Джангы джыл келиб, арадан бир-эки ай ётсе, республиканы районларыны администрацияларыны башчылары, озгъан джылны къалай ашыргъанларыны, къаллай ишле баджаргъанларыны эсеблерин чыгъарыучандыла.
Ма аллай отчётланы бирин Гитче Къарачай районну администрациясыны башчысы Байрамукъланы Пахатны джашы Рамазан мындан алда этди. Белгилисича, район уллу районланы бириди республикада. Бюгюнлюкде мында 43520 адам джашайды. Ма ол сандан 20557-си эркишиледиле, 22965-си тиширыуладыла. Районну джамагъатыны 61,3 проценти ишге джараулуду.
Озгъан джылладача, бу джол да районну администрациясыны башчысыны отчётуна кёб адам джыйылгъан эди. Бары да районну иши алгъа баргъаны бла бармагъанын билирге келген эдиле.
- Бир кесек къыйын заманда джашасакъ да, къралыбыз аякъ юсюне таукел сюеле барады. Бюгюнлюкде промышленностубуз, эл мюлкюбюз дагъыда башха санагъатларыбыз тири джюрюш алгъандыла.
Бизни районда болгъан къуру бир юлгюню келтирсем да, районну джамагъатыны джашауу игилене баргъанын эслериксиз. Талай джылны мындан алгъа районну адам саны 39 минг да тюл эди. Энди уа 44 минг бола кетгенди. Алай эсе, районда ёлгенледен эсе, туугъан сабийле джылдан джылгъа кёб бола башлагъандыла. Эсигизде болур, Совет Союз чачылгъандан сора элледе сабийле туумагъанны орнунда эдиле. Джылдан джылгъа школлада окъугъан сабийлени саны да аслам болуб барады. Анга барыбыз да къууанабыз. Не зат себеблик этеди сабийлени аслам болуб баргъанларына?
Биринчиси, кърал сабийлери аслам болгъанлагъа уллу эс бёледи. Ана капитал деген ачха болушлукъну талай джылдан бери хайырландырыб турады. Ана капиталны алгъан юйдеги алай джунчумайды: ол ачхагъа сабийин не керекли бла да баджарады. Андан сора да, Совет Союз чачылгъандан сора бизни къралда ишсизлик уллу эди. Бюгюнлюкде уа ишлемей айланнган адамланы саны иги кесекге азайгъанды. Башында айтханыбызча, районда 43,520 адам джашай эсе, ма ол сандан 22300 адам ишлеб, юйдегисин кечиндиреди. Алай бла районну экономикасыны чархы аллына бурулуб барады. Озгъан джыл, районну экономикасы аякъ юсюне таукел тургъаны себебли, ишде уруннганланы айлыкълары да, 2018-чи джылны кёргюзюмлери бла тенглешдирсек, иги кесекге кёлтюрюлгендиле. Орта тергеу бла хар уруннганны айлыгъы 23477 сомгъа джетгенди.
Мен джангы зат айтама демейме: экономиканы ишин алгъа бардырыр ючюн, джамагъатны джашау дараджасын кёлтюрюр ючюн ачха эркин болургъа керекди. Районну бюджетине озгъан джыл 94 мелиуан 723,7 минг сом ачха тюшгенди. Не зат ачхады ол? Къайдан тюшгенди? Налогла джыйыудан эмда башха затладан тюшген ачхады ол. Биз белгилегенден эсе, 7 мелиуан 770 минг сомгъа асламды ол кёргюзюм.
Озгъан джыл биз Гитче Къарачай районда окъууну ёсюмюне деб, 567 мелиуан 349 минг сом джоюм этгенбиз. Джаш юйдегилени фатар бла баджарыугъа, терроризм бла экстремизмге къаршчылыкъгъа, районну джамагъатын джакълаугъа дагъыда башха затлагъа деб районну бюджетинден иги кесек ачха джойгъанбыз. Къысхасыча айтсам, барыбыз да не да этиб, районну джамагъатыны джашауун игилендирирге, рахатлы этерге кюрешебиз да, муратыбызгъа акъырын-акъырын джете барабыз, – деди районну башчысы.
Кесини докладында Байрамукъ улу районну эл мюлкюне да уллу эс бёлюб сёлешди. Ол айтханнга кёре, Гитче Къарачай районда эл мюлкге не заманда да уллу эс бёлюнюб тургъанды. Районну эл мюлкде хайырландыргъан 95 минг 246 гектар джери барды. Ма ол сандан 16 минг 293 гектар пайчылагъа берилгенди. Эл мюлк ишле бла кюрешген предприятиеле да 25 минг гектарны хайырландырадыла. Коллектив фермер мюлкле да 9 минг 823 гектарны ортакъгъа алгъандыла. Элледе кеслерине болушлукъ мюлкле къурагъанлагъа 2 минг 483 гектар берилгенди.
Районда 2020-чы джылны ал сюремине 1226 тюрлю-тюрлю эл мюлк техника барды. Джерчилик санагъат бла районда кёбле кюрешедиле. Ала гардош, кюзлюк будай дагъыда башха эл мюлк культураланы ёсдюредиле. Озгъан джыллада гардош ёсдюрюуде Гитче Къарачай район алчыланы бири эди областда. Эл мюлк культураны бу тюрлюсюне аслам сабан берген бла къалмай, хар гектардан уллу битим алыргъа да тырмаша эдиле мюлкле. Хар гектардан 300 центнер битим алгъан мюлкле да болуучан эдиле. Бюгюнлюкде ол джетишимлеге джетген къыйынды. Нек десегиз, Совет Союзну джылларында кърал эл мюлкге уллу эс бёле эди. Отлукъ, минерал ашаула, техника, запчастла учуз эдиле. Бусагъатда алай тюлдю. Сёз ючюн, ол джыллада бир литр солярканы багъасы 10 капек эсе, бусагъатда 40 сомдан асламды. Башха затланы да, анга кёре, багъалары кёлтюрюлгендиле. Гардошну багъасы уа кёлтюрюлмейди: бирчалай турады. Гардош ёсдюрюучюле 11-12 сомгъа да саталмайдыла бир килограмм гардошну. Алай болса да, джашау джашауду, башха промышленность затла багъадыла деб, джамагъатха эм керекли ашарыкъ затланы ёсдюрмей къояргъа болмайды. Озгъан джыл районну гардошчулары 348 гектарда ёсдюрген эдиле эл мюлк культураны бу тюрлюсюн. Бютеулей да 4,1 минг тонна битим джыйгъан эдиле. 2019-чу джыл бла тенглешдирсек, бу кёргюзюм 700 тоннагъа асламды. Андан да кёб битим аллыкъ эдиле гардошчула минерал ашауланы эркин, учуз табыб турсала. Алай а, бусагъатда аллай мадар джокъду: бир тонна минерал ашауну багъасы 20 минг сомгъа джете кетеди.
Район озгъан джыл 2,8 минг тонна мюрзеу джыйгъанды. 2018-чи джыл бла тенглешдирсек, бу кёргюзюм иги кесекге асламды. Башында айтханыбызча, джерчилик санагъатда не да барыб минерал ашаулагъа тирелиучендиле. Ол а эркин тюлдю.
2020-чы джылны битимини тамалын салыугъа да озгъан джыл Гитче Къарачай районну джерчилик санагъатда уруннганлары уллу эс бёлгендиле: 1100 гектаргъа кюзлюк будай, 100 гектаргъа да кюзлюк арпа атхандыла.
Малчылыкъ санагъатда уруннганла да хар затны багъалыгъындан онглу джетишимле эталмайдыла. Джууургъанларына кёре аякъларын узата, ишлейдиле. Районну малчылыкъда уруннганлары этли-сютлю тууар малланы тутадыла. Малчылыкъ, атчылыкъ санагъатланы мындан ары да джюрюшлерин тири этер ючюн асыулу тукъумлу малланы ёсдюредиле. Сёз ючюн, «Къарачай» плем ат завод, «Меркурий» ООО мюлк, къарачай тукъумлу атланы тутадыла эмда аланы аслам этиуге уллу эс бёлгендиле. Биринчи мюлкню 166, экинчи мюлкню да 622 къарачай тукъумлу асыулу атлары бардыла.
Къарачай тукъумлу къойла да уллу орун аладыла районда. «Чолпан» ООО-ну 7 мингден аслам къарачай тукъумлу къою барды. «Сатурн» ООО уа къалмукъ тукъумлу тууар малланы тутады - 451-ге джетдиргенди. «Меркурий» ООО абердин-ангус тукъумлу тууар малланы тутады. Алай бла джерчилик санагъатча, районну малчылыкъ санагъаты да аякъ юсюне тура башлагъанды. Бюгюнлюкде районда 34570 тууар мал, 44405 къой, 4910 ат бардыла.
2019-чу джыл Гитче Къарачай районда 2856 тонна эт, 27790 тонна сют, 56 тонна джюн хазырланнганды. Хар ийнекден орта тергеу бла 3500 килограмм сют сауулгъанды.
Бу джетишимле эл мюлкде уруннганлагъа кърал болушлукъ этмесе, боллукъ тюл эдиле. Озгъан джыл федерал эмда республикан бюджетден районну эл мюлкюне 76,1 мелиуан сом берилген эди. 2018-чи джылны кёргюзюмюнден эсе, бу сан 10,8 мелиуан сомгъа азды. Аз болса да, эл мюлкде уруннганлагъа иги болушлукъ болгъанды ол ачха. Бу ачха тюрлю-тюрлю федерал эмда республикан программаланы бизни республикада джашаугъа сингдирир джанындан келгенди. Ол ачханы кючю бла джангы фермер мюлкле къуралгъандыла, джангы фермала, къой къошла ишленнгендиле.
Къурулуш ишлени юсюнден хапар айтсакъ а, районда ала озгъан джыл къурамлы баргъандыла, дерге боллукъду. 2019-чу джыл 10795 квадрат метр болгъан энчи юйле ишлениб хайырланыугъа берилгендиле. 2018-чи джыл бла тенглешдирсек, бу кёргюзюм 3,7 кереге асламды. Федерал программагъа кёре районну эллерин айбат этиуге озгъан джыл уллу эс бёлюннгенди. Районну хар элинде дегенча, эллени социал эмда инженер инфраструктураларын джарашдырыу озгъан джыл тохтаусуз барыб тургъанды. Сёз ючюн, Красный Курган элде 264 адамгъа орну болгъан Джарыкълыкъ къалагъа 23 мелиуан сом багъасы деменгили ремонт этилгенди. Ючкекенде Джарыкълыкъ къалагъа да 34 мелиуан сом багъасына ремонт этиле турады.
Джолланы джангыртыугъа, алагъа асфальт тёшеу ишлеге да озгъан джыл 22 мелиуан 783 минг сом джоюм этилгенди. Сёз ючюн, Къызыл Покун элни джоллары бир да аман болумда эдиле да, аланы бир къауумларына зыгъыр къуюб, ариу тюзетгендиле джолчула. Элни Советская орамыны узунлугъу 980 метрди да, анга толусу бла асфальт тёшеб чыкъгъандыла. Терезе элде узунлугъу 215 метр болгъан суу быргъыла толусу бла джангыртылгъандыла. Джагъа элни суу быргъыларына ремонт этилгенди. Алай бла озгъан джыл 41 джолгъа ремонт этилгенди. Кёб фатарлы юйлени арбазларын айбат этгендиле джолчула. Быйыл да, докладчы айтханнга кёре, Гитче Къарачай районну эллерини джолларында, кёб фатарлы юйлени арбазларында ремонт ишле бардырыллыкъдыла.
- Бизни районда 34 билим бириу учреждение барды, - дейди Байрамукъ улу. - Ма ол сандан 10-су школгъа деричи, 15-си да бютеубилим берген учреждениеледиле. Римгорка эмда Кичи Балыкъ школланы базаларында эки школ бёлюм ишлейди, къошакъ билим берген да 7 учреждение барды. Районда джети джыл толмагъан сабийлени саны 3841-ге джетеди. Аланы арасында 1604 сабий юч джыл да толмагъанладыла. Бу арт джыллада районда кёб сабий сад ишленнгенди да, юч джылдан башлаб, джети джыл тюгел толмагъан сабийлени бары да алагъа джюрюйдюле, дерге боллукъбуз. Районда бютеулей да 5649 сабий школгъа барады. Алагъа билим 558 устаз береди. Ма ол сандан 256 устазны баш категориясы барды. Районда устазла джетишедиле. Школланы бары да дегенча бюгюннгю заманны излемине кёре керекли затла бла баджарылгъандыла...
Докладчы районну медицина учреждениелерини, физкультура бла спортну эмда башха санагъатларыны юсюнден да толу хапар айтды. Джыйылыуда кёбле сёлешдиле эмда районну администрациясыны ишине иги багъа бердиле.