Боташланы Султанны джашы Хамид 1966-чы джыл алтотур (март) айны 12-де Къобан районну Знаменка элинде уллу юйюрде туугъанды. Элде орта школну тауусхандан сора ол Черкесск шахарда ДОСААФ-ны курсларында окъуб шофёр усталыкъ алгъанды.
1984-чю джылны арттотур (апрель) айында Хамид Совет Аскерге къуллукъ этерге кетеди. Аны алгъы бурун Ставрополь шахарда аскерчилени джыйгъан пунктда 2-3 кюнню тутуб, андан сора Батайск шахаргъа джибергендиле. Алайдан да Узбекистанны Термез шахарында аскер бёлекге ашыргъандыла. Термезде Хамид 3 айны карантинде болгъанды.
Боташ улуну окъну-тобну тюрлю-тюрлюсюн чачаргъа эмда атылтыргъа, аладан сакъланыргъа, душманланы хыйла мадарларын билирге, бычакъ бла уста хайырланыргъа, дженгил чабаргъа, мийикликге секирирге, таулагъа тири чыгъаргъа дагъыда урушда бек керекли кёб тюрлю затха юретгендиле. Аны дагъыда бир талай джашны къазауатха тамам кючлю хазырлаб, 1984-чю джыл элия (июль) айны 5-де Афганистаннга ашыргъандыла. Ол Шиндант шахарны аскер бёлегинде къуллукъ этгенди. Ары кетер кюннге дери Афганистаннга иериклерин Хамид билмегенди. Билсе да, кеси айтханлай, ким биледи, ол джолну сайларыкъ болур эди. Нек десегиз, ол джыллада джаш тёлюню ангысына Ата джуртха сюймеклик, патриотлукъ деген сезимлени къаты сингдириб юрете эдиле школда да, юйде да. Ол шартланы джашауларында эм баш магъанагъа санаб джашай эдиле джаш адамла.
Джашлары Афганистанда къуллукъ этгенин Боташланы юйдегилеринде киши билмей бир джылдан аслам заманны тургъанды. Артда, андан-мындан хапар келе, Хамидни эгечлери бла къарнашлары аны Афганистанда къуллукъ этгенин билгенлеринде, аналарыны джюреги ауруучу болгъаны амалтын, тюз хапарны айтыргъа къоркъуб, Германиягъа тюшгенди деб ётюрюк письмоланы кеслери джазыб, аналарына окъуб тургъандыла. Алай бла атасы бла анасы Хамид аскерден сау-эсен юйге къайтхандан сора билгендиле джашлары Афганистанда къуллукъ этиб келгенин.
Боташ улу Афганистанны юсюнден сагъыныргъа сюймейди. Ол аскерден келгенли арадан эки джыйырма джыл ётюб барса да, къазауатны салгъан джаралары аны джанын бюгюнлюкде да джарсытханлай тургъанлары танылады. Алай болса да, бек тилегенимде, ол аскерде тенглерин эсине тюшюре, хапар айтды.
Хамид аскерде тахса бёлекде къуллукъ этгенди. Иши тынч болмагъанды. СССР-ни КГБ-ны къуллукъчулары бла бирге ол аскер джумушлагъа талай кере баргъанды. Шиндант шахардан сора да ол Афганистанны къазауат баргъан башха джерлеринде да болгъанды. Кеси да душманла бла талай кере бетден бетге тюбешиб сермешгенди.
Сержант Боташ улу тири эмда борчуна керти, билимли, тахса джумушлагъа тамам уста адам болгъанына аскер тамадаларыны аны юсюнден джазгъан бюсюреу къагъытлары да шагъатлыкъ этедиле. Башындан берилген аскер буйрукъну ол тыйыншлысыча толтуруб тургъанды. Урушда, къоркъуулу болумлада, ол къыйын джумушланы бойнуна алыб, толу баджарыб, билимин танытыр ючюн къалмагъанды. Аскерчи тенглерине Хамид эс бёлгенлей, аскерчи нёгерден сора да, керти къарнашча, джан аурутуб, урушну къоркъуулу джерлеринде талай джашны джан къоркъуудан да сакълагъанды.
- Афганистанны кишлакларында моджахед бёлекле къураладыла, деген хапар бизге, штабха, джетгенинде, ол хапарны тюз болгъаны бла къалгъанын ачыкъларгъа бизни тахса бёлекге буйрукъ берилген эди. Алай бла биз аскерчиледен бёлек къурагъан эдик. Ичибизде таджикли джашла да бар эдиле. Кесибизни тамам джергили афганчылагъа ушатыргъа кюрешиб, мыйыкъ-сакъал къураб, башыбызгъа да сарх байлаб, узун абала да кийиб, этегибизни ич джаны бла сауутну, тобну джашырыб, алай баргъан эдик джумушха. Не джашырыу, бизнича халда айланнган адамла кёб болгъанлыкъгъа, аланы ичлеринде да бизнича «тахсачыла» болур эдиле. Аны айтханым, аллайланы бирине афганчыды, джергили бир адамды деб тургъанлай, ол моджахед болуб чыгъа эди да, кёз ачыб джабханча, бир кесек заманны ичине ишекли болгъан адамны аямай ёлтюрюб къоя эди. Аланы къайсы джанындан чыгъыб заран саллыкъларын киши да билмей эди. Аны амалтын, кесибизни сездирмезге кюреше тёгерекге бек сакъ эдик, - деб Хамид ачы сермешлени бирини юсюнден да айтды.
Ол айтхандан, аллай кюнлени биринде, кишлакны ичи бла озуб бара, аны къаты бла ингилиз тилде сёлешген, сауутланнган бир бёлекни сезгенди. Аланы моджахедле болгъанларына ишекли болуб, Боташ улу нёгери бла бирге аланы ызлаб, къалайгъа киргенлерин - уяларын - ачыкъ этиб, штабха билдиргенди. Ызы бла тахсачылагъа болушлукъ джетиб, алайда аскерчиле къаты сермешгендиле, аланы «уяларын» да къурутхандыла.
Хамид аллай урушланы биринде ауур джаралы болуб, аскерчи тенглери аны терк госпиталгъа джетдириб, алай бла джаны сау къалгъанды.
- Афганистанда къарачайлы огъай эсенг, кавказлы келгенди деб эшитсем, аны бла танышыргъа, кёрюрге ашыгъыб тебрей эдим. Кюнлени биринде, рейдден джангы келиб, солуй тургъан кёзюуюмде, командир келиб барыбызгъа да: «Кесигизни джарашдырыгъыз, тахса бёлекни тамадасы полковник келгенди, бусагъат былайгъа келликди», - деб буйрукъ бериб кетди. Сора биз ашыкъ-бушукъ эте, кимибиз олтанын аягъына толу чырмамай кийиб, кими кёлегини тюймелерин толу этерге кюреше тургъанлай, бир орта сюекли чырайлы абычар келди. Биз олсагъатлай, бир-бирибизни тюрте, ашыгъыб бир сафха тизилиб сын турдукъ. Сора полковник хар аскерчини бетине къарай келиб, мени къатыма джетгенлей тохтады. Ол мени юсюмде ушатмагъан зат кёрюбмю къойду дегенча къоркъуу келди акъылыма. Мен кёлегими баш тюймесин джабаргъа кюрешдим, алай болса да ол джарыкъ ышарыб: «Салам алейкум, къарнашчыгъым!» - деди къарачайча. Асыры къууаннгандан къулагъымамы эшитилди, деб кёлюме келди. Андан сора аскерчилени бир кесек заманнга бош этдиле. Полковник бла танышдыкъ. Ол Афганистанда тахсаны тамадасы авиацияны полковниги Джатдоланы Шакъман эди, джандетли болсун. Дивизияда къарачайлыланы барысына да айланыб, аланы хапарларын билиб келгенин айтхан эди. Кёбню сынагъан, абычар атха керти тыйыншлы, акъыллы адам, ол кюн мени кёлюмю кёлтюрюб, энтда джокъларгъа сёз бериб кетген эди. Ол кюнден сора, мени тау джуртум биргеме, Афганистаннга, келгенча, алай кёлюме келе эди, - деб, ётгюр лётчикни эсине тюшюре айтды Хамид.
Боташланы Султанны джашы Хамид аскерден 1986-чы джыл арттотур (апрель) айны 15-де къайтханды. Ол Совет къралны аллында антына кертилей къалгъаны ючюн, аскерде кесин джетишимли кёргюзгени ючюн «Ётгюрлюгю ючюн», «Афган халкъдан бюсюреу», «Генерал Махаметланы Солтанны» медаллары бла, «Совет Аскерни айырмасы» деген белги бла дагъыда талай Махтау къагъыт бла саугъаланнганды.
Аскерден къайтхандан сора Хамид Ставрополь шахарда эл мюлк институтха окъургъа киргенди, аны тауусхунчу Черкесскеде технология институтха окъургъа кёчгенди. Ол баш билим алгъандан сора Черкесскеде республикан больницада мюлк бёлюмню тамадасы болуб талай джылны ишлеб тургъанды. Бюгюнлюкде Хамидни афган урушлада алгъан джаралары санын, джанын джарсытханлай турсала да, ол кёлюн такъыр этмезге кюреше, «тынчлыкълы къралда джашагъан эм уллу насыбды» дей, юй бийчеси бла эки сабийни ёсдюреди. Сабийлерин адебге-намысха юретгенлей, алагъа Ата джуртха сюймекликни, патриот сезимлени сингдиргенлей турадыла.
1984-чю джылны арттотур (апрель) айында Хамид Совет Аскерге къуллукъ этерге кетеди. Аны алгъы бурун Ставрополь шахарда аскерчилени джыйгъан пунктда 2-3 кюнню тутуб, андан сора Батайск шахаргъа джибергендиле. Алайдан да Узбекистанны Термез шахарында аскер бёлекге ашыргъандыла. Термезде Хамид 3 айны карантинде болгъанды.
Боташ улуну окъну-тобну тюрлю-тюрлюсюн чачаргъа эмда атылтыргъа, аладан сакъланыргъа, душманланы хыйла мадарларын билирге, бычакъ бла уста хайырланыргъа, дженгил чабаргъа, мийикликге секирирге, таулагъа тири чыгъаргъа дагъыда урушда бек керекли кёб тюрлю затха юретгендиле. Аны дагъыда бир талай джашны къазауатха тамам кючлю хазырлаб, 1984-чю джыл элия (июль) айны 5-де Афганистаннга ашыргъандыла. Ол Шиндант шахарны аскер бёлегинде къуллукъ этгенди. Ары кетер кюннге дери Афганистаннга иериклерин Хамид билмегенди. Билсе да, кеси айтханлай, ким биледи, ол джолну сайларыкъ болур эди. Нек десегиз, ол джыллада джаш тёлюню ангысына Ата джуртха сюймеклик, патриотлукъ деген сезимлени къаты сингдириб юрете эдиле школда да, юйде да. Ол шартланы джашауларында эм баш магъанагъа санаб джашай эдиле джаш адамла.
Джашлары Афганистанда къуллукъ этгенин Боташланы юйдегилеринде киши билмей бир джылдан аслам заманны тургъанды. Артда, андан-мындан хапар келе, Хамидни эгечлери бла къарнашлары аны Афганистанда къуллукъ этгенин билгенлеринде, аналарыны джюреги ауруучу болгъаны амалтын, тюз хапарны айтыргъа къоркъуб, Германиягъа тюшгенди деб ётюрюк письмоланы кеслери джазыб, аналарына окъуб тургъандыла. Алай бла атасы бла анасы Хамид аскерден сау-эсен юйге къайтхандан сора билгендиле джашлары Афганистанда къуллукъ этиб келгенин.
Боташ улу Афганистанны юсюнден сагъыныргъа сюймейди. Ол аскерден келгенли арадан эки джыйырма джыл ётюб барса да, къазауатны салгъан джаралары аны джанын бюгюнлюкде да джарсытханлай тургъанлары танылады. Алай болса да, бек тилегенимде, ол аскерде тенглерин эсине тюшюре, хапар айтды.
Хамид аскерде тахса бёлекде къуллукъ этгенди. Иши тынч болмагъанды. СССР-ни КГБ-ны къуллукъчулары бла бирге ол аскер джумушлагъа талай кере баргъанды. Шиндант шахардан сора да ол Афганистанны къазауат баргъан башха джерлеринде да болгъанды. Кеси да душманла бла талай кере бетден бетге тюбешиб сермешгенди.
Сержант Боташ улу тири эмда борчуна керти, билимли, тахса джумушлагъа тамам уста адам болгъанына аскер тамадаларыны аны юсюнден джазгъан бюсюреу къагъытлары да шагъатлыкъ этедиле. Башындан берилген аскер буйрукъну ол тыйыншлысыча толтуруб тургъанды. Урушда, къоркъуулу болумлада, ол къыйын джумушланы бойнуна алыб, толу баджарыб, билимин танытыр ючюн къалмагъанды. Аскерчи тенглерине Хамид эс бёлгенлей, аскерчи нёгерден сора да, керти къарнашча, джан аурутуб, урушну къоркъуулу джерлеринде талай джашны джан къоркъуудан да сакълагъанды.
- Афганистанны кишлакларында моджахед бёлекле къураладыла, деген хапар бизге, штабха, джетгенинде, ол хапарны тюз болгъаны бла къалгъанын ачыкъларгъа бизни тахса бёлекге буйрукъ берилген эди. Алай бла биз аскерчиледен бёлек къурагъан эдик. Ичибизде таджикли джашла да бар эдиле. Кесибизни тамам джергили афганчылагъа ушатыргъа кюрешиб, мыйыкъ-сакъал къураб, башыбызгъа да сарх байлаб, узун абала да кийиб, этегибизни ич джаны бла сауутну, тобну джашырыб, алай баргъан эдик джумушха. Не джашырыу, бизнича халда айланнган адамла кёб болгъанлыкъгъа, аланы ичлеринде да бизнича «тахсачыла» болур эдиле. Аны айтханым, аллайланы бирине афганчыды, джергили бир адамды деб тургъанлай, ол моджахед болуб чыгъа эди да, кёз ачыб джабханча, бир кесек заманны ичине ишекли болгъан адамны аямай ёлтюрюб къоя эди. Аланы къайсы джанындан чыгъыб заран саллыкъларын киши да билмей эди. Аны амалтын, кесибизни сездирмезге кюреше тёгерекге бек сакъ эдик, - деб Хамид ачы сермешлени бирини юсюнден да айтды.
Ол айтхандан, аллай кюнлени биринде, кишлакны ичи бла озуб бара, аны къаты бла ингилиз тилде сёлешген, сауутланнган бир бёлекни сезгенди. Аланы моджахедле болгъанларына ишекли болуб, Боташ улу нёгери бла бирге аланы ызлаб, къалайгъа киргенлерин - уяларын - ачыкъ этиб, штабха билдиргенди. Ызы бла тахсачылагъа болушлукъ джетиб, алайда аскерчиле къаты сермешгендиле, аланы «уяларын» да къурутхандыла.
Хамид аллай урушланы биринде ауур джаралы болуб, аскерчи тенглери аны терк госпиталгъа джетдириб, алай бла джаны сау къалгъанды.
- Афганистанда къарачайлы огъай эсенг, кавказлы келгенди деб эшитсем, аны бла танышыргъа, кёрюрге ашыгъыб тебрей эдим. Кюнлени биринде, рейдден джангы келиб, солуй тургъан кёзюуюмде, командир келиб барыбызгъа да: «Кесигизни джарашдырыгъыз, тахса бёлекни тамадасы полковник келгенди, бусагъат былайгъа келликди», - деб буйрукъ бериб кетди. Сора биз ашыкъ-бушукъ эте, кимибиз олтанын аягъына толу чырмамай кийиб, кими кёлегини тюймелерин толу этерге кюреше тургъанлай, бир орта сюекли чырайлы абычар келди. Биз олсагъатлай, бир-бирибизни тюрте, ашыгъыб бир сафха тизилиб сын турдукъ. Сора полковник хар аскерчини бетине къарай келиб, мени къатыма джетгенлей тохтады. Ол мени юсюмде ушатмагъан зат кёрюбмю къойду дегенча къоркъуу келди акъылыма. Мен кёлегими баш тюймесин джабаргъа кюрешдим, алай болса да ол джарыкъ ышарыб: «Салам алейкум, къарнашчыгъым!» - деди къарачайча. Асыры къууаннгандан къулагъымамы эшитилди, деб кёлюме келди. Андан сора аскерчилени бир кесек заманнга бош этдиле. Полковник бла танышдыкъ. Ол Афганистанда тахсаны тамадасы авиацияны полковниги Джатдоланы Шакъман эди, джандетли болсун. Дивизияда къарачайлыланы барысына да айланыб, аланы хапарларын билиб келгенин айтхан эди. Кёбню сынагъан, абычар атха керти тыйыншлы, акъыллы адам, ол кюн мени кёлюмю кёлтюрюб, энтда джокъларгъа сёз бериб кетген эди. Ол кюнден сора, мени тау джуртум биргеме, Афганистаннга, келгенча, алай кёлюме келе эди, - деб, ётгюр лётчикни эсине тюшюре айтды Хамид.
Боташланы Султанны джашы Хамид аскерден 1986-чы джыл арттотур (апрель) айны 15-де къайтханды. Ол Совет къралны аллында антына кертилей къалгъаны ючюн, аскерде кесин джетишимли кёргюзгени ючюн «Ётгюрлюгю ючюн», «Афган халкъдан бюсюреу», «Генерал Махаметланы Солтанны» медаллары бла, «Совет Аскерни айырмасы» деген белги бла дагъыда талай Махтау къагъыт бла саугъаланнганды.
Аскерден къайтхандан сора Хамид Ставрополь шахарда эл мюлк институтха окъургъа киргенди, аны тауусхунчу Черкесскеде технология институтха окъургъа кёчгенди. Ол баш билим алгъандан сора Черкесскеде республикан больницада мюлк бёлюмню тамадасы болуб талай джылны ишлеб тургъанды. Бюгюнлюкде Хамидни афган урушлада алгъан джаралары санын, джанын джарсытханлай турсала да, ол кёлюн такъыр этмезге кюреше, «тынчлыкълы къралда джашагъан эм уллу насыбды» дей, юй бийчеси бла эки сабийни ёсдюреди. Сабийлерин адебге-намысха юретгенлей, алагъа Ата джуртха сюймекликни, патриот сезимлени сингдиргенлей турадыла.
БАТЧАЛАНЫ Фатима.
{jcomments}
