Сейирсиндиртме сёзлюк

Подробности
АГЪАЧ АТ. 
САЛ  БАЧХЫЧ

Адам ёлче,  аны салыб, бир къауум адам  бир-бирлерин ауушдура, къабырлагъа элтиучю, элтгич. Бачхыч маталлы ишленнгенди, алай да андан аталгъанды. Агъач ат сал бачхычны суратлаб айтылгъан  атыды. Кязим:

Азраил агъач атха джер салса,
Минерме, кишиге бермей тасха.
Эл джыйылыр ахыр джаназыма,
Ол хакъды, амал джокъ унмазгъа.
 «Нарт къалада»:
Мамай чамланыуну  чамгъа бурур,
Тасхачы Джабрагъа агъач ат къурур.
АЖДАГЪАН  БЛА
 АЛАУГАН

Бурун заманладан келген бу эки сёз,  толу, айтылгъан эки айтыуча, кеслерини къуралыу халлары бла уа уллулукъну, деменгилиликни белгилеб, борбайлы адамны сыфатын кёз аллынга  келтиредиле. Аждагъан  Къарачайда кёбюрек айтылады, Алауган -  Малкъарда. Къарачайлыла Алгюзюр деб да айтадыла.
Нарт таурухлада Алауган деменгили, къарыуу болгъан, мазаллы батырды. Тебинсе, къая тебдирген, кёлтюрсе, тауну аркъасына алыб кетген.

Алауган батыр анасындан тулпар  туугъанды,
Доммай сюрюулени, ызларындан болуб, къуугъанды.
Аягъындан сермеб, мазаллы доммайны буугъанды.
Дагъыда:
Арсланны тутуб, къыркъыллыкъ къойлай, байлайды,
Тереклени юзюб да, зыкала кибик, сайлайды.
Бютюн да:
Алауган чючкюрсе,  къаяла, таула тебелле,
 Багуш эмегенле да, къоркъуб, джерге чёгелле.
Нарт батыр аллай пелиуан болгъаны себебли, аты да Алауган болуб къалгъанды.
Халкъны джашау турмушунда, бою мийик, кючю чексиз Алауганны аты мазаллылыкъны, деулюкню  белгилеген сёз болуб, тилге алай киргенди. Энди алауган дегенде, деменгили адам, къарыулу, деу дегенни ангылайбыз. «Элеккуланы Азрет, ийилмей эшикден кирмеген, алауган адам эди».(Т.А.).  Джомакъланы биринде былай айтылады: «Агъач киши, шып деб,  деменгили алауган терекни артындан чыгъыб къалды».

Къызылкёнчек улу алауган Иммолат
Аягъындан,  черкес атлай,  асхайды.
Татаркъан алтынлыны бетден бетге атады.
Къызылкёнчек улу алауган Иммолат,
Аягъындан, черкес атлай, джатады.
                («Татаркъан»).

Бир-бирде уллугъа, мазаллыгъа алауган демей, горагай деб да айтадыла. Залиханланы Джанакъайытны «Гондай» деген хапары барды. Аны баш джигити Гондай, джашау чюйреликледен хапары болмагъан адам болгъаны себебли кёб тюрлю чырмаулагъа, кюлкюлю ишлеге тюбейди. Бир-бир къарачай джазыучуланы  (Боташланы А., Лайпанланы Р.) чыгъармаларына къарасанг, алауган-аждагъан дегенча сыфатлаула тюбейдиле. Ала эмеген сыфатлы болуб да кёрюнедиле – аллай бир къарыулары болгъан адамсыфатла. Къарачайда  не тюрлю уллу, деменгили затха да  аждагъан дерге ёчдюле.
АЖГИНМИ, 
АЖИГЕНМИ?

Къойну биринчи джюню. Кеч кюзде къыркъылгъан къозу джюн. Аллай джюн иги басылады, кийизи тутумлу болады. Къумалы къозуланы асыраб, багъыб,  джюнлерин  ёсдюртедиле. Аллай къозула кеч кюзде къыркъыладыла. Аллай джюннге «джамчылыкъ» да дегендиле.  «Ажгин джамчы» деб, багъалатханлары да аны ючюндю.
Аллай къумалы къозула къыркъаргъа джетмей, къонакълыкъгъа неда башха бир чурумгъа да кесилгендиле. Ол заманда сый аланы терилерине джетгенди. Ажгин джамчыла кибик, ажгин тонла да сыйлы болгъандыла.
Бу сёз эки тюрлю нек джюрюйдю? Къарачай-малкъар тилни ангылатма сёзлюгюнде «Ажиген» деб джазылады, бир-бир суратлау чыгъармалада уа «Ажгин» деб. Сёлешген заманда да ажгин деб эшитиледи. Гуртуланы Бертни чыгъармаларында да ажгин деб тюбейди. Сёзню тюзлюгюн излеген сагъатда Бертге таянсакъ, тюз болур.
Тёппеланы Алим. 
 
{jcomments}