КЪАЗАУАТНЫ БАШЛАННГАНЫ
 
- Уллу Ата джурт къазауат башланнганында меннге тогъуз джыл болгъан эди. Эркишилени аскерге алыб тебредиле. Биринчилени тизиминде мени ата къарнашларым Локъман, Зулкъарнай, Юнюс, Ильяс, Харшым кетдиле. Атамы беш къарнашы бла юч эгечи бар эдиле. Атамы аскерге алмасала да, анга талай борч салгъан эдиле. Ол, Учкулан ГЭС-де ишлеб, Уллу Къарачайны юч элин электроэнергия бла баджарыб тура эди. Техника джаны бла билимли, ишине джууаблы адам эди. Къайда да сёзюн ангылата, башхаланы да ангылай билгенин айта эдиле. Ол джетмей юч элде не бир той-оюн, не бир башха къууанч, джыйылыу болмай эди. Къазауатны аманлыгъын эсгере эдим. Андан письмола алыб, ол ёлдю, бу ёлдю деб джылаб, къара кийиб айланнган тиширыула кёбден кёб бола бара эдиле. Мен атамы, анда болмай, мында болгъанына къууана эдим. Алай а аны аз кёре эдим. Баш ишинден сора да къазауат баргъан джерлеге джиберирге атланы хазырлау, кесини къошунда малларына къарау эмда башха джумушла кёб чыгъа эдиле. Мен атам урушха кетгинчи насыблы эдим. Насыб а кёб болмайды… Мени къууанчым да бошалды. 1941-чи джыл декабрь айда атамы да, дагъыда Юч Ёзенден иги кесек адамны да къазауатха ашырдыла. Мен юйдегини уллусу эдим. Кесимден сора да эки эгешчигим бла бир кьарнашчыгъым бар эдиле. Кесими артыкъ да уллу кёргюзюрге тырмаша эдим. Ол огъай, Учкуланда джашагъан къарт анама, Чотчалагъа-затха, къонакъгъа кетиб къалыучум да эсимдеди. Аладан саугъала алыб да къайтыучан эдим. Ала берген татлы затладан тийреде тенглериме да юлюш эте, юйде сабийлеге чачсам, бек къууана эдиле. Кёб турмай кесимден гитчелеге атаны, ананы орнун да тутаргъа тюшеригин а билмей эдим.
 
АТАМДАН
АЙЫРЫЛГЪАНЫМ

Ол кюн тюнене болгъанча эсимдеди. Орамда тенгчиклерим бла ойнай туруб, юйге кирдим. Анам, терезени къатында сюелиб, бек мыдах болуб, бир къагъытны окъуй тура эди. Атама повестка келгенин билдирди. Ол а таулада къошунда, джылкъыдан къазауатха керекли атланы хазырлаб кюрешгенини хапарын эшитген эдим. Анга джетер ючюн, иги ат бла беш-алтысагъатлыкъ джолну барыргъа керек эди. Анам, повестканы мени кёлек хурджунума салыб, тюшюрюрме деб къоркъуб, хурджунуму башын тикди. Машокга бир кийимле джыйды, къабарыкъла да салды.
- Джашым, энди сен эм уллу эркишисе, - деди.
- Юйде? - деб сордум.
- Огъай, саулай элде да. Бу къагъытны къошха элтирге сенден сора эркиши джокъду, – деди анам.
- Сора мен элде эм онглу эркишиме. Быллай къыйын ишни менден сора тындыраллыкь адам джокъду! – деб,  башым кёкге джетгенча болдум. Джыл да тюгел толмагъан гитче эгешчигими ол бир бёлмеде джылагъан тауушун эшитиб, ары атладым. Мени кёргенинде, тохтады. Къарнашчыгъым аны бир бек сюе эди. Ол да джетди. Кеси да тёрт джылдан джангы атлагъан эди. Арлакъда менден эки джыл чакълы болгъан  гитче эгешчигим Муслимат сюеле эди. Ол анам бла меннге кёзюу-кёзюу къарай эди. Болумну бизни барыбыздан да иги ангылагъаннга ушатдым. Къалай да болсун, юйдегини барына да къоркъуу киргенча кёрюндю. Уллу адамча, ат бла атама барлыгъым себебли, джангыз мен эдим къууаннган. Кёбден бери да уллула элтмей, кесим бир узакълагъа атланыргъа термилиб тура эдим. Атам да аз бек къууанмаз… – деб келе эди кёлюме.
Барама. Ат, джолгъа джарашыб, кеси элтеди. Элден чыгъыб, чегетге бурулдукъ. Анда джол, сокъмакъ-зат джокъ. Ат алыб барады. Бир кесекден тохтады. Неден эсе да къоркъгъанча эди. Бёрюле, чакъанла болурламы, деб тёгерегиме къарадым. Джукъ эслемедим. Атны уа атлаталмайма. Он атлам чакълы арлакъда уллу ташны кёрдюм. Анга тюшейим да, джюгенинден тартыб барайым. Джолгъа джарашса, къалай-алай болса да минерге кюреширме, деген акъыл келди эсиме. Алай а ат ол уллу ташны тёгерегине айланыб тургъан болмаса, джууукъ барыргъа унамады. Алай эте турургъа ингир болду. Къамчи бла уруб да кюрешдим. Джылагъан да этдим. Сууукъ сингиб башлады. Ма алай бла, ат джерни юсюнде, джукълаб къалдым…
Къаллайла эсе да атам бла нёгери, узакъдан эслеб, ким болгъанымы да билмегенлей, джетедиле. Сауду деб айтырча болмайма. Алай а, артда атамы билдиргенине кёре, мешхут джыйылгъан чунгурну къатына элтедиле да мени, мешхутну къазыб, аны джылыуу болушур, деб, анга салыб, бетимден къалгъанымы ары кёмедиле. Джылыуда меннге джан киреди. Къошда тапчанны юсюне джатдырадыла. Бираздан аязыб башлайма. Юсюмде атамы джюн кёлеги, мамукъ салыныб тигилген кёнчеги, джюн чындайлары. Атам отну кёсеулеринде бишген гырджын бла шекер къошулгъан айранны берди. «Аша, джашым», - деб, къучакълаб, башымдан ба этди. Аллай адети джокъ эди, биринчи кере этген эди алай. Нек келгеними сорду. Сёлешиб, ангылатыр къарыуум а джокъ эди. Гырджын гюттю бла айранны да ашаргъа кюреше, бармагъым бла кёкюрегимде кёлегими хурджуну болгъан джерни кёргюздюм. Мени мешхутдан чыгъаргъандан сора кийимлерими тышына атхан болур эдиле, атам эшикге ашыкъды. Мылы къагъытчыкъны келтириб, тепсини юсюне салыб, нёгерин да чакъырыб, кючден окъудула. «Мен эртденбла эртде Микоян-Шахарда болургъа керекме. Кетдим...» – деди да, ашыгъыш кийиниб башлады. Биягъынлай мени тёппемден ба этди, къучакълады. Сора къошдан чыкъды да кетди. Олсагъатда мен атамы ахыр кере кёреме, деб турмай эдим. Атам да алай болгъанына уа не сёз.
Артыкъ да уллу къыйынлыкъла аллыбызда сакълай кёре эдим, - деб джылаб къойду атам.
Атам джылагъанында мени да сабий кёзлерим джыламукъладан толдула. Алайын эсгерген атам кесин терк къолгъа ала: «Кесеклеми тийгендиле да, не болгъан эсе да… - деб, кёзлерин сюрте, ауазын таукелирек эте, хапарыны андан арысын айтыб башлады.
 
{jcomments}