Уллу Ата джурт къазауатда Хорламны джарыкъ кюнюн джууукълашдырыугъа хар ким да къолундан келгенича юлюш къошханды. Айхай да, аланы ичлеринде бизни миллетни мингле бла уланлары, къызлары да бардыла. Фашистлени Берлиннге дери сюрюб баргъан аскерлени тизиминде да кёб къарачайлы болгъанды. Аланы бир къаууму Рейхстагны къабыргъасына «Минги Таудан Берлиннге дери!» деб къол ыз джазыб къойгъанды. Андан сора да 1945-чи джыл хычаман (май) айда япон къазауатда кючленнген Квантун аскерни къаушатыуда бизни уланларыбыз, асланлача сермеше, ётгюрлюк танытхандыла. Аланы барысыны да атлары бюгюнлюкде бизге белгили болмагъанлыкъгъа, хар бири Хорламны келтириуге уллу юлюш къошханлары хакъды.


Къарачай халкъ Уллу Хорламгъа тыйыншлы юлюш къошханды деб таукел айтыргъа эркинбиз. Алайды да, 1943-чю джылны абыстол (ноябрь) айына дери бизни халкъдан санына кёре «Совет Союзну Джигити» деген атха эм кёб адам теджелгенди. Алай болса да миллетибиз, сатлыкъ атха чыгъарылыб, Орта Азия бла Къазахстаннга кёчюрюлген эди. Аны амалтын, урушну кёзюуюнде ол сыйлы ат сынгар Багъатырланы Харуннга берилгенди.  Ол «Совет Союзну Джигити» деген атха юч кере теджелгенди. Уллу Хорламны 20-джыллыгъыны аллы бла, 1965-чи джыл, Къасайланы Муссаны джашы Османнга ол сыйлы ат аталгъанды. Андан къалгъанлагъа ол сыйлы кърал саугъагъа элтген эшикле онла бла джыллагъа джабылгъандыла.
1995-чи джыл миллетибизни тогъуз онглу уланына «Эресей Федерацияны Джигити» деген ат аталгъанды. Аланы атларын ёсюб келген тёлюле билирге керекдиле: Бадахланы Ибрайны джашы Хамзат, Биджиланы Локъманны джашы Солтан-Хамит, Гербекланы Чомайны джашы Магомет, Голаланы Нанакны джашы Джанибек, Ижаланы Махайны джашы Абдулла, Къаракетланы Кёккёзню джашы Юнюс, Ёзденланы Тананы джашы Дюгербий, Хайыркъызланы Алимырзаны джашы Кичи-Батыр, Чочуланы Адемейни джашы Харун.
Эресей Федерацияны Къоруулау министерствосуну Ара архивинде, Белоруссияны, Украинаны ара архивлери бла Уллу Ата джурт къазауат бла байламлы музейлеринде сакъланнган документлеге кёре 24 уланыбызгъа (бир къауум тарихчиле ачыкълагъаннга кёре 30-дан аслам адамгъа, башхала айтханнга кёре уа 56 адамгъа) теджелиб тургъанлай, Джигит ат берилмей къалгъанды. Къазауатны отлу джолларын тёзюмлю ётген, миллетге сый, махтау келтирген джигит уланларыбызны атларын унутмазгъа борчлубуз.

Къобанланы Тамашны джашы Сафар да башында айтылгъан джигитлерибизни бириди. Ол 1922-чи джыл Хурзук элде туугъанды. Тамашны юйдегиси бла 30-чу джылланы ал сюреминде Зеленчук районну Къызыл Октябрь элине кёчгенди. Анда Сафар джетиджыллыкъ школну окъуб бошайды да, ызы бла Къарачай шахарда педагогика техникумгъа окъургъа киреди. Аны да тири джаш къысха заманны ичинде джетишимли тауусады. Андан сора Сафар бир кесек заманны устаз болуб ишлегенди.
1940-чы джыл элия (июль) айда Къобан улу аскер комиссариатха тилек къагъыт джазыб, кесини разылыгъы бла Къызыл Аскерни тизимине тюшеди. Алай бла ол 1941-чи джыл Новочеркасск шахарда атлы училищени тауусады, кесине да лейтенант чын бергендиле. Уллу Ата джурт  къазауат башланнганында урушха ол генерал Белов башчылыкъ этген 1-чи атлы корпусну 5-чи дивизиясында взводну командири болуб кирген эди. Мариуполь шахарны къатында баргъан къаты урушха къошулгъанды. Москва шахарны джаудан къоруулагъан совет аскерчилени ал тизиминде болгъанды ол. Къобан улу кесини билимин, усталыгъын урушлада танытыр ючюн къалмагъанды. Джаш лейтенант 1941-чи джыл абыстол (ноябрь) айны 7-де Москвада Къызыл майданда парадха да къошулгъанды. Ол кюн огъуна Сафар параддан урушха кетеди.
Жиздра шахардан узакъ болмай баргъан къаты сермешлени биринде джаралы болуб Сафар госпиталгъа тюшеди. Госпиталда бир кесек эс джыйыб, аякъ юсюне миннгенлей, аны Сталинград ючюн баргъан къаты урушха джибередиле. Алай бла 1942-чи джылны абыстол (ноябрь) айында Г.И.Котовскийни атын джюрютген 5-чи атлы дивизияны 24-чю гвардиячы полкуну къурамында тахсачы взводха башчы болуб Сталинградны джакълагъанды. Абыстол (ноябрь) айны 19-да Клетскай-Калач, ызы бла Платонов, Тёбен эмда Огъары  Бузиновка эллени фашистледен джакълаугъа тири къошулгъанды. Былайда джаш абычарны усталыгъын чертерге тыйыншлыды. Къобан улу башчылыкъ этген атлы бёлек джауну атлы аскерине къаршчы чабыуул этерге бир сагъат бла джарымны ичинде хазырланнганды. Танг аласы бла къалын тубанда адам кёзге дженгил кёрюнмезча кёзюуню мараб ётгюр тахсачыла джауну атлы бёлегине чабыуул этгендиле. Сафар алларында башчылыкъ этиб, атлы бёлек юрюлюб Евлампиевский шахаргъа киргендиле. Алайда къаты уруш этиб, джауну бетджанын да къурутхандыла. Ёлюмден къоркъмагъан батыр аскерчиле къысха заманны ичинде фашистлени къаушатхандыла, 19 учакъны да кючлегендиле. Андан сора, ол джумушну ызы бла Къобан улу тахсачы бёлеги бла бирге Карачевский районда Большенабатовский, Малонабатовский, Малоголубинский, Сухановский эллени дагъыда талай стансени уруш этиб джаудан сыйыргъандыла.
Ол джыл абыстол айны 23-де лейтенант Къобан улу къуллукъ этген атлы корпус бла танка бёлекле Сталинградны кюнбатыш джанында Калач шахарыны къатында немец абычар Паулюс башчылыкъ этген гитлерчи аскерни бир бёлегини тёгерегин къуршоулайдыла. Алайда къаты сермешиу баргъанды. Сафар алайда да ётгюрлюк танытыр ючюн къоймагъанды. Къобан улуну аллай джетишимлери кёб болгъанды. Ол затлагъа аны архивде аскер тамадаларындан саугъалагъа теджелген документлери шагъатлыкъ этедиле.
Дагъыда Северный Донец сууну бир джанында фашистле бетджан салыб тургъандыла. Анга совет аскерчиле тахса билирлей джууукъ барыргъа мадар табмай тургъандыла. Полкну командири Ткаченко Къобан улуну ары дери да тирилигин кёрюб сынагъаны себебли, ол къоркъуулу джумушну анга бергенди. Лейтенант Къобан улу джумушну толу баджарыргъа сёз бергенди. Алай бла Сафар биргесине тири тахсачыладан сегиз адамны къураб кече бла джолгъа чыкъгъанды. Сууукъ къышхы кечени къатылыгъына да къарамай, батыр аскерчиле суудан ётюб, джау аскерни тургъан джерине джууукълашхандыла. Алайда бир джер юйчюкню оджагъындан тютюн чыгъа тургъанын эслегендиле. Тёгерекге тамам сакъ болуб, тахсачыла юлешинирге керек болгъандыла - бир къаууму юйчюкню ичине кирирге, къалгъан къаууму да эшикде тёгерекни мараргъа. Сафар, къазах аскерчи Янсари Юлдашев, эрменли джаш Николай Комбаров эмда оруслу  Иван Дмитриев юйчюкню ичине кирирге, къалгъан тёрт адам да эшикде къоркъуусузлукъну сакъларгъа неда алагъа къоркъуу болса, болушлукъгъа чабарча оноулашхандыла. Алай бла юйню эшигинден биринчи Сафар киргенди, ол шинелин юсюне джабыб нарда джатыб тургъан фашистге мыллыгын атханды. Алайда къысха заманны ичинде немецни къолларын, ауузун байлаб, тауушсуз урлаб чыгъарадыла, штабха келтиредиле. Уста тахсачыны ол джигитлигини юсюнден Сталинградда уруш этген отставкадагъы гвардиячы майор Ф. Таланов толу джазгъанды.
Батыр Сафаргъа дагъыда ышаныб аллай къоркъуулу тахса джумушланы бериб тургъандыла. Ол аланы джетишимли тындырыб, кеси да саугъалагъа тыйыншлы болгъанды. Алай бла аскер тамадалары бир оноугъа келишиб, ышаннгылы кёрюб Къобан улуну атлы дивизияны штабыны управлениесини тахсачы эскадронуна командир этедиле. Ётгюр тахсачы Смоленск, Витебск, Кенигсберг дагъыда талай шахарда баргъан урушлада «джауну тилин» алгъанлай тургъанды. Кенигсберг шахарда гитлерчи аскерни бетджанындан тахса билирге биягъынлай Сафаргъа джумуш бергендиле. Къобан улу биргесине тири тахсачыладан 10 адамны да алыб, 15 кюнню джауну тургъан джерин тинтиб, хар не керекли тахсаны ачыкълаб, рация бла штабха толу хапар билдириб тургъанды. Фашистлени бетджанларыны картасын джазыб штабха табдыргъанды. Ол джумушда тахса бёлегинден юч адамын фашистле ёлтюрген эдиле. Алай болса да тахсачыла аскер джумушну толу баджарыб къайтхандыла. Андан сора дивизияны штабыны тамадасы А.Светозарский Къобан улуну чакъырыб, штабны абычары Н.Зевальскийни къатында былай айтханды: «Сафар, сен Ата джуртха кертилигинги, эркишиликни эмда ётгюрлюгюнгю бу джол да толу кёргюздюнг. Сен джазгъан карта дагъыда рация бла билдирген керекли тахса джумушунг бизге бек уллу магъанасы болгъан  бла къалмай, аскер операцияларыбызгъа да танг болушлукъ боллугъуна мен ишексизме. Аны себебли ол джумушну мийик дараджада этгенинг ючюн, тирилинг ючюн сен Ата джуртну эм сыйлы саугъасына – «Совет Союзну Джигити» деген атха - тыйыншлы болгъанса. Кесинг да билесе ол сый СССР-ни Баш Советини Президиумуну Указы бла бериледи. Аны айтханым, сен кёчюрюлген миллетни келечиси болгъанынг амалтын ол саугъа бериллик тюлдю. Ол огъай эсенг, фронтдан чыгъарыргъа керек эдик сени, алай а штабда тамадала бла бирге Башына тилек къагъыт джазыб сени алай къойдургъан эдик аскерни тизиминде да. Сау бол, хакъ кёлюнг бла къуллугъунга кертилей къалгъанынг ючюн. Тамадаланы кёзлерине тюшмезге кюреш…» - деген эди. Ма ол чурум бла Къобанланы Сафарны, Алтын Джулдузгъа теджелиб тургъанлай, Къызыл Байракъны ордени бла саугъалагъандыла. Ол юч кере джаралы болуб госпиталгъа тюшгенди, юч айын госпиталда ашыргъанды. Дохтурла урушха къошулургъа джарамайды деб ангылатханларында да, кючлю контузиясына да къарамай, ётгюр тахсачы дагъыда ызына, фронтха, къайтыб, урушлагъа тири къошулгъанды.
Къобанланы Сафар Уллу Хорламгъа Эльба сууда тюбегенди.
Уллу Ата джурт къазауатда этген джигитликлери ючюн Къызыл Байракъны (эки кере), Къызыл Джулдузну, Ата Джурт къазауатны I-чи, II-чи дараджалы орденлери бла, «Ётгюрлюгю ючюн», «Сталинградны къоруулагъаны ючюн», «1941-чи-1945-чи джыллада Уллу Ата джурт къазауатда Германияны хорлагъаны ючюн» медалла бла саугъаланнганды. 1945-чи джыл никкол (июнь) айны 24-де Къызыл майданда парадха 5-чи гвардиячы атлы дивизияны атындан къошулургъа Къобанланы Сафарны тыйыншлы кёргендиле. Алай бла Къобан улу 2-чи Беларусь фронтну ал тизиминде 23 джылы толгъан джаш абычар болуб парадха къошулгъанды.
Уллу Ата джурт къазауатдан сора Къобан улугъа Совет Аскерни тизиминде къуллугъун андан ары бардырыргъа теджегендиле. Алай болса да, ол уллу джетишимле этсе да, мийик дараджагъа чыгъармазлыкъларын кеси толу ангылай эди. Кёчгюнчю халкъны келечиси болгъаны ючюн аскер академияны эшиклери таулу абычаргъа джабылгъанын да биле эди. Алай бла Сафар аскер къуллукъдан башына бош болуб адамлары болгъан джерге - Къазахстаннга - узакъ джол тутуб кетеди.
Къобан улу Орта Азияны джеринде, Къазахстанда адамларын излеб кёб айланнганды. Ай медет, атасыны, анасыны эмда тогъуз къарнашы бла эгечини ачдан, сюргюнню азабындан къырылгъан ачы хапарларын «Пахта-Арал» совхозда эшитеди. Ата джуртну джаудан къоруулай къанын-джанын аямай уруш этген ётгюр аскерчини адамлары бу тукъум зорлукъда, учузлукъда ёлгенлерине ол бек къыйналгъанды. Берия ёлгенден сора Къобан улу СССР-ни Баш Советине тилек къагъыт джазыб, Москва областны Коломна шахарында джашаргъа маршал С.М.Буденныйден эркинлик алады. Алай бла сыйлы фронтчу ол шахарда кёб джылланы джашагъанды. Къарачайны ётгюр уланы 1994-чю джыл ауушханды, джандетли болсун.
Джигитлени атлары миллетини джюрегинде ёмюрлюкге джашарыкъдыла, тёлюлеге юлгю болуб къаллыкъдыла.
БАТЧАЛАНЫ Фатима.
 
{jcomments}