Аллы газетни 52-чи номериндеди.
«Айтыу алайды, – деди тютюнчю киши, – шайтанланы белгиси олду. Джинледе аллай белги джокъду. Ала тамам бизни кибикдиле...» (М. И. «Алмасты»).
Нарт сёз бла айтыуну арасы бек джууукъду.
Аман хапар чабыб джюрюр.
Иги хапар анга кюлюр.
Нарт сёз бла айтыуну арасы бек джууукъду.
Аман хапар чабыб джюрюр.
Иги хапар анга кюлюр.
Арсарлы сагъыш этгинчи, арсарсыз ишин битдирир.
Джекген атынг тай болса да, джашагъан элинг бай болсун.
Джекген атынг тай болса да, джашагъан элинг бай болсун.
Айтыу халлы алгъышла.
Юйюне къонакъ къайтырча, аты айтыулада айтылырча киши болсун. (Джаш тууса этилиучю алгъыш).
Сабыры, сослан таш кибик, ауур, акъылы, джилтин кибик, дженгил болсун.
Халкъда, динде джюрюген айтыула.
- Бек тёзюмлю кимди?
- Аллах.
- Хар затны да кёрген кимди?
- Аллах.
- Адамны ким бек сюеди?
- Аллах.
- Сора джерде ауругъан, ёлген, урлагъан, алдагъан, зулму, хыйны нек джюрюйдюле?
- Аллах айтмайды, адамла билмейдиле.
* * *
Араблыла адамны болгъан хыйлаладан, огъурсузлукъдан сакълаб, анга аджайыблыкъ да берген тёрт затны айта эдиле:
Бал аша!
Баргъан суугъа къара!
Джашил тюрсюнню сайла!
Ариу бетге къараб, къууан, сейирсин.
Алай а... Адам адамгъа къараса, къууаннган да этеди, мыдах да болады.
Буруннгу Элладаны акъылманы къул Эзоп, сатылыб келиб, Ксанф патчахны сарайында къуллукъ эте эди. Бирде, Ксанф, къонакъ ала, Эзопха: «Саханнга бек татлы ашарыкъ сал», - деб буюргъанды. Эзоп, эт базаргъа барыб, тил алгъанды да аны бишириб салгъанды. Къонакъла тилни бек сюйюб ашагъандыла. Ксанф Эзопну дагъыда чакъырыб: «Энди саханнга бек ачы ашарыкъ сал», – деб буюргъанды. Эзоп, бу джол да эт базаргъа барыб, тил алгъанды да ашлаугъа аны салгъанды. Ксанф, чамланыб: «Да бу да тилди да», – дегенинде, Эзоп айтханды:
– Дунияда тилден татлы да джокъ, тилден ачы да джокъ.
Адамны ариу бетине, ариу сёзюне сейирсинебиз... Хыйласына, эки бетли ётюрюгюне, зарлыгъына уа не этерге керекбиз?
***
Билгични эчкиси аны билгич китабын ашагъан эди. Билгич, ачыудан, эчкини кеседи да, аны джаурунун алыб къарайды. Билгични китабында болгъан белгиле бары джаурунда джазылыб эдиле. Билгич энди не боллугъун джауруннга къараб айтыучан эди...
Билгични болгъан усталыгъы аны китабында эди. Китабда айтылгъаныча этиб ол адамлагъа къарай эди, Аллах буюргъанны да амал табыб къайтарыргъа кюреше эди. Алай а Аллах аны унамайды. Аны себебли Джабраилни (гъ. с.) джибериб, билгични китабын сыйыртханды.
АЙТЫШ
Экеулен бир-бирине айтырыкъларын джыр бла айтыб эришген тёре. Халкъ джырланы бир къаууму, жанры. Джыр айтыб эришиу. Ийнарлада джюрек сезимлерин джыр бла айтыу. Кёб халкъланы джыр тёрелеринде айтышла бурун заманладан бери джюрюйдюле. «Малкъар ауузунда айтыш болмай хазна той неда джаш тёлю джыйылыу ётмегенди, – деб джазады Биттирланы Тамара. – Чалкъычы джыйында, сабан тойлада, къошлада джашла, къызла джыргъа, тепсеуге усталыкъларын кёргюзюб тургъандыла».
Айтыш джыр жанргъа, къарачай-малкъар фольклоргъа тюрк ата-бабаладан келген болур деб оюм алайды. Сёз ючюн, «Ногъай къыз», «Янсарай», «Бери бир чыкъ» дегенча айтыш джырла къумукъдан, ногъайдан келгенлерине даулашырча тюлдю. Сабий оюнлада да джашчыкъла бла къызчыкъла бир-бирлерин былай сынагъандыла:
- Джыланны ауузу уу болур,
Къуругъан терек къуу болур.
Джети тенгиз ичинде
Ненча челек суу болур?
Юйюне къонакъ къайтырча, аты айтыулада айтылырча киши болсун. (Джаш тууса этилиучю алгъыш).
Сабыры, сослан таш кибик, ауур, акъылы, джилтин кибик, дженгил болсун.
Халкъда, динде джюрюген айтыула.
- Бек тёзюмлю кимди?
- Аллах.
- Хар затны да кёрген кимди?
- Аллах.
- Адамны ким бек сюеди?
- Аллах.
- Сора джерде ауругъан, ёлген, урлагъан, алдагъан, зулму, хыйны нек джюрюйдюле?
- Аллах айтмайды, адамла билмейдиле.
* * *
Араблыла адамны болгъан хыйлаладан, огъурсузлукъдан сакълаб, анга аджайыблыкъ да берген тёрт затны айта эдиле:
Бал аша!
Баргъан суугъа къара!
Джашил тюрсюнню сайла!
Ариу бетге къараб, къууан, сейирсин.
Алай а... Адам адамгъа къараса, къууаннган да этеди, мыдах да болады.
Буруннгу Элладаны акъылманы къул Эзоп, сатылыб келиб, Ксанф патчахны сарайында къуллукъ эте эди. Бирде, Ксанф, къонакъ ала, Эзопха: «Саханнга бек татлы ашарыкъ сал», - деб буюргъанды. Эзоп, эт базаргъа барыб, тил алгъанды да аны бишириб салгъанды. Къонакъла тилни бек сюйюб ашагъандыла. Ксанф Эзопну дагъыда чакъырыб: «Энди саханнга бек ачы ашарыкъ сал», – деб буюргъанды. Эзоп, бу джол да эт базаргъа барыб, тил алгъанды да ашлаугъа аны салгъанды. Ксанф, чамланыб: «Да бу да тилди да», – дегенинде, Эзоп айтханды:
– Дунияда тилден татлы да джокъ, тилден ачы да джокъ.
Адамны ариу бетине, ариу сёзюне сейирсинебиз... Хыйласына, эки бетли ётюрюгюне, зарлыгъына уа не этерге керекбиз?
***
Билгични эчкиси аны билгич китабын ашагъан эди. Билгич, ачыудан, эчкини кеседи да, аны джаурунун алыб къарайды. Билгични китабында болгъан белгиле бары джаурунда джазылыб эдиле. Билгич энди не боллугъун джауруннга къараб айтыучан эди...
Билгични болгъан усталыгъы аны китабында эди. Китабда айтылгъаныча этиб ол адамлагъа къарай эди, Аллах буюргъанны да амал табыб къайтарыргъа кюреше эди. Алай а Аллах аны унамайды. Аны себебли Джабраилни (гъ. с.) джибериб, билгични китабын сыйыртханды.
АЙТЫШ
Экеулен бир-бирине айтырыкъларын джыр бла айтыб эришген тёре. Халкъ джырланы бир къаууму, жанры. Джыр айтыб эришиу. Ийнарлада джюрек сезимлерин джыр бла айтыу. Кёб халкъланы джыр тёрелеринде айтышла бурун заманладан бери джюрюйдюле. «Малкъар ауузунда айтыш болмай хазна той неда джаш тёлю джыйылыу ётмегенди, – деб джазады Биттирланы Тамара. – Чалкъычы джыйында, сабан тойлада, къошлада джашла, къызла джыргъа, тепсеуге усталыкъларын кёргюзюб тургъандыла».
Айтыш джыр жанргъа, къарачай-малкъар фольклоргъа тюрк ата-бабаладан келген болур деб оюм алайды. Сёз ючюн, «Ногъай къыз», «Янсарай», «Бери бир чыкъ» дегенча айтыш джырла къумукъдан, ногъайдан келгенлерине даулашырча тюлдю. Сабий оюнлада да джашчыкъла бла къызчыкъла бир-бирлерин былай сынагъандыла:
- Джыланны ауузу уу болур,
Къуругъан терек къуу болур.
Джети тенгиз ичинде
Ненча челек суу болур?
- Билим керек балагъа,
Сурай бардым къалагъа.
Мен санайым, сен чыгъар
Тенгизни сууун джагъагъа.
Сурай бардым къалагъа.
Мен санайым, сен чыгъар
Тенгизни сууун джагъагъа.
Айтышла эки сюйгенни арасында сынау халда кёбюрек айтыладыла.
{jcomments}
