Батчаланы Шамайны джашы Исмаил, архив документге кёре, 1913-чю джыл Огъары Тебердиде туугъанды. Ол 1926-чы джыл Баталпашинскеде педтехникумну тауусуб, Микоян-Шахарда Джарыкълыкъ юйге тамадалыкъ этгенди. 1936-чы джыл «Къызыл Къарачай» газетге ишге киргенди. Совет къралгъа терс иннети болмагъан миллионла бла гюнахсыз адамланы къыргъан 30-чу джыллада, Батчаланы Шамай да, аны джашы Исмаил да тюрмеге тюшген эдиле. 1938-чи джыл башил (январь) айны 11-ни кечесинде, Баталпашинскени тюрмесинде, Шамай дуниядан кетген эди. Исмаилны уа закон бла сют этмегенлей, мурдар «тройканы» бегими бла онджыллыкъ азабха ашыргъан эдиле.
1938-чи джылны байрым (февраль) айында, 26 вагондан къуралгъан эшелонда, бютеулей 4680 джарлыны этап бла ашыргъан эдиле. Поезд джолда 32 кюн бла кечени баргъанды. Тутмакълагъа джолда 8 суткада бир кере ашарыкъ бере эдиле – бир чабакъчыкъ бла 300 грамм ётмек кесекчик. Аланы джартысындан асламысы джолда ачдан ёлген эди. Магадан областда темир джол бошалгъан джерден да лагерге дери он кюн бла он кечени джаяу баргъандыла. Бузлагъан тенгизни юсю бла къарлы, къыяма джолда ачлыкъны, сууукъну кёлтюралмай, кёбле алайда джол азыгъы болгъандыла. Алай бла Камчатка бла Магаданны араларында НКВД-ны таша лагерине тюшеди. Къар, боран деб къарамай, 60 градус сууукълукъда чегет кесгенди. Ма ол болумда Батча улу бла нёгерлери хар кюнде 14 сагъатны ишлегендиле.
«…1938-чи джылны аякъ сюреминден 1939-чу джылны хычаман (май) айына дери лагерде 6760 адам ёлген эди. Аланы 728-и къарачайлыла эдиле. Бютеулей да къарачайлыла 729 эдик. Насыбха, арабызда бир билимли, джити оруслу ол артыкълыкъгъа андан ары тёзалмай, Москвагъа Генпрокуратурагъа, ташатын письмо джазыб, мадар къураб ашыртхан эди. «Ёлген эшек бёрюден къоркъмайды» дегенлей, тюрмени башчылары билселе, мындан аман бизге не болур деб, ёлюмге да хазыр эдик. Аллах джазыкъсыннганладан кёре эдик биз, сау къалгъан къауум, письмо барлыкъ джерине джетген эди. Андан сора СССР-ни Баш прокурору Вышинский, лагерге келиб, бизни халыбызны кеси кёзю бла кёргенинде, сау тургъаныбызгъа сейир-тамаша этген эди. Кеси да бу тюрмени тамадаларыны, алагъа бойсуннган къуллукъчуларыны мурдарлыкъ ишлерин тинтиб, аскер трибунал бла сюд этерге бегитген эди. Буйрукъ бериб, олсагъатлай аякъ юсюнде джюрюялырчаланы кемеге миндириб, маджал хыйсаблары болгъан тюрмелеге ашыртхан эди…» - деб джазады кесини эсге тюшюрюулеринде Исмаил. Аны джазгъанларындан, зорлукъда термилгенлени, Батча улу да ичлеринде болуб, Акъ тенгизни джагъасына кёчюредиле. Алайда ол 1941-чи джылгъа дери турады.
Уллу Ата джурт къазауат башланнганында, лагерден 30 минг адамны чыгъарыб, тогъуз батальон къурайдыла. Батча улу Ленинградха тюшеди. Ма алай бла Исмаил Ленинградны фашистледен къоруулаучуланы ал сафларында болады. Урушлада батальондан къуру 5-6 адам сау къала эди.
872 кюнню ичинде Исмаил ёлюмню кёзюне талай кере къарагъанды. Ол заманны ичинде ол сегиз тюрлю джигитлик этгенди. Аланы бир талайыны юсюнден Исмаил кеси письмоларында хапар айтады. «Немец аскерле Ленинградда Киров атлы аскер заводну къолгъа джыяр мурат бла, шахаргъа джууукълашыб келе эдиле. Ол 1941-чи джылда эди. Аланы алларына Ленинградны къоруулагъан аскерледен джети батальон, бир полк, бир да дивизия къаршчы сюелген эдиле. Не мадар да этиб, фашистлени танкаларын, джаяу аскерлерин да Ленинградха джибермей тыяргъа деб, штабдан буйрукъ берилген эди. Аллай буйрукъну толтурур ючюн узунлугъу 35 километр, кенглиги бла теренлиги да 2-шер метр болгъан илипинни он сутканы ичинде къазыб, битдириб, джау танкаланы тыяргъа деб, штабдан къаты айтылгъан эди». Ол джумушха джууаблы адамланы салдыла. Анга башчылыкъ этерге Исмаил бла Горовенко деб бир орус абычаргъа буйрукъ берилген эди. Горовенко онглу, акъыллы адам эди.
Джау танкала Ленинградха джууукълашадыла. Ма ол кёзюуде шахарны джамагъаты, бютюн да тиширыула, бек уллу джигитлик танытадыла. Илипинни ишлетирге башчылыкъ этгенле – Горовенко бла Батча улу - кече-кюн да солумай, каналны къазаргъа буюрулгъан аскерлени да, Ленинграддан тиширыуланы, къартланы, ишлерге джараулу абадан сабийлени да джыйыб, сёлешиб, бу джумушну политикалы магъанасын да ангылатыб, миллионнга джууукъ адамны ол ишге учундуруб, алай къаздыргъан эдиле. Алай бла он кюннге берилген болджалны сегиз сутка бла алты сагъатха этиб бошайдыла. Аны бла фашистле Ленинградха киралмай тургъан эдиле. Айхай да, бу иш эки башчыгъа да уллу сый келтирген эди. Штабда махтау къагъытла да джазыб, аланы экисин да СССР-ни Джигитлерини тизимине тюшюрген эдиле. «…Каналны къаза тургъан кюнледе – 9-10 учакъ болуб, фашистле башыбыздан, бомбала атыб, окъланы къуюб, ишлей тургъанланы талайын да къырыб, топуракъ бла басдырыб кете эдиле, - деб окъуйбуз письмолада. – Ол учакъла кюнню ичинде 8-9 кере уча эдиле, къоймай эдиле ишлерге, джан къоркъуу сала эдиле. Алай бла ол сегиз кюнню ичине бютеулей ёлгенлени саны 600 мингнге дери джетген эди…».
Киров атлы аскер заводда 16 минг бла 500-ден артыкъ адам ишлей эди. Ала, башында чертгенимча, къартла, тиширыула, сабийле эдиле. Заводда эки фронтха – Волховский бла Ленинград фронтлагъа – сауут-саба, окъ-тоб эте эдиле. Мында ишлегенлени халлары, ашарыкъ дыккылыкъдан, кюнден кюннге амандан аманнга кетиб башлайды. Эм артында бир кюннге ётмекни мардасын 120 граммгъа джыядыла. Завод а ишин тохтатмайды. Халкъ ачдан къырылыргъа тебрегенинде, шахардан чыгъыб, азыкъ къайгъы этерге керек болады. Аладан кими ачдан ёлюб, кимини къарыуу андан ары джетмей кетиб, заводну продукциясы кереклисича бир чыгъарылмай тебреген эди. Ол заманда штабдан Батча улу бла Горовенкогъа, Архангельск областда колхозладан къойла алыб, аланы заводну ишчилерине табдырыгъыз деб, буйрукъ берилген эди. Олсагъатлай, Исмаил биргесине керти патриот джашладан 16 адамны къураб, кече чегетни ичи бла 170 километрни (къар да терен тюшген эди да, тыйгъыч бола эди) ётюб, бек къыйналыб, алай бла колхозну джерине джетген эдиле. 803 къойну чегетде кесиб, союб, аланы да этлерин 17 машинагъа джюклеб ызларына келе тургъанлай, биягъы гитлерчи учакъла, къайдан эсе да, чыгъыб къаладыла. Ала башларындан тобла атадыла, алайда эки машина да кюеди, тёрт адам да ёледи. Къалгъанын – 15 машинада азыкъны – заводда ачдан ёле тургъан ишчилеге келтириб берген эдиле. Ол адамла Батча улуну тирилигине, ётгюрлюгюне сейирсиниб, кесини джанындан эсе адамланы джашауларына бек къайгъырыб, керти джигитлик этгенине, къууанчлары ичлерине сыйынмай, къучакъларгъа чаба, анга уллу бюсюреу эте эдиле. Кесине да тюрлю-тюрлю атла атагъан эдиле – «Храбрый кавказец», «Бессмертный кавказец» деб. Этген джигитлиги ючюн биягъы махтау къагъытла джазылгъан эдиле Батча улуну атына.
Ленинград къуршоуну (блокаданы) кёзюуюнде Ладога кёлню юсю бла ишленнген буз джолну хапары сау дуниягъа белгили болгъан эди. Аны узунлугъу 103 километр эди. «Дорога жизни», деб да атагъан эдиле анга. Къарны джыйыб, теблеб, суу къуюб, бузлатыб, биягъы Горовенко бла Исмаилны башчылыгъы бла этилген эди ол ауур иш да. Аны да берилген болджалдан эки кюнню алгъа битдирген эдиле. Фашистле алайда да бермей эдиле тынчлыкъ. Джау учакъла башларындан окъ къуюб, алайда да кёблени джашаулары юзюлгенди – 400000 (тёртджюз мингден) аслам адам ёлген эди. Ол джол бла джюрюй эдиле окъ-тоб, ашарыкъ ташыгъан машинала, солдатла. Зенит артиллерия юсюнден кетмей, сакълаб, немец учакъланы кюйдюрюб, джерге агъызыб тура эди. Башында айтылгъан ол индек бла буз джол ишленмеселе, Ленинградда сау кишини къоярыкъ болмаз эдиле фашистле.
Исмаилны энтда бир джигитлигини юсюнден айтмай болмайбыз. Фашистле бир джерден бир джерге кёчюб, Ленинградха джууугъуракъгъа келиб, уллу кюч къураб, шахарны къолгъа джыяргъа мыллык атадыла. «…Эки дивизияны командирлери 850 солдатны, 17 абычарны, 12 танканы эртденбла сагъат 10-да эшелон кёпюрден ётдюрлюкдю. Кёпюрню узунлугъу 145 мертди. Уллу Боровичиде къобанны юсю бла кёпюр барды…», - деб немец штабдан буйрукъ бериледи. Насыбха, ол буйрукъ къагъытны алыб келе тургъан гитлерчиле совет тахсачыланы къолларына тюшюб къаладыла. Фашист эшелон кёпюрге джетерине кёпюрню атылтыб, вагонланы суугъа къуядыла. Олсагъатда атылтхан тахсачыланы да сау къалмазгъа боллукълары аллындан да алагъа айтылгъан эди. Аны амалтын ол джумушха, кеси разылыкълары бла барлыкъ адамланы, сайлаб ийген эдиле. Исмаил, соруулаб, къуру юч адамны табхан эди. Ол адамланы джыйырмашар джыл тюрмеде турлукъ азаблары бар эди. Ючюсюн да биргесине алыб, Батча улу танг атхынчы кёпюрге барыб, ток джюрюрюк джерлери бла гранаталаны джарашдырыб саладыла. Келген эшелонну кёпюр бла биргелей терен къобаннга кёмерге эди муратлары. Эки джашны къолларына къол пулемётла бериб, кёпюрню эки джанына салгъан эди. Ала суу бла джюзюб келген немецлени къырыргъа керек эдиле. Исмаил бла ол бирси нёгери да гранаталаны хазырлаб, джау бла сермеширге кёпюрде сакълайдыла. Джауну паровозу кёпюрге джууукълашханлай, тёрт ётгюр да ала бла ачы сермешедиле. Алайда Исмаил бла нёгерин токму ургъан эди да, кёпюрден суугъа джыгъылыб кетедиле. Исмаилны джёнгерини кёкюрегине тийген эди да ток чыбыкъ, ол суудан чыгъалмай анда огъуна джан берген эди. Исмаил да джан дыгалас этиб, баргъан къобанны толкъунларында кёмюле да чыгъа, аманны кеминде сууну джагъасына чыкъгъан эди. Алай бла бу джолда да сау къалады.
Башында айтылгъан джигитликлеринден сора да, анга шагъатлыкъ этген юлгюле аз тюлдюле. Блокаданы кёзюуюнде Батча улу командованиеден 17 кере Бюсюреу къагъыт алгъанды, 11 аскер саугъа бла саугъаланнганды.
Ленинградны къоруулагъанланы арасында «Совет Союзну Джигити» деген атха 17 адам тыйыншлы болгъанды. Ол тизимде эм биринчиге Батчаланы Шамайны джашы Исмаилны аты джазылгъанды. Къазауат бара тургъан кёзюуде ара басмада Ленинград блокаданы юсюнден джазылгъан статьяланы ичинде Батча улуну тукъуму кёб кере сагъынылады. Аны этген джигитликлерине уллу махтау бериледи. Батча улу «Совет Союзну Джигити» деген сыйлы атны кёчгюнчю халкъдан болгъаны ючюн алалмай къалгъанды. Къазауат бошалгъандан сора аны болджалы бошалмагъанды деб ызына, тюрмеге, ашырадыла. Анда Исмаил 3 джылны туруб, андан сора башына бош болады.
1948-чи джыл Батчаланы Исмаил Азияны тюзлеринде юйдегисин излеб кёб къыйналса да, табады. Аны юй бийчеси кючден таныйды - 1946-чы джыл ёлгеннге санаб, ашын-схатын чачхан эдиле. Алайды да, 12 джылны тас болуб тургъан, Батча улу Къазахстанны къум тюзлеринде да юреннгенича, башын ишге атады.
Джашауну къыйын сынамларындан да тёзюмлю ётюб ол 1957-чи джыл халкъы бла бирге туугъан джуртуна къайтханды. Батчаланы Исмаил, юй бийчеси Байдымат бла къартлыкъгъа дери бирге джашаб, 2004-чю джыл алтотур (март) айны 9-да кесини тёшегинде ауушханды, джандетли болсун.
Аны аты керти Джигитлени арасында айтылыргъа керекди. Аллай таулуланы джашаулары келлик тёлюлеге джарыкъ юлгю болгъанлай турлукъдула.
Батчаланы Фатима.
{jcomments}
