын да аладыла. Джолларын алай иги билмегенлери, кечеле бла баргъанлары амалтын, кюн чыкъгъан джанына барырны орнуна, Словакияны чегине чыгъыб къаладыла. Джолларында совет аскерчилени джесирге алыб баргъан гитлерчилеге кёб кере тюртюледиле. Алтотур (март) айдан къыркъаууз (сентябрь) айгъа дери Харун бла нёгерлери мингнге джууукъ совет аскерчини, польшачы аскерчилени да фашистлени къолларындан къутултадыла. Бир кере уа онеки фашист къарауулну ёлтюрюб, бешджюзге джууукъ, къарыулары кетиб, джанларына татыб тургъан аскерчилени къутхарадыла.
Словакия чекле, чегетли, таулу джерде болгъанлары себебли, Чочуланы Харунну эсине, джаны кибик сюйген, Къарачайны ёзенлерин сала эдиле. 1944-чю джылны къачында Словакияны фашистле оккупациягъа аладыла.
Аяусуз адам къырыу, ачытыу башланады. Джуртларын сакъларгъа бютеу миллет сауутланыб чыгъады. Харунну бёлеги бир кюн Филипп Малик деб уучугъа тюбейди. Аны коммунист болгъанын биледиле. Уучу джашланы кесини юйюнде джашырыб, къарыу алдырады.
1944-чю джыл 18 аскерчиден къуралгъан отряд Жилин шахар тёгерекде фашист гарнизонланы бирине чабыуул этеди. 24 фашистни ёрге турмазлыкъ этедиле, къалгъанлары башларын алыб къачадыла. Бизникиле алайда фашистледен: тау тобну, эки пулемётну, аскер сауут кереклени, азыгъы болгъан бир автомашинаны, 12 автоматны сыйырадыла. Партизанла андан сора да кёб аскер операцияла бардырадыла.
1945-чи джыл башил (январь) айны аягъында Неслуш партизанланы бёлеги Харун башчылыкъ этген совет партизанлагъа къошулады. Командирге тамада лейтенант Чочуланы Харунну, орунбасарына Филипп Маликни, политкомиссаргъа Дондагъы Ростовдан Николайны (тукъуму белгисизди) сайлайдыла. Алай бла «Свобода» деген аскер сынамы болгъан деменгили партизан отряд къуралады.
Командирни орунбасары Филипп Маликни, взводланы командирлерини орунбасарлары Немчакны, Чечко Янаны 1976-чы джыл Къарачай-Черкес автоном областха ийген ол отрядны юсюнден справкада Чочуланы Харунну отряды хар ай сайын уллудан уллугъа бара эди деб джазылады. 1945-чи джыл алтотур (март) айны 10-да ол отрядха СССР-ни адамларыны 16-сы къошулады. Алтотур (март) айны 15-де венгр аскерлени сауутларын сыйырыуну заманында энтда 20 адам, ичлеринде совет адамла да болуб, къошуладыла. Отрядда алай бла 70 адам болады. 1945-чи джыл арттотур (апрель) айны 16-да партизанлагъа сау 110 санлы венгрледен рота келиб къошулады. Аланы Неслуша элни школуна джарашдырадыла.
Чочуланы Харунну «Свобода» партизан отряды 1945-чи джылны эндреуюк (декабрь) айындан хычаман (май) айына дери 92 сермешиуню бардырады, биринде да джаугъа кесин хорлатмайды. Бир кесек юлгю келтирейик. 1945-чи джыл башил (январь) айны 10-да Жилин округну немца командованиесини буйругъу бла Харунну «Свобода» отрядына къаршчы экспедиция болуб, айнзацкоманда 13 (ЕК-13) майор Крафтунгну башчылыгъы бла чыгъады. Чочуланы Харунну бёлеги Маковну къатында ала бла сермешеди. Сермешиуде джюзле бла саналгъан немца аскерчиле къырыладыла, къалгъан фашистле къачыб къутуладыла. Партизанла кёб трофейле аладыла. 1942-чи джыл, джетген джерине къоркъуу салыб айланнган, Минвод тёгерекледе, Къобан джанында да кёб совет аскерчини джашауларын юзген, эсэс бёлек болгъанды ол.
1945-чи джылны алтотур (март) айында, фашист аскерлени къаршчылыкълары кючлю ёсген заманда, Харун бёлегини немцалагъа къаршчы амалларын тюрлендиреди: аз санлы бёлеклеге юлешиб, талай джерде бирден сермешиулени бардырады. Ол амалны уллу хайыры болады. Алтотур (март) айны 15-де Филипп Маликни башчылыгъы бла 17 партизан Неслуша тийреде 60 мадьяр аскерчини джесирге алады. 25 пушка, 4 минамёт, 2 пулемёт, кёб къол гранатала бла патронланы да аладыла партизанла. Арттотур (апрель) айны 29-да немцала Неслуша элде 200-ге джууукъ адамны тутуб, баугъа джыйыб, тышларындан кирит саладыла. «Свобода» партизан отряд, 4-чю Украина фронтну генерал-лейтенант Медведев башчылыкъ этген 17-чи гвардиячы атыучу корпусуну алчы тахсачы бёлеклерини болушлукълары бла ол адамланы башларына бош этедиле.
1945-чи джыл хычаман (май) айны 1-де Остре элчикни къатында, Жиар тау сынджырны чеклеринде, «Свобода» партизан отряд 4-чю Украина фронтда 17-чи гвардиячы атыучу корпусну сафына киреди. 1945-чи джыл хычаман (май) айны 3-4-де Чочуланы Харунну партизанлары НКВД-ны къуллукъчулары бла бирге таулада бугъуна айланнган фашистлеге уугъа джайыладыла. Аладан тауланы тазалайдыла.
1945-чи джыл хычаман (май) айны 6-да «Свобода» партизан отряд Жилингде Совет Аскерни комендатурасында демобилизациягъа тюшеди.
Алай бла Совет Аскерни тамада лейтенанты, Къарачайны ётгюр уланы Чочуланы Харун Чехословак армияда подпоручик болуб, Словакияны фашист азабдан къутхарыугъа уллу юлюшюн къошады. Харун эки кере джаралы болады, хар сау болуб чыкъгъаны сайын, джангыдан къолуна сауут алыб, фашистле бла сермешеди. Кесини партизанлары бла фашистлеге уллу къоранч салады, кёб аскер техникасын, автомашиналарын чотдан чыгъарады, джюзле бла фашист аскерчилени, абычарланы къырады, совет аскерчилени джесирден къутхарады.
Чочуланы Харун фахмулу командир, этимли башчы, ётгюр партизан болгъанды. Ол кесини партизанларын бек сюйгенди, джашауларына хыянат джетдирмезге кюрешгенди, не кереклилерине да эс бёлгенлей тургъанды. Бёлекни аскерчилери кеслерини юлгюлю командирлерин бек сюйгендиле. Харуннга ол фашистледен тазалагъан эллени адамлары да разы болуб, уллу сый бергендиле.
1974-чю джыл Харунну словак шохлары батыр таулуну юсюнден «Огонёк» журналда «Словакия помнит» деген статьяны басмалайдыла. Андан сора аскер къарнашланы байламлылыкълары кюч алады. Бир-бирлерине къагъыт джазыу асламгъа айланады. Алай а ол байламлылыкъ алай тынч бармайды. Харунну 20 письмосундан словакиячыла сынгар тёртюн аладыла. «Багъалы Харун Адамеевич! - деб, джазадыла ала. - Биз сизни тынгылагъаныгъызгъа къайгъылыбыз, ауруб тура болурсуз дегенчабыз…». Кёб да турмай, Харуннга отрядыны аскерчиси Антон Янец келеди. Харунну юсюнден джазыучула, журналистле, совет-партия къуллукъчула архив къагъытлагъа сингерге, Харунну, аны партизан бёлегини юсюнден алагъа керти махтау, сый да келтирлик словак аскер нёгерлери берген справкаланы, материалланы басмагъа берирге уллу излемейдиле.
1987-чи джыл Чочуланы Адамейни джашы Харун керти дуниягъа кетеди. Аны джууукълары, шохлары Чехословакиядан письмо аладыла. «Джюреклерибиз бек ачыб билдик, бизге кемсиз багъалы адамны, Чочуланы Адамейни джашы Харунну ауушханын. Аны юсюнден эсгериуле бизни миллетибизни эсинде сакъланныкъдыла. Дуниядан кетгенни эт адамларына, джууукъларына да бизде джергили администрацияны 1988-чи джыл байрым (февраль) айны 5-де Неслушаны ара орамына Чочуланы Адамейни джашы Харунну атын атаргъа деген оноуун билдиребиз…»
Эресей Федерацияны Президенти Б.Н. Ельцинни 1995-чи джыл аууз-герги (октябрь) айны 5-де чыкъгъан 1018-чи номерли бегиминде былай джазылады: «За мужество и героизм, проявленные в борьбе с немецко-фашистскими захватчиками в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг. Чочуеву Харуну Адамеевичу, старшему лейтенанту присвоено звание Героя Российской Федерации (посмертно)».
Чочуланы Харуннга, къалгъан джигитлегеча, эсгертмеле Ючкекенде, Черкесск шахарда салыннгандыла, аты Терезе элни орта школуна эмда башха элледе орамлагъа аталгъанды.
Къойчуланы Аскер,
тарих илмуланы доктору, профессор.
тарих илмуланы доктору, профессор.
{jcomments}
