Сезим (чувство). Адамны джаны, джюреги, халаллыгъы,  дуниягъа кёз къарамы  бла байламлы ышаныды. Сезим инсанны ич къудуретин кёргюзтеди: халаллыкъ, къайгъырыулукъ, кече билмеклик, дерт тутмау, биреуню насыбына, фахмусуна, байлыгъына, эслилигине зарланмай, къууана билиу, окъугъан, кёрген затларындан, джырладан, тепсеуледен, тиширыуну ариулугъундан эстетика зауукълукъ ала билиу.  Не бек акъыллы, эсли адам да къатыджюрек, кесим деген, дертчи болургъа боллукъду, алай а  таза джюрекли халал адам зар бола билмейди.
Сес (инстинкт).  «Сезим» бла «сесни» «акъыл» бла «эсден» да бек къатышдырыучандыла. Сес  энчи, толу ангыламны джюрютген сёздю. «Бир джанына сескекли къарады». Бу айтымда «сескекли» дегенни «сезимли» деб ауушдурсакъ, болумну магъанасы толусунлай тюрлениб къалады. Сескекли  къараса, илгениб къарагъан болады, кесин сакълар, къоруулар амалны излеб. Билмей тургъанлай айюню юсюне чыгъыб къалса,  бир джанына сезимли къалай чартларыкъды? Ол бир зат сезе  тургъунчу, айю аны джетерикди, тутарыкъды. Аны себебли быллай заманда адамны сеси буюрады, сес этдиреди нени да, сезим огъай. Сес табигъат кючдю, джаратылыш хар джаннга да аны джаны, къаны бла бирге салгъан сакълау, сакълатхыч, илгениу хыйсабы.
АЛАН
Алан – бурун Шимал Кавказда джашагъан, уллу къраллыкълары да болгъан деменгили халкъ. Къарачай бла Малкъар да ол халкъны тамырындан келеди деген оюм тарихде кючлю оюмду. Бюгюнлюкде да Гюрджю-Мегрел джанында къарачай халкъ Алан деген ат бла сагъынылады. Дюгерлиле (осетин) бизге Ас дейдиле, Малкъар тийресине Асия, Къарачайгъа уа – Устур Асия, (Уллу Асия) Ас деген а Аланны ёз атыды.
Къалай-алай эсе да, «алан» деген сёз, халкъны атыча, къуру къарачайлыла бла малкъарлылада сакъланнганды. Таулу деген ангыламны джюрютеди. Бир-бирибизге алан деб дунияда къуру биз айтабыз.
АЛАЙТЫН
Джарны алайы бла бар; джолну алайына эс бур...  Алайы, былайы бла деген эки сёзню къысхартылыб айтылгъаны. Иги сагъыш этиб къарасакъ, ана тилни байлыгъына кёре, адамны джер юсюнде къымылдауу, башха улоуну - атны, ёгюзню, машинаны,  поездни – джюрюшю бла байламлы бу эки сёзню бирге айтмазча сылтау джокъду. Алайтын, былайтын, огъартын, тёбентин…   Къарачайда уа  - мийиктин, алашатын, кёктюн, джертин, кенгтин, джууукътун деб да айтадыла.  Терс джантын - терс джаны бла. Кенгтин - кенгден айланыб кетди, кенг джюрюйдю, кенгден къарайды...  Алай айта эсек, сора  «джууукътун» дерге уа нек джарамайды?  «Самолёт алашатын  учады».  Алашадан учады деб толу айтыргъа десек, ол ангылашыныусузуракъ огъуна болады.  Алашатын ариу да, тынгылы да эшитиледи. Аны кибик, ташатын, тууратын. Тилге аллай джорукъланы салыб къарасакъ,  «баштын», «тюбтюн» дерге да болады.  «Баш джаны бла», «Тюб джаны бла» дегенни  къысхартыб, сёзню  шатыклыгъына джетишебиз. Дагъыда: «беритин», «арытын» - «бери джаны бла», «ары джаны бла». Арытын бар,  арытын бара эди, арлакъ туруб, джыйыннга къошулмай, узагъыракъ бара эди. Алай бла «тын» деген джалгъау къайсы сёзню да джангыртыб, анга джангы магъана бериб къоймазлыкъ сёз ана тилде джокъ кибикди. «Джашыр» - джашыртын тут, айт, эт...  «Туура» - тууратын айт, эт, джюрю...  Эсге дагъыда къаллай сёзле тюшюрюрге боллукъбуз?
Былайда ана тилни сёз байлыгъын ёсдюрюуню чексиз мадарларын кёребиз.
АЛДАУУКЪ
Кёзбау этиб, терилтиб,  алдаб айландырыучу адам. «Ётюрюкчю» бла  «Алдауукъну» арасы уллуду. Ётюрюкчю, башын алыр ючюн неда бир затдан хайыр тюшюрюр ючюн, хыйласындан, борчундан, берген сёзюнден къутулур ючюн, болмагъан сылтауланы этеди; биреуге  борчу  бар эсе, аны юсюнден атар ючюн, «къаяны  аудурады», анасы бла ант этеди. Сёз ючюн, биреуню атын, джумушуна деб, тилеб алыб, сатды да къойду  неда башха борчуна берди. Иесине уа, «урлатдым» дер, башха  сылтау табар, бёрюле джыртдыла дегенча. Аллай ётюрюкчюге алдауукъ дерге джарамайды. Алдауукъ деб, «айыбсыз»,  джумушакъ сылтаучугъа, накъырдачыгъа айтадыла. Сёз ючюн, къыз бир джашха кёзю къараб неда бир  джашны сюйюб тургъанлай, дагъыда бир башха джаш анга накъырда этсе, тилесе, ол а аны, барлыкъма деб, алдаса, тюз да аныча джаш этсе, алагъа алдауукъ дерге болады. Алдауукъла халкъ ийнарлада аламат суратланадыла.
Къолумдагъы къол джаулукъ,
 Джуууб джайсам –  джан джаулукъ.
 Сенден сора да барды сюйгеним,
Санга болурма алдауукъ.
 
{jcomments}