Ата-бабаларыбызны джуртлары Уллу Къарачай асыл адамлары, джигитлери, халкъыбызны сыйын чыгъаргъан санагъат усталары, адеби-намысы, къонакъны сыйлауу бла махталыб келгенди. Энтда ол огъуру, насыбы юсюндеди. Мындан ары аны сакъларыкъла эндиги тёлюледиле. Бюгюннгю сабийлени не джаны бла да ол дараджагъа джетдире ёсдюрюуню баш борчха санайды Къарт-Джурт элни орта школуну директору Биджиланы Локъман. Аны бла ушагъыбызны газет окъуучулагъа теджейбиз.
- 1977-чи джыл туугъанынгы, Къарачай шахарда пенинститутну физика-математика факультетин айырмагъа бошагъанынгы, ызы бла психологиядан эмда магистратурада менеджмент джаны бла билим алгъанынгы билеме. Урунуу джолунгдан да бир хапар айтсанг.
- Огъары Учкуланны школуна ийдиле да, анда бир джылны ишледим. Къарт-Джуртха къайтханымда физика бла инфоматиканы устазы этген эдиле. Он джыл ишледим. «Эресей Федерацияны билим бериуюню сыйлы къуллукъчусу» деген атны да берген эдиле. Директорубуз Ёзденланы Аубекир эди. 2010-чу джыл тыйыншлы солуугъа чыгъа тебрегенинде, кесини орнуна мени теджеди. Ол кёзюуге элни арасында джангы школ ишлениб, ары кёчген эдик. Андан бери ол къуллукъну тындырыргъа кюрешиб келеме.
Озгъан джылладача бу джол да мекямны къаралыр джерлерине ремонт этилген эди. Бюгюнлюкде джарсыгъан джерибиз джокъду, небиз да излемге келишеди.
- Сабийлеге билим бериуню, ариу халили этиуню айырыб айтсакъ, сизге излем къалгъанладан эсе уллуду, дерикме мени сартын. Былайы Къарачайны тамырыды. Ол себебден биз энтда адебге, адетлеге, миллет, адамлыкъ шартлагъа бу юч элни джамагъатындан юренирге излеб турабыз…
- Келир заманда тёлюле аллай адамла болур ючюн коллектив билимин, заманын аямайды. Уллу джууаблылыкъ болгъанын устазла бары да ангылайдыла, дерслени анга кёре къурайдыла. Сабийле бош кёзюулеринде орамгъа джайылмазча этерге кёб тюрлю мадар барды. Устазла 18 боладыла. Кеслери да ол мадарланы ишлеринде хайырландырырча болумлары, сынамлары болгъан адамладыла.
Шайлыланы Роза ал башланнган класслада дерс береди. Аны атасы Магомет 46 джылны устаз болуб тургъанды, ол себебден гитчеликден да Роза бу ишни сюйюб ёсгенди. Хубийланы Болдуну атасы Харшим да завуч болгъанды. Кеси да орус тил бла литератураны окъутады. Окъуу ишлени къурагъан Хачирланы Сима да юлгюлю устазларыбызны бириди. Барыны да джаш тёлюге билим бериуде, ариу халиге юретиуде сынамлары уллуду. Джаш устазла Боташланы Алина, Хапаланы Оксана, завучубуз Хапаланы Лейла дагъыда башхала аладан юлгю ала, юрене айыбсыз тындырадыла къуллукъларын.
Республиканы махтаулу устазы Тохчукъланы Тасминаны юсюнден айырыб айтыргъа тыйыншлыды. Ол ал башланнган класслада дерс береди. Дерследен сора ишлери бла да сабийлени, саулай джамагъатны да кёлюне джетеди. Сохталаны Белоруссияда Къасайланы Осман къазауат этген, аны аты бла байламлы джерлеге айландырыб къайтханды. Окъуучуланы сейирлик табигъатыбызны сюерге, сакъларгъа юретеди. Эки кере Минги Тауну башына чыгъыб тюшгенди. Аллай адамла айтханнга уа артыкъ да сюйюб тынгылайдыла, магъана бередиле. Ол да, башхала да школну бир джанында орналгъан сабий садха да къайгъырыр ючюн къалмайбыз. Бусагъатда анда болгъанла, тамбла бизге келликлерин эсде тутабыз.
- Озгъан окъуу джылны къалай ашыргъан эдигиз? Бусагъатда болум къалайды?
- Къурамлы бошагъан эдик. Айтыргъа, Къаракетланы Мариямгъа алтын медаль берилген эди. Къарнашы Магомет да иги окъугъан сохталаны бири эди. Экиси да Москвада университетде билим аладыла. Къалгъанла да республиканы кесинде ВУЗ-лагъа киргендиле. Билдиргенлерине кёре, джетишимли да окъуйдула. Бу окъуу джылны да къурамлы башлагъан эдик, бюгюнлюкде чийсил этген затыбыз джокъду.
- Сохтала хант юйгюзге керекли затланы кеслери ёсдюредиле, деб эшитген эдим. Толуракъ хапар айтсанг.
- Эшитгенинг тюздю. Гардош, къобуста, быхы, чюгюндюр ёсдюрюб, хант юйню баджарыб турадыла. Терек бачхабыз да барды. Алмала, кертмеле джыябыз. Къачда джетгенлени ашай барадыла, къышны аллында бишгенлени джыйыб, тюрленмей сакъланырча, джарашдырыб къоядыла. Школда окъугъан заманларына кёгетлерибиз джетедиле, компот-зат керекли да болмайдыла. Ётмекге джоюлмайбыз, кесибизде печде этедиле шапала. Ол тюкенден алгъандан эсе, алты кереге учузду. Алай бла этден къалгъан ашарыкъла кесибизде табыладыла. Тахта, терек кёгетледен артыгъын сатабыз да, тюшген ачхагъа эт алабыз. Алай бла джетмесе, башха мадарла бардыла.
- Дерследен бош заманларыны къайгъысын да эте болурсуз?
- 2014-чю джыл КъЧР-ни Башчысы Темрезланы Рашид келгенинде, школну спорт залы болмагъанын айтхан эдик. Сау болсун, аны болушлугъу бла 2017-чи джыл спорт зал битиб, хайырланыб башладыкъ. Эркиши сабийле анга джюрюб, тутушха юренедиле, сууукъ заманлада физкультурадан дерсле да анда боладыла. Эришиуле-затла да къурайбыз. Школда бир сменаны окъуйдула. Ол себебден, заманлары болады. Башха кружокланы айтсам, тепсеу-хореография, джырлагъан, драма кружокла да бардыла.
- Окъуучуланы билимлерин сынагъан тюрлю-тюрлю эришиуле болгъанлай турамыдыла?
- Сорууунгу ангылагъанма. Бизден сохтала район, республикан, Бютеуэресей конкурслагъа да къошулгъанлай турадыла. Алчы орунлагъа тыйыншлы болуб да къайтадыла. Ата джурт къазауатда Хорламны 74-джыллыгъына аталыб, кърал дараджада илму-излем конкурс болгъан эди. Анга Къаракетланы Мариям бла Сарыланы Арилан джазгъан затларын ийген эдиле. Ала 1-чи эмда 2-чи дараджалы дипломлагъа тыйыншлы болдула. Ызы бла «Горизонты педагогики» деген аты бла Эресейде дагъыда бир конкурс болду. Бизни команда биринчи орунну алды. Энчи иши бла Къаракетланы Мариана да биринчи болду. Республиканы кесинде «Моя малая Родина» деген конкурсха къошулгъан Ёзденланы Римма бла Сарыланы Амирланнга ючюнчю орунла берилдиле. Дагъыда бу окъуу джылда «Моя республика» деген конкурсда Къарачай-Черкесияны эм иги билген сабийлени ачыкъладыла. Бизден джашчыкъ Ёзденланы Бекир экинчи орунну алды. «Наукаград» деген Бютеуэресей дистанцион конкурсда да сегиз ёчлю орун бизге берилди.
Устазла быллай затланы терен билиб, дерследе, дерследен сора да айтыб, ангылатыб турмасала, сабийле джетишимли болуб, школну сыйын чыгъарыб, къууаныб турлукъ тюл эдиле. Былайда энтда къошарым, ана тил бла, адабият бла байламлы этилген ишледе да школубуз алда баргъанланы тизиминдеди. Ол затда Боташланы Мадина бла Хачирланы Тамараны къыйынлары уллуду. Ала ана тил бла адабиятдан устазла болуб иги кесекден бери ишлейдиле, сынамлары барды.
Миллет проектни тамалында школгъа джангы автобус бергендиле. Эртденбла сабийле аны бла келедиле, кружоклада-затлада къалгъанладан башхаланы кюнортада юйлерине элтедиле.
- Огъары Учкуланны школуна ийдиле да, анда бир джылны ишледим. Къарт-Джуртха къайтханымда физика бла инфоматиканы устазы этген эдиле. Он джыл ишледим. «Эресей Федерацияны билим бериуюню сыйлы къуллукъчусу» деген атны да берген эдиле. Директорубуз Ёзденланы Аубекир эди. 2010-чу джыл тыйыншлы солуугъа чыгъа тебрегенинде, кесини орнуна мени теджеди. Ол кёзюуге элни арасында джангы школ ишлениб, ары кёчген эдик. Андан бери ол къуллукъну тындырыргъа кюрешиб келеме.
Озгъан джылладача бу джол да мекямны къаралыр джерлерине ремонт этилген эди. Бюгюнлюкде джарсыгъан джерибиз джокъду, небиз да излемге келишеди.
- Сабийлеге билим бериуню, ариу халили этиуню айырыб айтсакъ, сизге излем къалгъанладан эсе уллуду, дерикме мени сартын. Былайы Къарачайны тамырыды. Ол себебден биз энтда адебге, адетлеге, миллет, адамлыкъ шартлагъа бу юч элни джамагъатындан юренирге излеб турабыз…
- Келир заманда тёлюле аллай адамла болур ючюн коллектив билимин, заманын аямайды. Уллу джууаблылыкъ болгъанын устазла бары да ангылайдыла, дерслени анга кёре къурайдыла. Сабийле бош кёзюулеринде орамгъа джайылмазча этерге кёб тюрлю мадар барды. Устазла 18 боладыла. Кеслери да ол мадарланы ишлеринде хайырландырырча болумлары, сынамлары болгъан адамладыла.
Шайлыланы Роза ал башланнган класслада дерс береди. Аны атасы Магомет 46 джылны устаз болуб тургъанды, ол себебден гитчеликден да Роза бу ишни сюйюб ёсгенди. Хубийланы Болдуну атасы Харшим да завуч болгъанды. Кеси да орус тил бла литератураны окъутады. Окъуу ишлени къурагъан Хачирланы Сима да юлгюлю устазларыбызны бириди. Барыны да джаш тёлюге билим бериуде, ариу халиге юретиуде сынамлары уллуду. Джаш устазла Боташланы Алина, Хапаланы Оксана, завучубуз Хапаланы Лейла дагъыда башхала аладан юлгю ала, юрене айыбсыз тындырадыла къуллукъларын.
Республиканы махтаулу устазы Тохчукъланы Тасминаны юсюнден айырыб айтыргъа тыйыншлыды. Ол ал башланнган класслада дерс береди. Дерследен сора ишлери бла да сабийлени, саулай джамагъатны да кёлюне джетеди. Сохталаны Белоруссияда Къасайланы Осман къазауат этген, аны аты бла байламлы джерлеге айландырыб къайтханды. Окъуучуланы сейирлик табигъатыбызны сюерге, сакъларгъа юретеди. Эки кере Минги Тауну башына чыгъыб тюшгенди. Аллай адамла айтханнга уа артыкъ да сюйюб тынгылайдыла, магъана бередиле. Ол да, башхала да школну бир джанында орналгъан сабий садха да къайгъырыр ючюн къалмайбыз. Бусагъатда анда болгъанла, тамбла бизге келликлерин эсде тутабыз.
- Озгъан окъуу джылны къалай ашыргъан эдигиз? Бусагъатда болум къалайды?
- Къурамлы бошагъан эдик. Айтыргъа, Къаракетланы Мариямгъа алтын медаль берилген эди. Къарнашы Магомет да иги окъугъан сохталаны бири эди. Экиси да Москвада университетде билим аладыла. Къалгъанла да республиканы кесинде ВУЗ-лагъа киргендиле. Билдиргенлерине кёре, джетишимли да окъуйдула. Бу окъуу джылны да къурамлы башлагъан эдик, бюгюнлюкде чийсил этген затыбыз джокъду.
- Сохтала хант юйгюзге керекли затланы кеслери ёсдюредиле, деб эшитген эдим. Толуракъ хапар айтсанг.
- Эшитгенинг тюздю. Гардош, къобуста, быхы, чюгюндюр ёсдюрюб, хант юйню баджарыб турадыла. Терек бачхабыз да барды. Алмала, кертмеле джыябыз. Къачда джетгенлени ашай барадыла, къышны аллында бишгенлени джыйыб, тюрленмей сакъланырча, джарашдырыб къоядыла. Школда окъугъан заманларына кёгетлерибиз джетедиле, компот-зат керекли да болмайдыла. Ётмекге джоюлмайбыз, кесибизде печде этедиле шапала. Ол тюкенден алгъандан эсе, алты кереге учузду. Алай бла этден къалгъан ашарыкъла кесибизде табыладыла. Тахта, терек кёгетледен артыгъын сатабыз да, тюшген ачхагъа эт алабыз. Алай бла джетмесе, башха мадарла бардыла.
- Дерследен бош заманларыны къайгъысын да эте болурсуз?
- 2014-чю джыл КъЧР-ни Башчысы Темрезланы Рашид келгенинде, школну спорт залы болмагъанын айтхан эдик. Сау болсун, аны болушлугъу бла 2017-чи джыл спорт зал битиб, хайырланыб башладыкъ. Эркиши сабийле анга джюрюб, тутушха юренедиле, сууукъ заманлада физкультурадан дерсле да анда боладыла. Эришиуле-затла да къурайбыз. Школда бир сменаны окъуйдула. Ол себебден, заманлары болады. Башха кружокланы айтсам, тепсеу-хореография, джырлагъан, драма кружокла да бардыла.
- Окъуучуланы билимлерин сынагъан тюрлю-тюрлю эришиуле болгъанлай турамыдыла?
- Сорууунгу ангылагъанма. Бизден сохтала район, республикан, Бютеуэресей конкурслагъа да къошулгъанлай турадыла. Алчы орунлагъа тыйыншлы болуб да къайтадыла. Ата джурт къазауатда Хорламны 74-джыллыгъына аталыб, кърал дараджада илму-излем конкурс болгъан эди. Анга Къаракетланы Мариям бла Сарыланы Арилан джазгъан затларын ийген эдиле. Ала 1-чи эмда 2-чи дараджалы дипломлагъа тыйыншлы болдула. Ызы бла «Горизонты педагогики» деген аты бла Эресейде дагъыда бир конкурс болду. Бизни команда биринчи орунну алды. Энчи иши бла Къаракетланы Мариана да биринчи болду. Республиканы кесинде «Моя малая Родина» деген конкурсха къошулгъан Ёзденланы Римма бла Сарыланы Амирланнга ючюнчю орунла берилдиле. Дагъыда бу окъуу джылда «Моя республика» деген конкурсда Къарачай-Черкесияны эм иги билген сабийлени ачыкъладыла. Бизден джашчыкъ Ёзденланы Бекир экинчи орунну алды. «Наукаград» деген Бютеуэресей дистанцион конкурсда да сегиз ёчлю орун бизге берилди.
Устазла быллай затланы терен билиб, дерследе, дерследен сора да айтыб, ангылатыб турмасала, сабийле джетишимли болуб, школну сыйын чыгъарыб, къууаныб турлукъ тюл эдиле. Былайда энтда къошарым, ана тил бла, адабият бла байламлы этилген ишледе да школубуз алда баргъанланы тизиминдеди. Ол затда Боташланы Мадина бла Хачирланы Тамараны къыйынлары уллуду. Ала ана тил бла адабиятдан устазла болуб иги кесекден бери ишлейдиле, сынамлары барды.
Миллет проектни тамалында школгъа джангы автобус бергендиле. Эртденбла сабийле аны бла келедиле, кружоклада-затлада къалгъанладан башхаланы кюнортада юйлерине элтедиле.
АППАЛАНЫ Билял.
{jcomments}
