Темрезланы Сосуранны джашы Рамазан 1910-чу джыл Эски Джёгетей элде туугъанды. Гитчеликден огъуна Рамазан окъургъа сюйген, билимин ёсдюрюрге талпыгъан сабий болуб ёсгенди. Ол 18 джылы да тюгел толмагъанлай, кеси разылыгъы бла аскерге къуллукъ этерге кетеди. 1929-чу джыл Рамазан Пятигорск шахарда кичи абычарла хазырлагъан школгъа киреди. Ызы бла аны Краснодарда атлы аскер училищеге окъургъа джибередиле.
1933-чю джыл Темрез улу училищени айырмагъа тауусады, аны Нальчик шахарда кичи абычар къауумну школуна (школа младшего офицерского состава) командир этиб саладыла. Арадан бир кесек заман озуб, Рамазанны Псков шахаргъа къуллугъун бардырыргъа ашырадыла. Рамазан аскерчиликни тамам керти кёлю бла сюйгени себебли, анга берилген аскер джумушланы ол джетишимли баджарыб тургъанды. Абычар къауумну арасында Рамазан тирилиги бла айырылыб атын айтдыргъанды, башхалагъа да аны юлгю этгендиле. Аны ол шартларына тамадасы майор И.Жуков кесини эсге тюшюрюулеринде джазгъанлары шагъатлыкъ этедиле. Ол огъай эсенг, майор И.Жуков таулу джашны урушлада этген батырлыгъыны юсюнден аскерчилеге юлгю этиб ара басмада да джазгъанды.
Кесини ишин билген джаш абычарны, кёб турмай, билимин андан ары ёсдюрюрге Аскер академиягъа джибередиле. Аны да Рамазан джетишимли бошайды. Андан сора ол билимин, усталыгъын кёргюзюб, аскер тамадалагъа кесин ышаннгылы абычарча танытады. Академияда курсланы бошаб келгенлей Темрез улуну механизированный полкну штабына тамада этедиле. Полкну кёб турмай Фин богъазны къыбыла джанында джагъасындан узакъ болмай, Петергоф шахарны аскер бёлегине къошхандыла. 1939-чу джылны аякъ сюреминде Финляндия бла СССР-ни араларында къаугъала башланыб, къазауат ачылады. «Къышхы къазауат» талай айны баргъанды. Анда бизни джердешлерибизден кёб адам уруш этгенди. Темрезланы Рамазан да къуллукъ эте тургъан джеринден фин къазауатха кетеди. Ма ол кёзюуде башланнганды ётгюр таулуну уруш джолу.
Аскер ишге талпымакълыгъы, тёзюмлюлюгю дагъыда ала кибик ашхы шартлары къазауатда къыйын болумлада джаш абычаргъа тюз оноу этерге эмда къоркъуулу кёзюуледе аскерчи тенглерини джанларын сакъларгъа кёб кере болушхандыла. Алайды да, Темрезланы Рамазан Петергофну джаудан къоруулагъанланы ал сафларында болгъанды. Ол шахарны азатлагъандан сора, эки джылдан аслам заманны Ленинградны джакълау уллу сермешде уруш этгенди. Ол кёзюуде Рамазан эскиджёгетейчи Эриккенланы Чорнаны къызы Лейлагъа (тарихде аты белгили Эриккенланы Басиятны эгечине) юйлениб, алагъа къызчыкъ туууб тургъанды. Къызчыкълары Анна туугъунчу Лейла да госпиталда ишлеб тургъанды.
1942-чи джылны алтотур (март) айында Темрез улу госпиталгъа тюшеди: фин урушда алгъан джараларына да джангы джаралары къошулуб, халы аманнга айланады. Джаралары бир кесек маджалгъа айланнганлай, ол госпиталдан чыгъады. Билимли абычаргъа Кронштадтда училищеде устазлыкъ этерге теджейдиле. Алай бла Темрез улу училищеде аскерчилени юретиб тебрейди, джаш абычарла хазырлайды. Алайда да бир кесек къуллукъ этгенден сора, Рамазан аскер усталыгъын урушлада хайырландырыргъа излеб, ол джыл абыстол (ноябрь) айда фронтха кетеди. Темрез улу башчылыкъ этген аскер бёлек къазауатда, артыкъсыз да бек Ленинград блокаданы сынджырын юзген уллу кюрешде керти батырлыкъ кёргюзгенди.
Ётгюр джюрекли таулуну къыйын уруш джолу Заполярьеде 14-чю аскерде 719-чу джаяу полкну командирини заместители болуб андан башланады. Мурманскеге бир ётелсек деген муратда фашистле кючлерин салыб кириб келгендиле. Фасыкъ Гитлер бла бир иннетли къралланы аскерлеринден къуралгъан «Норвегия» атлы аскер иги танг кючлю болгъанды. Алайда къаты уруш баргъанды. Рамазан къуллукъ этген бригадада аскерчиле джанларын аямай къанлы фашистле бла хатерсиз сермешгендиле. Ала бек къыйын хыйсаблада керти джигитлик кёргюзгендиле. Ол ачы урушда Темрез улу ауур джаралы болуб госпиталгъа тюшеди. Аны джанын сау къалдырыр ючюн дохтурла кёб кюрешедиле, къыйналсала да сау къалдырадыла. Темрез улу талай айны госпиталда джатады, джаралары маджал болгъанлай, къарыу джыйыб, аякъ юсюне миннгенлей, 1944-чю джылны байрым (февраль) айында ол дагъыда ызына фронтха къайтады. Бу джол Рамазан Биринчи Украин фронтну гвардиячы аскеринде 70-чи тау-джаяу мараб атыучу бригаданы командирини заместители болуб уруш этеди. Темрез улуну бригадасы генерал-майор Г. Жуков башчылыкъ этген 127-чи тау-джаяу корпусну къурамына киргенди. Темрез улу Г.Жуков бла фин къазауатдан бери таныш эди.
Киев, Львов шахарланы тёгереклеринде уруш этген ол аскерни бир къауум бёлеклерине, Тернополь шахарны джаудан азатлаб, Дрогобычха чыгъаргъа буйрукъ салыннган эди. Ол джумушну джетишимли баджарыр ючюн, бетджанны бегитирге керек болады. Салыннган борчну толтурургъа 1944-чю джыл хычаман (май) айда подполковник Темрез улугъа буйрукъ бериледи. Уста абычар бу джол да берилген буйрукъну мийик дараджада тындырады.
Рамазан къуллукъ этген бригада хычаман (май) айны ара сюреминде Днестр суудан ётюб, джауну тылына киреди, бир ыйыкъ чакълы заманны барыб тургъан тохтаусуз урушладан сора, фашист аскер артха ыхтырылыб тебрейди. Былайда этген джигитлиги ючюн Темрез улу эм мийик аскер саугъагъа теджеледи. Ай медет, кёчгюнчю халкъдан болгъаны амалтын, анга ол саугъаны бермей къоядыла.
Дагъыда 1944-чю джылны къыркъар (август) айында Карелияда Оутоен-Ламни бла Каигас-Ярви кёллени къатында джау бла урушха кирирге, гитлерчи аскерни аллын тыяргъа буйрукъ келеди. Ол джууаблы борчну толтурургъа Темрез улу къуллукъ этген бригадагъа саладыла. Бригада алайда джауну эсин кесине буруб, къаты сермешеди. 176-чы джаяу дивизияны бёлеклерине къуршоудан чыгъаргъа мадар къураргъа керек болгъан эди. Фашистле бизни аскерчилерибизни къуршоудан ычхындырмазгъа, аны ызы бла Сусарви деген стансеге элтген джолгъа тыйгъычсыз чыгъаргъа мурат салыб тургъандыла. Аланы ол харамлыкъларын заманында ангылаб, подполковник Темрез улу къолгъа джыйылгъан джерлеге къоруулауну къурайды. Джау кючюн бирикдириб, 176-чы дивизияны аллын тыяргъа излеб кючлю уруш ачады. Аскерчилерибизге болушургъа 70-чи бригадагъа да окъну-тобну къуюб джунчутургъа излейди джау аскер. Алай болса да бизникиле тамам кючлю къазауат этиб, джауну аскерин артха ыхтырадыла. Алай бла 1944-чю джыл къыркъар (август) айны 2-де Темрез улу бригадагъа оюмлу башчылыкъ этиб, командование белгилеген борчну бу джол да тыйыншлы толтурады. Джаяу аскер бла артиллерияны бирге къымылдауун таб къурагъаны, энчи батырлыгъы, джигитлиги ючюн Темрез улу Александр Невскийни ордени бла саугъаланады. Ол саугъаны 1945-чи джыл никкол (июнь) айны 20-да Баш Командующий Москвагъа чакъырыб Кремлде береди.
Уллу Ата джурт къазауат бошалгъандан сора Темрез улуну Ленинградда аскер заводланы бирине тамада этиб джибередиле. Ары бара джолда ол уруш этген корпусну командири Г.К. Жуковдан алгъышлау письмо алады. Анда былай джазылыб эди: «Багъалы аскерчи тенгим Рамазан Темрез улу! Таза джюрекден сени уллу кърал саугъа бла – Александр Невскийни ордени бла - саугъаланнганынг бла алгъышлайма. Къаты къучакълаб, къолунгу къысама. Сени тенгинг Г. Жуков, корпусну командири генерал-лейтенант».
Кюнлени биринде Рамазан маршал Георгий Константинович Жуков бла тюбешген да этгенди. Андан сора ол джылны абыстол (ноябрь) айында таулу абычарны тилеги бла аны отставкагъа ашырадыла.
Темрез улу адамлары джашагъан джерге – Орта Азиягъа - джол тутуб кетеди. Ата джуртха хакъ джюреги бла къуллукъ этген, тюзлюкню джюрегини теренинде тутхан, не бек къыйын кюнде да адебин-намысын тас этмеген шартларын ахыр кюнюне дери сакълагъанды Темрез улу. Рамазан юйдегисин излеб Къыргъызияда табады. Миллетине джетиб тургъан къыйынлыкъны кёргенинде, ол зорлукъну кёлтюралмай, джаны бек инджилиб, иги кесек заманны джюреги да ауруб тургъанды. Анда къарачай тиширыуланы, сабийлени, къартланы комендантла къатылыкъ этиб, инджитиб тургъан хапарлары кюнлени биринде Рамазаннга джетгенинде, ол барыб комендатлагъа айтыр сёзюн артха салмай къаты билдириб кетгенди. Андан сора ол хыны комендантны алайдан къоратхандыла, къарачайлыланы инджитгенлери да тохтагъанды. Миллетин анда да не джаны бла да джакълагъан Темрез улуну бюгюн-бюгече да хапарын аны таныгъан къартларыбыз айтханлай турадыла.
Къарачайны джигит уланы подполковник Темрезланы Сосуранны джашы Рамазан къазауатда батырлыкъ танытханы, керти юлгюлю аскерчича эмда уста, оюмлу командирча танытханы ючюн «Урушлада джетишимлери ючюн», «Ётгюрлюгю ючюн», «Совет Заполярьени къоруулагъаны ючюн» медалланы, Ата джурт къазауатны 1-чи дараджалы, Къызыл Джулдузну, Аскерни Къызыл Байрагъыны (эки кере), Александр Невскийни орденлери бла саугъаланнганды.
Сыйлы фронтчу Темрез улу Рамазан къазауатда алгъан джараларыны джарсыуларындан 1948-чи джыл абыстол (ноябрь) айны 29-да Къыргъызияны Кант деген элинде ауушханды, джандетли болсун. Алтын Джулдуз иесин табмаса да, джигитни аты миллетни эсинде ёмюрлюкге джашарыкъды. Рамазан дуниядан джашлай кетсе да, джарыкъ ызын къойгъанды. Къызы Анна медицина усталыкъ алыб кёб джылланы Черкесскеде поликлиниканы лабораториясында ишлегенди. Бюгюнлюкде республикан аралыкъда джашайды.
Арадан не кёб заман озса да, Уллу Ата джурт къазауатны кёзюуюнде уллу джигитлик танытыб, Хорламны саугъа этген керти уланларыбызны атлары унутуллукъ тюлдю ёмюрде да.
БАТЧАЛАНЫ Фатима.
{jcomments}
