Чотчаланы Бекирбийни джашы Магомет 1929-чу джыл Къарт-Джуртда туугъанды. Сабийлиги Нарсанада ётгенди. Кёчгюнчюлюкде Къазахстанда джашагъанды. Анда Чимкент шахарда устаз институтда билим алгъанды. Кавказгъа къайтыргъа эркинлик берилгенлей, къарачайлыла термилиб тургъан джерлерине келе башлайдыла. Мында санагъатлада ишлерча усталаны уа чакъырыб келтиредиле. Аланы бири болуб, Чотча улу да келеди. 1956-чы джыл джангы чыгъа башлагъан «Къызыл Къарачай» газетни редакциясында ишлеб башлайды. 1986-чы джыл керти дуниягъа кетгинчи, бёлмей редакцияда къуллукъ этиб тургъанды. Газетни хапарчысы, джууаблы секретары, бёлюмню тамадасы болуб да ишлегенди.
Магомет къарачай-малкъар суратлау адабиятны талай жанрында ишлегенди. Сонетлени биринчи джазыб башлагъан поэтлени тизиминде аты айтылады. Чам-накъырда хапарланы устасы болгъаны да миллетге белгилиди. Повестлери, поэмалары да бардыла. Сабий хапарладан къуралгъан «Таукел бол» деген биринчи энчи китабы 1962-чи джыл басмаланады. Аны ызындан чыкъгъан «Эм таза кёкню тюбюнде» деген китабы да сабийлеге джораланнганды. Ол темагъа ючюнчю китабы «Сыркыула» 1984-чю джыл окъуучуланы къолларына тюшеди. Магомет сабий халини иги билгени бла аланы адамлыкъ шартлагъа юретиуде, ангыларын ёсдюрюуде дагъан болурча китабла джазгъанды. Ол ючюсюнден сора да уллулагъа аталгъан «Студентле», «Къолан толкъунла», «Кюндюзгю кюн», «Сонетле» деген поэзия, проза китабланы авторуду. 2014-чю джыл юй бийчеси Тамара поэзиясындан, прозасындан, джырларындан «Джашауну суратлары» деб китабын чыгъарады.
Чотча улу орус тилни да уста биле эди. Ол башха миллетлени джазыучуларыны чыгъармаларындан кёчюрген затла бу айтханыбызгъа шагъатдыла. Аланы арасында В.Шекспирни сонетлери, М. Лермонтовну «Эки къарнаш», К. Гольдонини «Къонакъ юйню иеси», В.Шукшинни «Тири адамла» деген чыгъармалары дагъыда башхала бардыла.
Пьесала да джазгъанды. Аланы бирини юсюнден айырыб айтыргъа тыйыншлыды. «Директор» деб пьесасын, область драмтеатрны къарачай труппасы сахнагъа чыгъарыргъа тыйыншлы кёрюб, алады. Эки-юч айны кюрешиб миллетге кёргюзюрге хазыр этедиле. Къайсыла эселе да, бизни идеологиягъа келишмейди деб, башына билдиредиле. Анда джарыкълыкъ-культура, партия къуллукъчуладан, журналистледен, джазыучуладан комиссия къурайдыла. Аланы арасында не драматургиядан, не театрдан хапарлы адам болмайды. Кеслери ангылагъаннга кёре ууакъ-тюек затланы табыб, бу Совет властха къаршчыды, дегенча бегим алыб, спектаклни джолун кеседиле. Арадан иги кесек заман озуб, аны магъанасын орусчагъа кёчюрюб, Магомет Москвагъа иеди. Эресейни Джазыучуларыны союзунамы, Маданият министерствогъамы тюшеди да, анда Магометни пьесасына тыйыншлы багъа бередиле.
Джашау сынамы, чыгъармачылыкъ ишде билими, болуму уллу дараджагъа джетиб, джангы китаблары бла миллетни къууандырыр кёзюуде, алтмыш джылы да толгъунчу, джюреги тохтаб къалды. Алай бла, олсагъатда школну да бошамагъан джашы Рашид бла къызы Зухра ата джылыудан айырылдыла. Эшта, ол бушуу кюнледе огъуна быллай ауруулагъа джараргъа къаст этген болур эдиле экиси да мединститутну бошайдыла. Кардиолог усталыкъ алыб, урунуу джолларын башлайдыла. Бусагъатда Черкесск шахар поликлиникада УЗИ-де ишлейдиле. Озгъан джылланы ичинде къаллай бир ауругъаннга, инджилгеннге болушханларын санаб айтхан да къыйынды. Магомет кеси джашлай дуниядан кетсе да, балалары аны сыйын мийикде тутадыла. Чыгъармалары да тин байлыгъыбызны ёсдюрюрге себеб болуб келедиле. Алайды да, Чотчаланы Магомет халкъыны эсинде сакъланныкъ адамларыбызны бири болгъанлай къалады.
Магомет къарачай-малкъар суратлау адабиятны талай жанрында ишлегенди. Сонетлени биринчи джазыб башлагъан поэтлени тизиминде аты айтылады. Чам-накъырда хапарланы устасы болгъаны да миллетге белгилиди. Повестлери, поэмалары да бардыла. Сабий хапарладан къуралгъан «Таукел бол» деген биринчи энчи китабы 1962-чи джыл басмаланады. Аны ызындан чыкъгъан «Эм таза кёкню тюбюнде» деген китабы да сабийлеге джораланнганды. Ол темагъа ючюнчю китабы «Сыркыула» 1984-чю джыл окъуучуланы къолларына тюшеди. Магомет сабий халини иги билгени бла аланы адамлыкъ шартлагъа юретиуде, ангыларын ёсдюрюуде дагъан болурча китабла джазгъанды. Ол ючюсюнден сора да уллулагъа аталгъан «Студентле», «Къолан толкъунла», «Кюндюзгю кюн», «Сонетле» деген поэзия, проза китабланы авторуду. 2014-чю джыл юй бийчеси Тамара поэзиясындан, прозасындан, джырларындан «Джашауну суратлары» деб китабын чыгъарады.
Чотча улу орус тилни да уста биле эди. Ол башха миллетлени джазыучуларыны чыгъармаларындан кёчюрген затла бу айтханыбызгъа шагъатдыла. Аланы арасында В.Шекспирни сонетлери, М. Лермонтовну «Эки къарнаш», К. Гольдонини «Къонакъ юйню иеси», В.Шукшинни «Тири адамла» деген чыгъармалары дагъыда башхала бардыла.
Пьесала да джазгъанды. Аланы бирини юсюнден айырыб айтыргъа тыйыншлыды. «Директор» деб пьесасын, область драмтеатрны къарачай труппасы сахнагъа чыгъарыргъа тыйыншлы кёрюб, алады. Эки-юч айны кюрешиб миллетге кёргюзюрге хазыр этедиле. Къайсыла эселе да, бизни идеологиягъа келишмейди деб, башына билдиредиле. Анда джарыкълыкъ-культура, партия къуллукъчуладан, журналистледен, джазыучуладан комиссия къурайдыла. Аланы арасында не драматургиядан, не театрдан хапарлы адам болмайды. Кеслери ангылагъаннга кёре ууакъ-тюек затланы табыб, бу Совет властха къаршчыды, дегенча бегим алыб, спектаклни джолун кеседиле. Арадан иги кесек заман озуб, аны магъанасын орусчагъа кёчюрюб, Магомет Москвагъа иеди. Эресейни Джазыучуларыны союзунамы, Маданият министерствогъамы тюшеди да, анда Магометни пьесасына тыйыншлы багъа бередиле.
Джашау сынамы, чыгъармачылыкъ ишде билими, болуму уллу дараджагъа джетиб, джангы китаблары бла миллетни къууандырыр кёзюуде, алтмыш джылы да толгъунчу, джюреги тохтаб къалды. Алай бла, олсагъатда школну да бошамагъан джашы Рашид бла къызы Зухра ата джылыудан айырылдыла. Эшта, ол бушуу кюнледе огъуна быллай ауруулагъа джараргъа къаст этген болур эдиле экиси да мединститутну бошайдыла. Кардиолог усталыкъ алыб, урунуу джолларын башлайдыла. Бусагъатда Черкесск шахар поликлиникада УЗИ-де ишлейдиле. Озгъан джылланы ичинде къаллай бир ауругъаннга, инджилгеннге болушханларын санаб айтхан да къыйынды. Магомет кеси джашлай дуниядан кетсе да, балалары аны сыйын мийикде тутадыла. Чыгъармалары да тин байлыгъыбызны ёсдюрюрге себеб болуб келедиле. Алайды да, Чотчаланы Магомет халкъыны эсинде сакъланныкъ адамларыбызны бири болгъанлай къалады.
АППАЛАНЫ Билял.
ЧОТЧАЛАНЫ МАГОМЕТ
ДЖАЗЫУ КЪЫЗГЪАНМАСА
Мен бир керти иш этгенме,
Кесим джашагъан ёмюрде:
Улан бешикни тебретгенме,
Джашил джел къакъгъан ингирде.
Алыб къойнума да къысханма,
Джылы гюнахсыз баланы.
Тамам кёлюмю да басханма,
Ишлегенча джаухар къаланы.
Аны бла тамам джасагъанма
Кесими да джашау къачымы.
Аны бла бир аз тёлегенме
Джашауда табигъат борчуму.
Азчыкъ кёзюмден тайгъанлай да,
Кюсейме аны дауурун.
Къаты къучакълаб тургъанлай да,
Келеди тансыкъ болурум.
Тоймазма, джалгъаб къоялсам да,
Сыйдам бетчигин бетиме.
Тоймазма, къаты байласам да,
Шатык этчигин этиме.
Башха зауукъгъа джутланмазма,
Табсам ол джюрек къызыуун.
Башха джазыугъа сукъланмазма,
Къызгъанмай къойса джазыуум.
Къызгъанмаса кёб джашарыкъды,
Мени къыяулу джюрегим.
Къуу болмай чагъыб джашнарыкъды,
Мени ёлюмсюз терегим.
ДЖАНГЫДАН
Дунияда элли джыл джашадым,
Кёб джерни туздамын ашадым.
Джашауну джукъасын, къалынын,
Айыргъан инсаннга ушадым.
Ол джарым ёмюрню ичинде,
Аз болду айыбсыз кечиннген.
Изледим тюзлюкню тамырын
Келгени чакълы бир кючюмден.
Тюзлени, тиклени да сырдым,
Джюз джерде ызымы къалдырдым.
Адамны осалын, такъылын
Эджиклей мыйымы талдырдым.
Сюркелеме кеси ёмюрюм
Бир да болмай джагъым, ёкюлюм.
Джашауну сууундан ётерге,
Мен табалмай къалдым кёпюрюн.
Сабийлей саркъдыла джылларым,
Макъамсыз къалдыла джырларым.
Мен акъыл-балыкъгъа джетерге,
Тот боллукъ болурла хырларым.
Ай медет, бош кетди заманым,
Джашнаялмай къалды сабаным.
Кёчейим джангыдан эгерге,
Биринчи классны тамалын.
* * *
Джашай эсенг сен джуртунгу къойнунда,
Сюй, багъалат аны ишин, халисин.
Джетген кюнде сакъларгъа хар элисин,
Барды сени сыйлы борчунг бойнунгда.
Джашай эсенг сен джуртунгу къойнунда,
Топуракъ юлюш сакълай эсенг джеринден,
Къайда да бол - мюйюшюнде, тёрюнде -
Джуртну къору - буду борчунг бойнунгда.
Ёсген эсенг тогъуб, сууун хауасын,
Кюн джарыкъны кёрген эсенг къолунда,
Эсеблемей чырт хайырын, хатасын,
Джуртну къору - буду борчунг бойнунгда.
Сен джуртунга сюймекликден толуб тур,
Къурч къалагъа темир дагъан болуб тур!
* * *
Рахатлыкъгъа бетин бура хар адам,
Кесиндеги хынылыкъны ёлтюрсюн,
Азат этиб, тиклик бла къаугъадан,
Адамлыкъны асыл шартын ёсдюрсюн.
Сууукъ, къансыз сермешиу да бармасын,
Юйюбюзде, хоншубузда, тийреде.
Джюреклеге ол къатылыкъ салмасын,
Юлгю алыб элбуздукъдан, чюйреден.
Джангылгъанны ашыкъмайыкъ сёгерге,
Болушайыкъ, адамыбыз болсун ол,
Излемесин бузукъланы нёгерге,
Тюз иннетге сюймекликден толсун ол.
Хар джюрекден кюч алады рахатлыкъ,
«Мени сюй!» - дей борч салады рахатлыкъ.
* * *
Джашил кийим джасагъанды джуртланы:
Чегетлени, джайлыкъланы, сыртланы,
Будайланы «джылан джырыб ётмейди»,
Дырын ийис тау хауадан кетмейди.
Джауадыла боз сакъаллы джангурла -
Чалыулула, таякълыла, сокъурла.
Буз булутну тоб чачады дорданын,
Джерге тёге кёкню къобхан къобанын.
Кенг джашауну рысхы саркъгъан гоппаны,
Аз къалады сыламыла болургъа.
Кюсейдиле планетаны халкълары,
Мелхумлукъну кёзлеуюнден тогъургъа.
Джер чомартды, джерде кёбдю харакет,
Ёртен салмай, этсек аны берекет.
Дунияда элли джыл джашадым,
Кёб джерни туздамын ашадым.
Джашауну джукъасын, къалынын,
Айыргъан инсаннга ушадым.
Ол джарым ёмюрню ичинде,
Аз болду айыбсыз кечиннген.
Изледим тюзлюкню тамырын
Келгени чакълы бир кючюмден.
Тюзлени, тиклени да сырдым,
Джюз джерде ызымы къалдырдым.
Адамны осалын, такъылын
Эджиклей мыйымы талдырдым.
Сюркелеме кеси ёмюрюм
Бир да болмай джагъым, ёкюлюм.
Джашауну сууундан ётерге,
Мен табалмай къалдым кёпюрюн.
Сабийлей саркъдыла джылларым,
Макъамсыз къалдыла джырларым.
Мен акъыл-балыкъгъа джетерге,
Тот боллукъ болурла хырларым.
Ай медет, бош кетди заманым,
Джашнаялмай къалды сабаным.
Кёчейим джангыдан эгерге,
Биринчи классны тамалын.
* * *
Джашай эсенг сен джуртунгу къойнунда,
Сюй, багъалат аны ишин, халисин.
Джетген кюнде сакъларгъа хар элисин,
Барды сени сыйлы борчунг бойнунгда.
Джашай эсенг сен джуртунгу къойнунда,
Топуракъ юлюш сакълай эсенг джеринден,
Къайда да бол - мюйюшюнде, тёрюнде -
Джуртну къору - буду борчунг бойнунгда.
Ёсген эсенг тогъуб, сууун хауасын,
Кюн джарыкъны кёрген эсенг къолунда,
Эсеблемей чырт хайырын, хатасын,
Джуртну къору - буду борчунг бойнунгда.
Сен джуртунга сюймекликден толуб тур,
Къурч къалагъа темир дагъан болуб тур!
* * *
Рахатлыкъгъа бетин бура хар адам,
Кесиндеги хынылыкъны ёлтюрсюн,
Азат этиб, тиклик бла къаугъадан,
Адамлыкъны асыл шартын ёсдюрсюн.
Сууукъ, къансыз сермешиу да бармасын,
Юйюбюзде, хоншубузда, тийреде.
Джюреклеге ол къатылыкъ салмасын,
Юлгю алыб элбуздукъдан, чюйреден.
Джангылгъанны ашыкъмайыкъ сёгерге,
Болушайыкъ, адамыбыз болсун ол,
Излемесин бузукъланы нёгерге,
Тюз иннетге сюймекликден толсун ол.
Хар джюрекден кюч алады рахатлыкъ,
«Мени сюй!» - дей борч салады рахатлыкъ.
* * *
Джашил кийим джасагъанды джуртланы:
Чегетлени, джайлыкъланы, сыртланы,
Будайланы «джылан джырыб ётмейди»,
Дырын ийис тау хауадан кетмейди.
Джауадыла боз сакъаллы джангурла -
Чалыулула, таякълыла, сокъурла.
Буз булутну тоб чачады дорданын,
Джерге тёге кёкню къобхан къобанын.
Кенг джашауну рысхы саркъгъан гоппаны,
Аз къалады сыламыла болургъа.
Кюсейдиле планетаны халкълары,
Мелхумлукъну кёзлеуюнден тогъургъа.
Джер чомартды, джерде кёбдю харакет,
Ёртен салмай, этсек аны берекет.
{jcomments}
