Сейирсиндиртме сёзлюк

Подробности
ДЖАШ БЛА КЪЫЗ
Джаш:
Сени сюйгенли ёксюзме,
Акъылым кетгенди башдан.
Мен сени алсам, мал бериб,
Тон тигалырмыса ташдан? 
Къыз:
Тилей келсенг юйюме,
Акъылынг кетмесин башдан.
Сен состардан джиб созсанг,
Тон тигерме мен ташдан.
Джаш:
Санга бир сыр айтайым,
Тюйюмчегин тешалсанг:
Чурум салмай сёзюме,
Джашлыгъымы кечалсанг;
Атанг къачарыгъынгы
Билиб къалса, не этерсе?
Ананг сени аллынгдан
Кирит салса, не этерсе?
Къыз:
Сырынг татлы ичиме,
Кюн тийгенлей юсюме.
Хазыр болдум къачаргъа,
Джашлыгъынга бюсюреб.
Атам башха тукъумдан
Къалын алса - чачарма!
Анам салгъан киритни
Тилим бла ачарма.
Башха айтышлада сыр сынашхандыла.  Алада джашла бла къызла адебликлерин, къылыкъларын, хунерликлерин, тюрлю-тюрлю амаллагъа усталыкъларын кёргюзтгендиле.
СЫР СЫНАШЫУ
Джаш:
Долай деген тенгизди,
Толкъуну таулай къайнагъан.
Сюймеклигим чексизди,
Башда акъыл къоймагъан.
Къыз:
Тенгизде джелкен джюздюрген,
Толкъуну тюл, джелиди.
Эркишини эр этген,
Сёзю тюл, белиди.
Бек эртделеден келиб, бюгюнлюкде да джырлана тургъан айтышла бардыла. Сёз ючюн, «Эшиклени ары бир ач» деген джыр аладанды.
- Эшиклени ары бир ач,
Ары бир кирейим.
Кёзлеринги ариулугъун
Кесим бир кёрейим.
- Кёзлерими ариулугъун
Билмегенмисе?
Чегетледе къара дугъум
Кёрмегенмисе?
        
Неда:
 - Мен алсам, аллай къызны аллыкъма,
Алмасам, былай къаллыкъма.
Башында акъылы болгъанны,
Телиге да ёрге тургъанны...
-  Мен барсам, аллай джашха барлыкъма,
 Бармасам, былай къаллыкъма:
Арбазына арба киргеннге,
 Ыстауатында ити юргеннге...
Айтышла даулашхан-тюйюшген, осмакълагъан, чимдеген халда да айтыладыла.
Бир затны юсюнде бир-бирлери бла келишалмай, даулаша тургъанланы къатларына келселе: «Не айтышыргъа къалгъансыз?» - дейдиле.
Бир-бирлери бла сёз болуб, бедишге джетселе уа: «Айтышыргъа къалсакъ, мен сени иегилеринги да санатырма», – дегендиле.
Айтыш, джырда болса, тюз сёлешгенде болса да, къуру да эришиудю, сёзге, амалгъа усталыкъны  ачыкълайды.
АКЪЫЛ БЛА ЭС, СЕЗИМ БЛА СЕС
Бир-бирлери бла байламлы, алай а хар бири бир башха сёз бла къайтарылмазча, энчи магъананы тутхан сёзледиле. Орус тилде ум, память,  чувство, инстинкт дегенча сёзлени эсибизге тюшюргенлей огъуна биз аланы энчи магъаналарын тынч ангыларыкъбыз.
Акъыл. «Алтын – ташдан, акъыл - башдан», дейдиле. Нек? Акъыл, фахму кибик, адамгъа табигъат берген, аны тукъум джиги, ата-баба сынаулары бла келген байлыкъды. Джашау турмуш халланы, джаратылыуну да ангылаб, адамгъа тыйыншлысыча джашау къурай билмекликни тамалыды. Адам окъуб, юрениб, кёб затны башы бла ётдюрюб, сынау алыб акъыллы болургъа да боллукъду. Алай а акъыл адамны табигъат энчилиги, хунерлиги бла байламлыды. «Акъылы болмагъаннга сакъалы болушмаз», дейдиле.  Акъсакъал кёб джашагъанны белгисиди; кёб да кёргенди ол,  кёб джолланы да ётгенди; аны ючюн а табигъатдан юлюшю болмаса, кёб джашагъаны ючюн артыкъ акъыллы болаллыкъ тюлдю. Акъыл  адамны атауул тамырындан -  юйюр, от джагъа, ана сют, буруннгу асаба тёрелеринден - келеди. Акъыл адамгъа джашау турмуш джолу бла, окъууу, кеси кесин ишлей билмеклиги бла, маданиятха тырмашханы бла да келеди.  Акъыл адам улуну алгъа элтген кючдю. «Билгенни къолу, къарны да джандырыр», – деб  аны ючюн айтадыла халкъда.
Эс (память). Инсанны энчи хунерликлеринден бириди. Хар адам кесини эсин кеси этеди, юретеди, сакълайды. Эс адамны бир затха тырмашханы бла байламлыды, магъаналы затланы унутмай турургъа кюрешгени бла. Сёз ючюн, бир-бир назмучула кеслерини джазгъан назмуларын эслеринде тутуб неда эслеринде тутаргъа юрениб, эки-юч сагъатны юзмей окъуб турадыла. Орус назмучу Евгений Евтушенко аллай эди. Башха юлгю. Тасхачы. Кърал магъанасы болгъан ол неда бу тюрлю джашыртын шартны джазыб алыргъа амалы болмагъаны себебли, бир къараб, эсинде къалдырыб, алай бла тахсалыкъ борчун этеди. Ол аны, джангылмай, керекли джерине билдиреди. «Эси барны - эби бар», дейдиле.
«Сууда джол табхан, къумда суу да табар».
Эс акъылдан сора экинчиди. Эсли  кёргенин, эшитгенин эсинде тутхан, болгъаннга, боллукъгъа, джашау сынаууна кёре, кесамат эте билген адамды. Эсли адамны махтауу не бла байламлы эсе  да, ол къуру закий адамланы акъыллары туудургъан аламат затланы эсинде тутады.
Джамагъат джашауда «акъыллы» бла «эсли» дегенни асламысына бирча кёрюб къоядыла. Ол шарт  эсли кесини джамагъат магъанасы бла акъыллыдан кёб артха къалмагъанын кёргюзтеди. Айтыу:
«Эссизле кериширле, эслиле келиширле».
 
{jcomments}