1981-чи джыл Къарачайны биринчи школуну мекямында, Учкуланны орта школуну ол замандагъы директору, РФ-ны махтаулу устазы Джанибекланы Юнюсню джашы Сосланбекни башламчылыгъы бла, Къарачай халкъны тарихи бла маданиятыны музейи къуралгъан эди. Джанибекланы Сосланбек школда окъугъан сохтала бла устазланы болушлукълары бла Уллу Къарачайны эллерине айланыб, музейге деб, кёб экспонат джыйгъан эдиле…
2005-чи джыл анга, КъЧР-ни Маданият министерствосуну бегими бла, «Халкъ музей» деген ат берилген эди. Джанибек улу кесини къолу бла къурагъан музейине джашаууну ахыр кюнюне дери башчылыкъ этиб тургъанды.
Джанибекланы Сосланбек ауушханындан сора, аны сыйын кёре, джамагъатны разылыгъы бла, 2019-чу джыл музейге аны аты аталгъан эди. Музейни мекямына да тамамлы ремонт этилген эди.
Бюгюн кюнде музейге башчылыкъ Джанибекланы Сосланбекни эгечинден туугъан Хубийланы Аминат этеди. Ол кёб джылланы Учкулан элни орта школунда устаз болуб ишлеб тургъанды. Бусагъатда да школда окъугъан сабийлеге, музейни тамалында, Къарачайны адетлеринден, тарихинден дерсле береди…
Озгъан кюнледе Хубийланы Аминатха тюбеб музейде ишини юсюнден хапар сордум.
- Бизни музейибиз тёрт бёлюмден къуралады. Аланы бири Ата джурт къазауатха аталгъанды. Кесигиз кёргенден, былайда аскер сауут-саба, кийимле, урушдан келген ючкюл письмола, ветеранланы суратлары бардыла. Экинчи бёлюмюбюз Джанибек улуну сыйына аталгъанды. Былайда аны саугъаларын, медалларын, энчи затларын кёрюрге боллукъду. Башха бёлюмлерибизде да миллет кийимле, чилле джаулукъла, юй-турмуш керекле, малчылыкъда, джерчиликде хайырландырылгъан затла, китабла, эски суратла дагъыда башха затла кёбдюле. Къысхасы бла айтханда, 1 мингден аслам экспонатыбыз барды.
- Кёб адам келемиди музейге?
- Хо, музей адамсыз болмайды. Аланы кёбюсю бош заманларында, шабат эмда ыйых кюнледе, келедиле. Менден сора да музейде Джанибекланы Дауут ишлейди. Ол экскурсоводду. Экибиз да келген джамагъатны былайдагъы экспонатла бла танышдырабыз. Школлада окъугъан сохтала, училищелени, университетлени студентлери да кёб джокълайдыла бизни. Сабийле хар затха сейирсиниб къарайдыла, билирге излегенлерин соргъанлай турадыла. Уллайгъан къауум а бизге къурулай келмейди. Сёз ючюн, кёб болмайын Огъары Учкуланда джашагъан Шаманланы Мурат атамы тансыкълай турурма деб, атасы этген юч тиши болгъан агъач сенекни келтирди… Экспонатла алай-алай джыйыла барадыла. Андан сора да бизге Санкт-Петербургдан, Москвадан, Ставрополдан, Орёл шахарладан, Татарстандан, Болгариядан, Тюркден, Чехиядан, Араб Эмиратладан дагъыда кёб джерледен келедиле къонакъла. Ала Къарачайны тарихи бла, маданияты бла, тин байлыгъы бла шагъырей боладыла. Андан сора да, китабларыбыз кёб болгъаны себебли, студентле, алимле да келиб былайда илму ишле джазадыла. Махаргъа солургъа келгенле да музейге къайтмайын кетмейдиле. Айтыргъа, адам кёб келеди. Музейни джабылгъан кюню болмайды…
- Аминат, музейде сиз тюрлю-тюрлю джыйылыула, тюбешиуле бардыргъанлай тургъаныгъызны юсюнден мен кёб кере эшитгенме. Аланы юсюнден да бир айтсагъыз.
- Хар джыл сайын школлада къоруулау-кёбчюлюк эмда патриот ишлеге аталгъан айлыкъ ётеди. Биз да музейде ол затха уллу эс бёлебиз. Быйыл ол айны кёзюуюнде сабийлеге Уллу Хорламны 75-джыллыгъына аталгъан кинола кёргюздюк, тюрлю-тюрлю оюнла да къурадыкъ. Андан сора, Къарачай районну школларында окъугъан фахмулу сохталаны джыйыб, кёчгюнчюлюкге аталгъан сочинениеле бла назмула джазыудан эришиуле бардырдыкъ. Къарачайны кёчюрюлгенини юсюнден салыннган «Приговорённые к забвению» деген кинону Учкуланда джашагъанлагъа кёргюздюк. Дагъыда къайсы бирин айтайым…Музейни иши алгъа баргъан болмаса, чыртда артха къалмайды.
- Мындан ары не муратыгъыз барды?
- Уллу Хорламны 75-джыллыгъына атаб кёрмючле къурарыкъбыз, сочинениеле джаздырлыкъбыз. Къарачай халкъ туугъан Джуртуна къайтхан кюннге атаб тюрлю-тюрлю ишле бардырыр умутубуз да барды. Музейибизде къарачай эркиши, тиширыу кийимлени джыйыб аланы кёрмючюн бардырыргъа деб турабыз. Музейни биринчи этажын кёрмюч зал этерикбиз. Муратларыбыз а кёбдю. Джанибекланы Сосланбекни кесини кёб ашхы мураты бар эди. Ол хар этилирге керек ишни джазыб, белгилеб тура эди. Мындан ары биз ол ишлени къолубуздан келгенича этерге кюреширикбиз.
Былайда мен кесими, бютеу джамагъатны атындан да Къарачай районну администрациясыны башчысы Къушджетерланы Спартакга джюрек разылыгъымы билдирирге излейме. Ол къачан да бизге хар башлагъан ишибизде ачха-бочха бла да, алайсыз да болушханлай турады…
Къарачай районну маданият бёлюмюню тамадасы, КъЧР-ни халкъ артисти Байкъулланы Солтаннга да уллу бюсюреу этеме. Солтан да музейни ишине тири къошулады.
Ушагъыбызны аягъында Хубийланы Аминат газет окъуучулагъа да чакъырыу этди: «Багъалы джамагъат! Юйюгюзде къарачай тилде джазылгъан китаб болсун, бурундан къалгъан, сыннганы-джыртылгъаны барды деб да къарамайын, не затыгъыз бар эсе да, бизге берсегиз бек разы боллукъбуз. Биз ол затланы музейге салыб джамагъатны, артыкъ да бек ёсюб келген джаш тёлюню, миллетибизни маданияты бла шагъырей этерикбиз».