Хапаланы Туугъанны джашы Абдулла 1918-чи джыл Тёбен Марада туугъанды. Ол Туугъан бла Байдыматны (Къоркъмазланы Ибрайны къызы) 13 сабийлерини бири болуб ёсгенди. Абдулла элде джетиджыллыкъ школну тауусхандан сора, джангы къуралгъан «Къызыл Октябрь» атлы колхозда ишлегенди.
Хапа улу заманы джетиб 1940-чы джыл байрым (февраль) айны 8-де Къызыл Аскерге чакъырылады. Совет Союзну Къоруулау министерствосуну ара архивинде документледен, Абдулла къралны кюнбатыш чеклерине тюшеди. Арадан эки ай озгъанлай, 1940-чы джыл алтотур (март) айны 23-де, аны Белоруссияда Белосток областны (бюгюнлюкде Польшаны джерине саналады) Рудзилово деген джерине ашырадыла. Алайда аскер бёлекде ол джылны аягъына дери къуллукъ этеди. 1941-чи джыл башил (январь) айда Могилёв областны Осиповичи атлы шахарында 77-чи атлы полкну 1-чи атлы бёлегинде къуллукъ этгенди. Аны биргесине Марадан Къочхарланы Бидохну джашы Махамет, Къоркъмазланы Исламны джашы Махамет, Байтокъланы Хаджи-Осман дагъыда Хапалары бла хоншулукъда джашагъан ногъайлы Кутушев Аминни джашы Нюр-Махамет болгъандыла.
Аскерде Хапа улу тирилигин, иги чыныкъгъанын танытады, аскерчи тенглерине юлгю кёргюзгенлей турады. Анга юйюне барыргъа отпуск да бередиле. Ол джолгъа чыкъгъанлай къазауат башланыб къалады. Алай бла таулу джаш вокзалдан аскер бёлегине къайтады.
Хапа улу къуллукъ этген аскер бёлек чекни юсюнде эди да, Уллу Ата джурт къазауатны биринчи кюнлеринден огъуна фашистле бла сермешиую алайдан башланнганды.
Абдулла 1-чи атлы бёлекни къурамында фашистле бла сермеше Украинаны Чернигов шахарыны къыйырына джетеди. Алайда башха аскер бёлеклерибиз да анга къошуладыла. Абдулла ол кёзюуде пулемётчу болуб джау бла къаты сермешгенди. Къыркъаууз (сентябрь) айны кюнлерини биринде, ол, командири белорус джаш А.Войтенко дагъыда эки нёгери чегет къыйырында окопаланы ичинде фашистлени аллын сакълайдыла. Ала этиучюлерича, эм алгъа танкаланы иедиле, ызы бла автоматчылары келедиле. Уллу танкала, от ача, алларында джукъ къоймай теблеб, букъугъа-чарсха булгъаб келедиле. Башларындан алашатын немец учакъла тобла ата учадыла, «аман кюнню къаргъаларыча», къанджал таууш этдире. Алайда командир чотлары табсыз болургъа тебрегенин ангылаб: «Танкалагъа къарыу эталлыкъ тюлбюз, аланы иейик да, ызларындан келген джаяу аскерчилеринден башларбыз …» - деб буйрукъ береди. Айтханларыча фашистле джууукъ келгенлей, Абдулла пулемётун тохтаусуз чакъдырыб башлайды. Алайда къаты сермешедиле. Командирге окъму тийген эди, джерге бауурундан тюшеди. Абдулла алайда эс ташламай, командирни да, пулемётун да алыб чегетге ташаяды. Бир кесекден нёгерлери да ызындан джетедиле. Ол кёзюуде ангылайды кесини да джаралы болгъанын. Джашла бир-бирлерине болушуб, джараларын байлайдыла. Лейтенант Войтенкону имбашына окъ тийген эди. Билмей эдиле ол кёзюуде джашла, саулай аскер бёлекни къуршоугъа тюшюб тургъанын. Бизни аскерчиледен алайда кёбюсю къырылады. Абдулла да экинчи кере ауур джаралы болады да, эс ташлайды. Ма алай бла 1941-чи джыл къыркъаууз (сентябрь) айда Абдулла, нёгерлери да джесирге тюшедиле. Джесирлени лагерлери Украинаны Чернигово областыны джеринде болгъанды. Къыйын джашау башланады. Алай болса да Абдулла бюгюлмейди.
Фашистлени къолларындан къачаргъа иннет алгъан талай аскерчи бла бир тилли болуб, партизанла бла байламлы болургъа мадар табаргъа кёлленедиле. Фашистле Абдуллагъа колхоздан, элчиледен сыйырылыб алыннган тууарлагъа къараргъа, алагъа бичен, ханс чалыргъа буюрадыла. Алай бла, Хапа улу тууарланы суугъа сюрген, бичен алыргъа баргъан кёзюуледе, джергили адамладан, партизанлагъа хапар билдиреди.
Партизан отрядны командири, Совет Союзну эки кере Джигити Сидор Ковпакны аты ол кёзюуде партизан отрядлада болуб къалмай, саулай Къызыл Аскерге да белгили болгъанды. Анга хапар джетеди. Андан сора партизанла, кёзге тюшмезча, келиб Абдулла бла тюбешиб, фашистлени ич тахсаларын билиб тургъандыла. Партизанла Абдулланы атына Борис деб атайдыла. Ала Абдулланы (Борисни) болушлугъу бла мюрзеу, кёгет, ашарыкъ, кийим, сауут дагъыда башха керекле джыйылгъан складладан кече бла ташыб тургъандыла. Ётгюр таулуну батырлыгъыны юсюнден командир Ковпак да хапарлы болуб, анга уллу бюсюреу этиб тургъанды. Абдулла джесирден къачаргъа кёлленнгенин эмда партизанлагъа къошулуб джау бла уруш этерге излегенин билдиргенди. Алай болса да партизан отрядлагъа уллу зарауатлыкъ джетиб, эм къыйын кёзюуде Хапа улуну этген болушлугъу джигитликни кёргюзгенин билдиргендиле. Партизанла дагъыда немча конвойла джесирчилени кёлге элтген кёзюуде немча абычарны урларгъа оноу этген эдиле. Къаллайла эсе да фашистлеге ишлеген тилчилени бири, украин полицай Абдулланы ызындан ташатын барыб, аны партизанла бла ушагъына къулакъ ийгенди. Сора, келиб концлагерни башчыларыны бирине тил этгенди. Джесирликде тургъан эки джылгъа джууукъ заманны Абдулла партизанлагъа болушуб тургъанын гестапочула ачыкълагъандыла. Партизанла немча аскер башчыланы бирин Ганс Крюгерни урларгъа иннет алыб айланнган хапарлары, эртдеден бери джюрюгенин, немца тахсачылагъа белгили эди, аны амалтын, ала талай заманны джесирчиледен кёз алмай, аланы хар нелерине да сакъ болгъандыла.
Алгъы бурун гестапочула Хапа улугъа талай кюнню соруу бардырыб тургъандыла. Ариу тилли болуб, хыйлалыкъ бла Абдулладан тахса билирге кёб кюрешгендиле. Алай болгъанлыкъгъа фашистле не тюрлю мадарла бла да ётгюр аскерчини бюгелмегендиле. Абдулланы тюйюб, уруб, фашистле излеген джууабларын табмагъанларында, Хапа улуну аякъларын полгъа, къолларын да къабыргъагъа чюйлегендиле.
1943-чю джыл къыркъар (август) айны 26-да Чернигово областны Талалаевск районунда «Красный Профинтерн» атлы совхозну джерине келтириб, миллетни алайгъа джыйыб, Хапаланы Абдулланы эки кере асмакъгъа асадыла. Биринчи асханлай терекни бутагъы сыныб кетеди. Экинчи кере да асханларында, миллет мурдарлагъа ирият береди. Фашистледен къоркъгъандан батыр уланны ёлюгюн алалмай, аны къатына эки кюнню киши баралмай тургъанды. Абдулланы биргесине джесирде болгъан Кириндась Леонидни эгечи Прасковья Васильевна олсагъатлай партизанлагъа билдиргенди. Абдулланы партизан тенглери кече бла, ташатын, барыб асмакъ джибни кесиб, ашыгъыш Абдулланы ёлюгюн алайдан къоратыб, элтиб чегетде асырагъандыла.
Эки ыйыкъдан Къызыл Аскер алайгъа джетеди, ол тёгерекни джаудан тазалайды. Абдулланы къабырын ызына къазыб, ётгюр аскерчини ёлюгюн, керти Джигитгеча сый бериб, асырайдыла. Къызыл Джулдузну сураты бла эсгертме да саладыла.
Хапа улуну адамлары 1942-чи джыл Абдулланы къазауатда тас болгъанын билдирген бушуу къагъыт алгъан эдиле.
Украиначыла джигит джашларыбызгъа махтау-сый бергенлей тургъандыла. Талалаевск районда эки джерде музей да ачхандыла. Мара элни эм узун орамына аны атын атагъандыла, школда музей да ачхандыла. Къарачайны ётгюр уланыны къазауатда этген джигитликлерини юслеринден белгили джазыучуларыбыз да китабларында джазгъандыла.
Хапаланы Абдулла ёлгенинден сора, «Совет Союзну Джигити» деген сыйгъа теджелгенине толу шагъатлыкъ этген эмда аны бла байламлы документлени джыйылыб бошалмагъанларыны юсюнден тарихчи, алим Хатууланы Рашид айтханды.
Алайды да, Джигитлени саугъалары иелерин табарла, китаблада джазылгъан бла къалмай, аланы атлары алтын харифле бла ёмюрлюкге тарихде Джигитлени тизимине тюшерле, деб ышанабыз.
Хапа улу заманы джетиб 1940-чы джыл байрым (февраль) айны 8-де Къызыл Аскерге чакъырылады. Совет Союзну Къоруулау министерствосуну ара архивинде документледен, Абдулла къралны кюнбатыш чеклерине тюшеди. Арадан эки ай озгъанлай, 1940-чы джыл алтотур (март) айны 23-де, аны Белоруссияда Белосток областны (бюгюнлюкде Польшаны джерине саналады) Рудзилово деген джерине ашырадыла. Алайда аскер бёлекде ол джылны аягъына дери къуллукъ этеди. 1941-чи джыл башил (январь) айда Могилёв областны Осиповичи атлы шахарында 77-чи атлы полкну 1-чи атлы бёлегинде къуллукъ этгенди. Аны биргесине Марадан Къочхарланы Бидохну джашы Махамет, Къоркъмазланы Исламны джашы Махамет, Байтокъланы Хаджи-Осман дагъыда Хапалары бла хоншулукъда джашагъан ногъайлы Кутушев Аминни джашы Нюр-Махамет болгъандыла.
Аскерде Хапа улу тирилигин, иги чыныкъгъанын танытады, аскерчи тенглерине юлгю кёргюзгенлей турады. Анга юйюне барыргъа отпуск да бередиле. Ол джолгъа чыкъгъанлай къазауат башланыб къалады. Алай бла таулу джаш вокзалдан аскер бёлегине къайтады.
Хапа улу къуллукъ этген аскер бёлек чекни юсюнде эди да, Уллу Ата джурт къазауатны биринчи кюнлеринден огъуна фашистле бла сермешиую алайдан башланнганды.
Абдулла 1-чи атлы бёлекни къурамында фашистле бла сермеше Украинаны Чернигов шахарыны къыйырына джетеди. Алайда башха аскер бёлеклерибиз да анга къошуладыла. Абдулла ол кёзюуде пулемётчу болуб джау бла къаты сермешгенди. Къыркъаууз (сентябрь) айны кюнлерини биринде, ол, командири белорус джаш А.Войтенко дагъыда эки нёгери чегет къыйырында окопаланы ичинде фашистлени аллын сакълайдыла. Ала этиучюлерича, эм алгъа танкаланы иедиле, ызы бла автоматчылары келедиле. Уллу танкала, от ача, алларында джукъ къоймай теблеб, букъугъа-чарсха булгъаб келедиле. Башларындан алашатын немец учакъла тобла ата учадыла, «аман кюнню къаргъаларыча», къанджал таууш этдире. Алайда командир чотлары табсыз болургъа тебрегенин ангылаб: «Танкалагъа къарыу эталлыкъ тюлбюз, аланы иейик да, ызларындан келген джаяу аскерчилеринден башларбыз …» - деб буйрукъ береди. Айтханларыча фашистле джууукъ келгенлей, Абдулла пулемётун тохтаусуз чакъдырыб башлайды. Алайда къаты сермешедиле. Командирге окъму тийген эди, джерге бауурундан тюшеди. Абдулла алайда эс ташламай, командирни да, пулемётун да алыб чегетге ташаяды. Бир кесекден нёгерлери да ызындан джетедиле. Ол кёзюуде ангылайды кесини да джаралы болгъанын. Джашла бир-бирлерине болушуб, джараларын байлайдыла. Лейтенант Войтенкону имбашына окъ тийген эди. Билмей эдиле ол кёзюуде джашла, саулай аскер бёлекни къуршоугъа тюшюб тургъанын. Бизни аскерчиледен алайда кёбюсю къырылады. Абдулла да экинчи кере ауур джаралы болады да, эс ташлайды. Ма алай бла 1941-чи джыл къыркъаууз (сентябрь) айда Абдулла, нёгерлери да джесирге тюшедиле. Джесирлени лагерлери Украинаны Чернигово областыны джеринде болгъанды. Къыйын джашау башланады. Алай болса да Абдулла бюгюлмейди.
Фашистлени къолларындан къачаргъа иннет алгъан талай аскерчи бла бир тилли болуб, партизанла бла байламлы болургъа мадар табаргъа кёлленедиле. Фашистле Абдуллагъа колхоздан, элчиледен сыйырылыб алыннган тууарлагъа къараргъа, алагъа бичен, ханс чалыргъа буюрадыла. Алай бла, Хапа улу тууарланы суугъа сюрген, бичен алыргъа баргъан кёзюуледе, джергили адамладан, партизанлагъа хапар билдиреди.
Партизан отрядны командири, Совет Союзну эки кере Джигити Сидор Ковпакны аты ол кёзюуде партизан отрядлада болуб къалмай, саулай Къызыл Аскерге да белгили болгъанды. Анга хапар джетеди. Андан сора партизанла, кёзге тюшмезча, келиб Абдулла бла тюбешиб, фашистлени ич тахсаларын билиб тургъандыла. Партизанла Абдулланы атына Борис деб атайдыла. Ала Абдулланы (Борисни) болушлугъу бла мюрзеу, кёгет, ашарыкъ, кийим, сауут дагъыда башха керекле джыйылгъан складладан кече бла ташыб тургъандыла. Ётгюр таулуну батырлыгъыны юсюнден командир Ковпак да хапарлы болуб, анга уллу бюсюреу этиб тургъанды. Абдулла джесирден къачаргъа кёлленнгенин эмда партизанлагъа къошулуб джау бла уруш этерге излегенин билдиргенди. Алай болса да партизан отрядлагъа уллу зарауатлыкъ джетиб, эм къыйын кёзюуде Хапа улуну этген болушлугъу джигитликни кёргюзгенин билдиргендиле. Партизанла дагъыда немча конвойла джесирчилени кёлге элтген кёзюуде немча абычарны урларгъа оноу этген эдиле. Къаллайла эсе да фашистлеге ишлеген тилчилени бири, украин полицай Абдулланы ызындан ташатын барыб, аны партизанла бла ушагъына къулакъ ийгенди. Сора, келиб концлагерни башчыларыны бирине тил этгенди. Джесирликде тургъан эки джылгъа джууукъ заманны Абдулла партизанлагъа болушуб тургъанын гестапочула ачыкълагъандыла. Партизанла немча аскер башчыланы бирин Ганс Крюгерни урларгъа иннет алыб айланнган хапарлары, эртдеден бери джюрюгенин, немца тахсачылагъа белгили эди, аны амалтын, ала талай заманны джесирчиледен кёз алмай, аланы хар нелерине да сакъ болгъандыла.
Алгъы бурун гестапочула Хапа улугъа талай кюнню соруу бардырыб тургъандыла. Ариу тилли болуб, хыйлалыкъ бла Абдулладан тахса билирге кёб кюрешгендиле. Алай болгъанлыкъгъа фашистле не тюрлю мадарла бла да ётгюр аскерчини бюгелмегендиле. Абдулланы тюйюб, уруб, фашистле излеген джууабларын табмагъанларында, Хапа улуну аякъларын полгъа, къолларын да къабыргъагъа чюйлегендиле.
1943-чю джыл къыркъар (август) айны 26-да Чернигово областны Талалаевск районунда «Красный Профинтерн» атлы совхозну джерине келтириб, миллетни алайгъа джыйыб, Хапаланы Абдулланы эки кере асмакъгъа асадыла. Биринчи асханлай терекни бутагъы сыныб кетеди. Экинчи кере да асханларында, миллет мурдарлагъа ирият береди. Фашистледен къоркъгъандан батыр уланны ёлюгюн алалмай, аны къатына эки кюнню киши баралмай тургъанды. Абдулланы биргесине джесирде болгъан Кириндась Леонидни эгечи Прасковья Васильевна олсагъатлай партизанлагъа билдиргенди. Абдулланы партизан тенглери кече бла, ташатын, барыб асмакъ джибни кесиб, ашыгъыш Абдулланы ёлюгюн алайдан къоратыб, элтиб чегетде асырагъандыла.
Эки ыйыкъдан Къызыл Аскер алайгъа джетеди, ол тёгерекни джаудан тазалайды. Абдулланы къабырын ызына къазыб, ётгюр аскерчини ёлюгюн, керти Джигитгеча сый бериб, асырайдыла. Къызыл Джулдузну сураты бла эсгертме да саладыла.
Хапа улуну адамлары 1942-чи джыл Абдулланы къазауатда тас болгъанын билдирген бушуу къагъыт алгъан эдиле.
Украиначыла джигит джашларыбызгъа махтау-сый бергенлей тургъандыла. Талалаевск районда эки джерде музей да ачхандыла. Мара элни эм узун орамына аны атын атагъандыла, школда музей да ачхандыла. Къарачайны ётгюр уланыны къазауатда этген джигитликлерини юслеринден белгили джазыучуларыбыз да китабларында джазгъандыла.
Хапаланы Абдулла ёлгенинден сора, «Совет Союзну Джигити» деген сыйгъа теджелгенине толу шагъатлыкъ этген эмда аны бла байламлы документлени джыйылыб бошалмагъанларыны юсюнден тарихчи, алим Хатууланы Рашид айтханды.
Алайды да, Джигитлени саугъалары иелерин табарла, китаблада джазылгъан бла къалмай, аланы атлары алтын харифле бла ёмюрлюкге тарихде Джигитлени тизимине тюшерле, деб ышанабыз.
БАТЧАЛАНЫ Фатима.
{jcomments}
