МИЛЛЕТНИ КЁЧЮРГЕНЛЕРИ
- Чырт эсимден кетмейди… Бизни Кавказдан Азиягъа кёчюрлюк кюнню аллында, анам бизни да алыб, ата юйюне бара тургъанлай бизни джолда тутхан эдиле. Миниб баргъан арбабызны ичинде не бар эсе, ма ол затчыкъланы алгъан эдик къолубузгъа.
- Къысхасыча айтыргъа, 1943-чю джыл ноябрны 2-де сюрюб, элтиб гузаба халда мала джыйылыучу вагоннга миндирген эдиле. Биз танымагъан бир адамла бла бирге бара эдик. Бизни къайгъылы ким боллукъ эди - хар бирини кеси къайгъысы да джете эди кесине. Къартла, тиширыула ахсына, сабийле джылай, миллетден тыкъ-тыкълама эски вагонда - кир, аман ийис, сууукълукъ. Джолда адамла къырыла, 2-3 ыйыкъ чакълы барыб, аманны кеминде бир джерлеге джетдик…
Тюшген джерибиз а «Пахта-Арал» совхоз эди - Къыбыла Кьазахстан областда. Адамы да аз, таза сууу да джокъ, «Голодная степь» деб, атына да алай айта эдиле. Къышы – бек сууукъ, джайы – адам чыдамазча исси… Салкъынына къысылырча не бир терек, не бир кёкен джокъ, учу-къыйыры болмагьан къум тюз… Биз кимден эсе да къалгъан джер юйчюкде - алай айтсам да, къамиш бла башы джабылгъан бир чунгурда джашаб башладыкъ. Кёблени аллай «юйлери» да джокъ эди.
Ал эки джылында къарачай сабийлени, мында, анда туугъанланы да 70 проценти къырылгъанын тергеб айта эдиле. Саулай юйдегилери бла ёлгенле да бар эдиле. Аланы асыраргъа сан бир къарт табылыб, аны ызындан тиширыула тизилиб баргъанлары кёзюме кёрюне турады.
Анам хариб табхан адаргы затчыгъын бизге къабдырыб кеси ач къала болур эди да, бети-къуту бек аман болгъан эди.
АНАМДАН АЙЫРЫЛГЪАНЫМ
Атабыз атсыз-чуусуз болуб, андан чыртда хапар келмегенине, ёлгенди деб тура эди анам. Тас болгъанын билдирген къагъытны алгъанында уа, асыры бек къыйналгьандан, тёшекге тюшюб къалгъан эди.
Анам ауруб, джатыб тургъан заманда бек ач болгъаныкъда, ашарыкъ излеб, ферманы складына тюшюб, бышлакъ кесек алгъан эдим. Юйню башы бла чыгъыб, къарауулну къолуна тюшерге да аздан къалгъан эдим. Бышлакъны юйге келтиргенимде, къайдан алгъанымы билирге излеген эди анам. Аны къыйнаргъа излемей, ким эсе да бергенди деб, къойгъан эдим. Ауруб тургъан анам: «Биреу разы болуб берген эсе игиди, алай болмай, урлаб, гюнах затны алыб келген эсенг а, мен ёмюрде да разы боллукъ тюлме…» – деген эди. Андан сора не къыйын болумгъа тюшсем да, сормагъанлай кишини затын алмагъанма.
Анам хариб ма ол ауругъанындан эс джыялмай, бек джашлай дуниядан кетиб къалды.
Анам ауушхан сагъатда мен онбир джыл болгъан джашчыкъ эдим. Биз тургъан джерде не джууукъ, не таныш адамыбыз джокъ эди. Хоншубуз къазах къарт бла аны юй бийчеси меннге анамы асыраргъа болушдула. Къартны бир аягъы джокъ эди. Ёрге ким болса да болушуб, алай тургъуза эди. Ол да, таягъына таяна, бизге кёл эте, юй бийчеси бла мен да эски кийизге чырмалгъан анамы къабырлагъа сюйреб элтдик. Алайда къарт, къабыргъасындан таяныб, къабыр къазыб башлады. Биз да къарыуубузгъа кёре болушдукъ.
Анамы асыраб, башы къамиш бла джабылгъан джер юйчюкге къайтханымда, къарнашчыгъым бла эгешчиклерим, чыбчыкъ балалача, бир-бирлерине къысылыб, къалтыраб джылай тура эдиле. Киргенимде, анасыз къалгъанларына къыйналгъанларыны тышында да, ачлыкь кьысыб, къабаргъа джукъ келтирген болур деб умут эте, бетиме умутлу къарадыла. Мен да асыры ачдан кёзлерим къарангы эте, кючден джыйылгъан эдим. Джыларым тамагъыма тыгъылыб, тышына къачдым. Къызчыкъладан тамада, ызымдан чыкъды да: «Ашаргъа джарарча бир джукъ табсанг, аламат хант этерик эдим», - деди.
Мен не этерге билмей, къайры баргъанымы да билмей, къуруб баргъан элчикни къутсуз орамында ауанача бара, бир ачы «суратны» кёрдюм…
Бир къарачайлы джаш тышырыу, кесини тыгъырыкъчыгъыны босагъасында ёлюб тура эди. Аны къойнундагъы гитче къызчыгъы да анасыны ёлюб тургъанын ангыламай, къарылыб, хырылдаб, анасыны эмчегин эмерге дыгалас этиб кюреше тура эди…
Мен кёрген затымдан шашхынлыча бола тебредим да, дагъыда «мени анам атылыб турмайды босагъа юсюнде… биз анабызны асырагъанбыз…; ол ёлген анасыны эмчегин эме тургъан къызчыкъ да мени эгешчигим тюлдю… мени эгешчиклерим да, къарнашчыгъым да алкъын ёлмегендиле… биз саубуз… бизден къыйынлыла да бар кёреме…» деб кесиме кёл эте, биягъы къазах хоншубузгъа бардым. Мени нек келгеними ангыладыла. Хурджунума сыйыннганыча бир принч къуйдула, алгъаракъдан къалгъан болур эди, къатыб тургъан гырджын джартыны бердиле. Къарт дагъыда бир затла теджеген эди. Мен алыргъа унамай, анга «сау болугъуз» деб, юйюбюзге мыллык атдым. Джолда чабыб бара уа, «бош алмадым бергенин» деб сокъурана эдим.
Юйге келгенимде, бары да мени аллыма къараб тура эдиле. Мен ары чыкъгъан кёзюуде, бир хоншубуз, бизнича, кёчюрюлюб бери тюшген немец къатын, кружка бла эчки сют, бишген затчыкъла келтириб кетген кёре эдим. Сабийле, алагъа тиймей мени сакълаб, тургъан эдиле.
Ма алай бла тёрт ёксюз къуру тыбыргъа къараб къалдыкъ.
ЁЛЮМНЮ АУУЗУНДА АЙЛАННГАН САБИЙЛЕ
Аталары къазауатда ёлгенине къагъытла келген ёксюз юйдегилеге ай сайын ачха бере эдиле. Мени атам башсыз болуб къалгъаны амалтын, аллай болушлукъ да джокъ эди.
Ач болгъан кюнлерибизде бир зат эсиме келиучен эди… Кавказда заманыбызда, ол кюн къарт атама башха элге тебрей башлаб, анам алтын, кюмюш, башха сыйлы, керекли затларын бир ящикге джыйыб, юйюбюзню чардагъына чыгъаргъан эди. «Бусагъатда ала бери тюшюб къалсала, гырджыннга, принчге, уннга ауушдурлукъ эдим», - деб, айтыучан эдим…
Кавказда заманында хар неси да джетген, тенгчиклерине шекер гыртладан, конфет-къалачдан юлюшле этген, кесини энчи миннген аты болгъан, кёлю бёгекликден толгъан джашчыкъ, энди уа – къарыусуз инсанчыкъ, замансызлай уллайгъан бир назик балачыкъ, бир сууукъ джер юйчюкден чыгъа, ачдан инджиле, сууукъдан къата, зыккыл кийимлери бла кесинден онгсуз эгешчиклери бла къарнашчыгъына бир тилкем гырджын табалсам деген къайгъыда айлана эди.
Ёлгенлени санларындан тоймагъан джелмаууз Пахта-Аралны къутсуз джеринде айланнган ма ол ёксюз джашчыкъ мен эдим. Ёлюмню ауузунда айланнган, джанлары седирей баргъан менича балала кёб эдиле анда.
Ёксюз сабийлени сабий юйлеге ашыра эдиле неда джууукъ адамлары болсала ала ала эдиле. Башында айтханымча къысылыр джерлери болмай, калак айланнган сабийле джетише эдиле. Ала къауум-къауум болуб, атылыб къалгъан чардакълада, джер юйледе кечине эдиле, базарлада гудучулукъ этиб джюрюй эдиле. Мен артда билгеннге кёре, аманлыкъчы адамла аланы кеслерине илешдириб, аманлыкъны джолуна салыргъа кюреше эдиле. Аны амалтын НКВД, осуйлукъ органла ёксюз сабийлеге бек къайгъыра эдиле.
Кавказда заманында хар неси да джетген, тенгчиклерине шекер гыртладан, конфет-къалачдан юлюшле этген, кесини энчи миннген аты болгъан, кёлю бёгекликден толгъан джашчыкъ, энди уа – къарыусуз инсанчыкъ, замансызлай уллайгъан бир назик балачыкъ, бир сууукъ джер юйчюкден чыгъа, ачдан инджиле, сууукъдан къата, зыккыл кийимлери бла кесинден онгсуз эгешчиклери бла къарнашчыгъына бир тилкем гырджын табалсам деген къайгъыда айлана эди.
Ёлгенлени санларындан тоймагъан джелмаууз Пахта-Аралны къутсуз джеринде айланнган ма ол ёксюз джашчыкъ мен эдим. Ёлюмню ауузунда айланнган, джанлары седирей баргъан менича балала кёб эдиле анда.
Ёксюз сабийлени сабий юйлеге ашыра эдиле неда джууукъ адамлары болсала ала ала эдиле. Башында айтханымча къысылыр джерлери болмай, калак айланнган сабийле джетише эдиле. Ала къауум-къауум болуб, атылыб къалгъан чардакълада, джер юйледе кечине эдиле, базарлада гудучулукъ этиб джюрюй эдиле. Мен артда билгеннге кёре, аманлыкъчы адамла аланы кеслерине илешдириб, аманлыкъны джолуна салыргъа кюреше эдиле. Аны амалтын НКВД, осуйлукъ органла ёксюз сабийлеге бек къайгъыра эдиле.
ОЛ ДУНИЯДА АНАМА НЕ ДЖУУАБ БЕРЛИК ЭДИМ
Бир кере эки эгешчигими да къарнашчыгъымы да тас этерге аздан къалгъан эдим. Энди, аны хапарын айтайым…
Чыпчыкъла да джырлай, джылы джарыкъ эртденде, сууукъ джер юйчюгюбюзден орамгъа чыкъанбыз. Тёгерекде рахатлыкъ, къайгъысыз болум. Бир заманда, къайдан чыкъды эсе да, бир эски джюк машина къатыбызгъа джетиб, тохтады. Андан бир чырайлы, сюйюмлю тиширыу тюшдю да, ышарыб саламлашды, бизни бла орус тилде ариу сёлешиб тебреди. Мен анга джууукъ келдим, не излегенин билир акъыл бла. Ол биягъынлай джылы ышарды, башымы сылады, ким бла джашагъаныбызны сорду. Тыйыншлы, ачыкъ джууаб табмагъанында, чёгеледи да, сёлешгенин да тохтатмагъанлай бизни атларыбызны, джылыбызны джазыб тебреди. Биз орус тилни къолайсыз биле эдик, аны не айтханын иги ангылмай эдик. Алай болса да Хусей бла Мариямны сабий юйге къоратыргъа, мени бла Муслиматны уа анабызны эгечине берирге излегенин ангыладым. Мариямны джюрекчиги бир джукъ сезген болур эди, къычырыкъ этиб джылаб тебреди. Тиширыу аны къойнуна алыб бир затла айтды, сора Хусейни да къолундан тутуб, ол эски машина таба тебреди. Аны кюбюрю уа тюрлю-тюрлю джылладагъы сабийледен толу эди. Бизнича джазыкъла, ата-анасыз кьалгъан, ач-джаланнгач насыбсызла. Аланы кёргенимде, мени джюрегими бир къоркъуу кючледи, мадарсызлыкъдан кёзлериме джыламукъла урдула, санларымы къалтырауукъ алды. Безгегим тутса тие эди меннге аллай къалтырауукъ. Не кюрешсем да, ол къалтырауну тыялмадым. Бизге этилген сыйыннгысыз терслик эсиме тюшюб, къолумдан джукъ келмегенин ангылаб, тюнгюлмеклик кючлеб, тузлу джыламукъла бетими джуудула. Алай а бу адамла бизни джазыкьсынырла да, тынчлыкъда къоярла деген ышанмакълыкъ джукъланмагъан эди джюрегимде. Мен ол тиширыугъа: «Сиз алыб кетсегиз, къайдан табарыкъма? Аллах бла тилейме, къоюгъуз, мен кесим къарарыкъма, джукъ керекли этерик тюлме», - деб джалындым.
Алай а мени сёзлерим, мени джалбаргъаным аны джюрегин эритмеди. Бюгюн, айхай да, аны ангылайма: бизни болумубузну кёрюб, ууакъ сабийлени ёлюмню къолунда къоюб кетерге кючю джетмей, бизни бир-бирибизден айырыргъа оноу этген болур эди тиширыу. Алгъа Мариямны, ызы бла Хусейни машинаны кюбюрюне узатды. Анда олтургъанладан бир абадан къызчыкь Мариямны алыб, кабинагъа джууугъуракъ олтуртду, Хусей арт джанында къалды. Шофёр бургъуч бла машинагъа от алдыра, меннге къолун силкиб, машинаны акъырын джолгъа джарашдырыб, сюрюб тебреди. Мен симсиреб, бола тургъан ишге ийнаналмай, аны ызындан къараб турдум. Бютеу дуния меннге душманлыкъ этгенча халда эдим. Машинаны кюбюрюнде баргъан ёксюз балачыкъла аналарындан айырылгъан къозучукълача мау-шау эте бара эдиле.
Мен алай тынч бериб къояллыкъ тюл эдим туугъан къарнашчыгъым бла эгешчигими бир тыш адамлагъа. Артда мен къайда излерикме аланы? Ол дунияда анама не джууаб берлик эдим «къайдадыла» деб сорса?
Ызыма айланыб къарагъанымда, чёгелеб, тобукъчукъларын къучакълаб джылай тургъан Муслиматны кёрдюм. Олсагъатлай эс джыйыб, анга: «Джылама, мен аланы юйге къайтармай къоярыкъ тюлме»,- деб, полуторканы ызындан мыллык атдым.
Хырылдаб, солууум тыйыла чабама. Хусей машинаны кюбюрюнден меннге къараб джылаб барады. Мени насыбыма машина, чархлары джумушакъ къумгъа бата, акъыртын сюркеледи. Биринчи тикге джетиб, ол андан да акъыртын болгъанында, мен, аны ызындан джетиб, Хусейни тартыб джерге атдым. Ол чарх ызгъа тюшгенинде, аны юсюне джатыб, киши эслемесин деб кесим бла джабдым. Машина бир кесек узайгъанында, Хусейге, «къамишледе бугъун» деб, дагъыда Мариямны къутхарыргъа машинаны ызындан чабдым. Кабинада олтургъанла кертиси да бизни эслемедилеми, огъесе джазыкъсыныбмы этдиле да, тохтаб кюрешмедиле. Мен, Мариямны да алдым машинадан. Мариям къалтыраб: «Хызыр, сен бу джолдан сора бизни кишиге бере турма да… Ачдан ёлсек бирге ёлюрбюз да къалырбыз да… Анабызны къатында къабырда джатарбыз да къалырбыз да… – деб джылай эди. Мен да тыкъсыб, эгешчигим бла къарнашчыгъымы къойнума къысыб: «Бу джолдан сора, мен сизни кишиге берлик тюлме…- деб, тёзелмей джылай эдим.
АНАМЫ ЭГЕЧИНЕ КЕТГЕНИБИЗ
Ючюбюз да юйге къайтханыкъда бизни къууанчыбызны учу-къыйыры джокъ эди. Ол кюнню ингиринде огъуна бир джаш бла тиширыу, анамы эгечи Супиятны эрини джууукълары болур эдиле дейме, арба бла келдиле. Ала эрлай бизни хапчюклерибизни арбагъа атдыла да, къайры эсе да тебредик. Тиширыу сейир болуб: «Сиз бу кюннге дери къалай сау джеталгъансыз?» - деб сорду.
Ол джаш бла тиширыу къарачайча сёлеше эдиле, ол себебден биз алагъа ышаныб, рахатланыб, ала бла кетерге разы болгъан эдик. Къоркъууладан къутулгъаныбызны сезиб, биз, сау кюнню узунуна сынагъаныбыз татыгъан сабийле, эрлай джукълагъан эдик. Джолда да комендант патруль, башха ишекли адам тюбемей, ариу барабыз. Кече кёзге тюртгенни кёрмезча, алай къарангыды. Арбачы джаш, элледен кенгтин джолла бла атланы таукел сюреди. Ишексиз, биринчи кере толтура болмаз эди аллай таша ишлени.
Эртденблагъа биз Супиятлагъа джетдик. Келгенлей, ол бизни, ашатыб, джатдырды. Бизни алыб келгенле бизни Супиятны къолуна бериб, алайдан тас болгъан эдиле да, аланы артда кёрмедик. Биз алагъа таза джюрекден разы болдукъ, Аллах алагъа саулукъ-эсенлик берсин.
Супият Къыбыла-Къазах областны «Пахта-Арал» совхозунда джашай эди. Былайда, адам аз къымылдагъан джерде, хауа болум табсыз эди, къарачайлыла Кавказда джашагъан джерге чыртда ушамай эди.
Былайда асламысына мамукъ ёсдюрюб тургъандыла. Супиятны саулугъу къолайсыз болгъаны амалтын, бу тукъум ауур иш анга къыйын тие эди. Алай болса да, кече-кюн да мамукъ бачхадан чыкъмай эди. Аны эки гитче къызчыгъы бар эди, баш иеси да, бизни атабызча, урушда эди. Анга да, бизге да болушур адам джокъ эди.
Биз барыбыз да бирге джашагъаныбызгъа мен бек къууанама. Муслимат бла мен школгъа джюрюйме. Сабий юйге алабыз деб, энди киши келлик тюлдю.
Мен школну бек сюе эдим. Мени бла бир классха джюрюгенлени джыллары менден гитче эдиле. Алай болса да, ала окъуй, джаза да биле эдиле. Билимни бизге къазах тилде бередиле. Устаз, мени окъургъа тырмашханымы кёрюб, тири, халал сабийге санаб, бир-бирледе къалгъанлагъа юлгюге тутады.
Школ гитчечикди, талай кабинет бла тёрт класс бардыла. Китабла джетишмейдиле. Джазаргъа къагъыт джокъду. Эски газетлеге, картон къагъытлагъа джазабыз.
Супият бизге не джаны бла да болушургъа кюрешгенди, кесини сабийлеринден айырмагъанды. Барыбыз да эки бёлмечикге сыйыныб тура эдик. Биз аны бек сюе эдик, ол анабызгъа ушай эди. Мен да къолумдан келгенича анга болушургъа кюрешгенме. Эшикде ашаргъа джараулу джукъ табсам, юйге ташыгъанма. Школдан чыкъгъандан сора кесимден тамада джашчыкъла бла сабан тюзледе ишлеб тургъанма.
Бир джолда ашарыгъыбыз тауусулуб къалгъанында, бир бачхагъа кириб, джерден урлукъну къазыб келиб, кесимден гитчелени тойдургъанма. Сабийлени сютден тойдурур ючюн, кимлени эсе да къойларын да саугъанма. Ашаргъа джараулу хансланы тамырларын къазыб, юйге келтириб, барыбыз да ашаб тургъанбыз. Мамукъну жмыхын да сюйюб ашай эдик.
Бир кере уа бир юйдеги талай айны атылыб тургъан ат башны табыб, бишириб ашагъан эди. Бу тукъум ашарыкъ ашагъан миллетни саулугъу бек къолайсыз эди, кёблени къарынлары кёбюб, ичлери ётюб, палахха къала эдиле, ёлгенле кёб эдиле. Быланы барысын да эсиме тюшюрсем, джаныбыз къалай да сау къалгъанды, дерим келеди.
Бир кесекден биз къазахча ангылаб башладыкъ. Тенглерибиз, шохларыбыз да болдула. Бизнича кёчюрюлген башха миллетле бла бирге биз уллу илипин къаза эдик. Аны топурагъын арбалагъа къуюб, ташый эдик. Тиширыула, къартла да кече-кюн демей ишлей эдиле. Мен таймаздан джаныбызны кечиндирирча бир ишчик табалсам деб, сагъыш этгенлей турама. Болушур адам болмагъанын ангылайма. Мен отха джараулу сабахланы джыйыб, аланы бирбирлерине эшиб, учуз сатама.
Эркишиле фронтдан къайтыб башлагъанларында, джашау маджалгъа айланды.
Биз да атабыз келлик болур деб, кёб сакъладыкъ, алай а ол келмеди. Ол урушда башсыз болуб къалгъанды. Ол себебден сау болур деб, умут этген эдик, алай а ол ызына къайтмады. Аталары сау-эсен къайтханланы юйлеринде той-оюн этиледи. Супиятны баш иеси къазауатдан къаймады, аны къарнашы былагъа ие болгъан эди. Аны сабийлери аталарыча кёрюб бек къууандыла, ол алагъа саугъала да алыб келген эди. Аны биз артан билген эдик. Биз алагъа бек сукълана эдик, атабыз урушдан къайтмай къалгъанына къыйналыб, джашыртын джылай эдик. Дунияда тюзлюк нек джокъду деб, сагъыш эте эдим мен. Анабыз ёлдю, атабыз къазауатдан къайтмады, биз кишиге керек тюлбюз. Бир-бирледе ёлюрюм келе эди. Ол дунияда иги болурму деб сагъыш эте эдим. Ёлсем, атам бла анама тюберик болурма. Бизге бу дунияда къалай къыйын болгъанын алагъа айтырма деб, ичимден сагъыш эте эдим. Мен атама повестканы нек берген эдим деб сокъурана эдим. Повестканы алыб, къошха бармасам, сау къаллыкъ болур эди деб, кюйгенлей тура эдим.
АБАЙ АККА
- Эсимдеди, бир джолда бир гитчерек юртаны къаты бла озуб бара, аны джанында юзгереде кёб къозуну эслейме. Джууугъуракъ барыб, ол сейир къозучукълагъа къараб, кирпик къакъмай, сабий акъылым татлы сагъышлагъа бёленеди. «Эх, ала меникиле болуб къалсала кютюб айланныкъ эдим, аш берлик эдим, суу ичирлик эдим, олсагъатда уа этибиз, сютюбюз да боллукъ эдиле». Ач бёрю балача къарайма алагъа, ала уа керпеслениб ойнайдыла, ары-бери чабадыла джигейчиклерин къымылдатадыб аналарын эмедиле. Къарт-Джуртда къой сюрюуюбюзню эсиме тюшюреме. Къуйрукълу къарачай къойла. Бир къауумла къуйрукъларын джюрютелмеселе, атам Юзеир чархчыкъла салыучан эди. Къуйругъу асыры дженгнгенден ал аякълары кёлтюрюлген эте эдиле…
Юртадан бир уллайгъан киши чыгъыб, мени таба атлады. Къатыма джетерге муккур сыртын тюзетирге кюреше:
- Эй бала, бош нек сюелесе, меннге болушсанг а, - деди къазах тилде.
- Не этерге керекди? – деб сорама.
- Къозуланы къойладан айырыргъа керек эди.
Къойчуну маскесича, сюрюуню ары-бери юркюте, къозуланы бирем-бирем тутаргъа дыгалас этеме. Ахыры къозуланы энчи джыйгъаныкъда, къарт къозлагъан къойланы саууб, сютлерин алайда ыргъакъгъа тагъылыб тургъан уллу челекге джыйды.
Саууб бошагъанлай, мен къозуланы къойлагъа бошладым. Ала, тёзюмсюз макъыра, аналарына мыллык атдыла. Къартха иги болушуб, аны къууандыргъанча кёзюме кёрюндю.
Юртагъа кирди.
- Тёрге олтур, - деб таягъы бла кийизни кёргюздю да:
- Бу кийиз юйню сен къонагъыса, - деди.
Сора къонакъбай джерге бир башха кийизчикни джайыб, «тепси къуруб», мени ашаргъа чакъырды. Туурамда олтуруб, къарт бир хапарны айтады. Мен билген сёзле кёб тюбегенликге, тилин хазна ангылаялмайма. Ол а мени толу ангылаб баргъаннга ушатдым – айхай да, бир-бирине джууукъ тиллени джюрютебиз. Мен да кесими юсюмден анга хапар айтдым.
Алай бла экибиз танышдыкъ. Акканы аты Абайды, мени атымы уа ол былай кёргенлей да соргъан эди.
Бизни халкъны, аны къыйын джазыууну юсюнден, эшта, ол эшитген болур да, аны ючюн излейди меннге болушургъа деген акъыл келеди башыма.
«Къыдыр бала (Хызыр дегенлигиди), мени бла ишлерикмисе, къозуланы кютерикмисе?» – деб сорду ол ушагъыбызны ахырында. Мен, сагъыш да этмегенлей, «хо», дедим, алай а окъууума да джюрюгеним себебли бёлмей ишлеб турур мадарым болмагъанын да билдирдим. «Аны оноуун табыча этербиз», - дегенни айтды ол, ышарыб. «Болсун», деб къол тутдукъ.
Бир кесекни тынгылаб туруб:
- Алай эсе тамбла дерслерингден сора мен сени сакълайма. Кел да, ишле да башла. Аякъ алышынгы кёрейик, - деб къолума ётмек да, шекер кесек да тутдуруб ашырды. Юйде мени аллыма къарагъан адамларымы сыйларгъа ашыгъа, къууанч тыбырлы болуб, чабыб кетдим.
Абай акка тамам ачыкъ, джарыкъ, огъурлу адамча кёрюндю кёзюме, аны бла шох болурум, болушурум келди. Ол огъай эсенг, бизни эт адамларыбыздан эсе да ол меннге джууукъ болур деген бир сезим тууду къайда эсе да джюрегими теренинде.
Аны бла бирге Абай акканы мени къарт аталарыма ушамагъан бир тюрлю сыфаты бар эди: узун джукъа сакъалчыгъы, сарысыман, тёгерек, сыйдам бети, хыйла, къысыкъ кёзлери. Хаман ышарыб тургъанча кёрюннген бет тюрсюнюнден бир тукъум бир джылыу ура эди.
Джюрегим ашхы умутладан толуб, къанатла битгенча болуб, ол кюн юйге учунуб къайтхан эдим. Алай башланнган эди урунуу джолум.
Къозуланы кече кютерге керек бола эди. Джукълаб, сюрюуюмю тас этмез ючюн, узун джыджымчыкъны бир къыйырын къолума, ол бир къыйырын бир къозуну аягъына байлаучан эдим. Къозула арлакъ джанлай башлагъанларын джыджымчыкъ билдиргенлей, теке къалкъыудан терк аязыб къалыучан эдим. Алай бла танг атдыра эдим. Эртденбла уа Абай акка къойланы сауа эди да, мен джылы сютчюкню чабханлай, юйге, сабийлеге, джетдириб, школгъа кете эдим.
Абай акка бла мен иги шохла болдукъ. Аны къызы, туудукълары, джууугъу-тенги бар эдиле, алай а мени да кесини джашыча кёре эди. Юй бийчеси эртде ауушхан эди, къызы юйдегиси бла башха элде джашай эди. Ёмюрю сюрюучю болуб ишлегенди ол, джаныуарны, малны, бютюн да бек тюеле бла атланы бек сюе эди. Джаш заманында Абай джылкъычы болгъанды. Эмилик атланы юретгенини, кёкпар тартаргъа бек сюйгенини юсюнден кёб хапар айтыучан эди.
Ким биле эди, кесим мында джетген джаш болуб, Орта Азияны халкъларында бурундан келген ол ат оюнну - ётгюрлени, джигитлени оюнуна тергелген къыйын оюнну - устасы болуб къаллыгъымы. Сёз ючюн, Къыбыла Къазахстан областны эл мюлкде уруннганларыны арасында айыб этмегиз, эм кючлюлени бирине саналгъан заманым бар эди. Къазахлыла, къыргъызлыла огъуна хорларымы билиб, мени эришиуге къошулуруму сюймеучен эдиле. Артда партияны райкомуну биринчи секретарыны ёчю ючюн бардырылгъан чаришде кишини алгъа джибермей, «Абсолютный победитель» деген атха ие болгъан эдим.
Алай болса да ол затла артда боллукъ эдиле.
КЪАРАКЪУРТ
Бир джолда мен Абай акканы кючлю къоркъгъан къычырыгъын эшитиб, аны кийиз «кюркесине» чабыб кирдим. Ол, эки къолу бла аягъыны балдырын тутуб, къалтырай-титирей: «Аны табаргъа керекди. Эй, балам, къурт, къурт, къурт, изле аны!» – дей эди. Мен, тобукъланыб, не излегеними да билмегенлей излеб башладым. Бир кесекден кийизни тюбюнде джарты эзилген, бир джийиргеншли гыбыны – къаракъуртну табдым. Мен аны таякъ бла эзиб ёлтюрюрге башлагъанлай: «Ёлтюрме, алайда джибджикни ал да менге бер!» - деди къарт.
Мен тёгерегиме къарадым да халыгъа ушаш бир затны бердим. Ол аны алды да, ариу кюрме этиб, джарты ёлген гыбыны аягъына илиндирди. Халыны бирси учун тюйреуючге такъды, сора меннге: «Муну ма ары илиндир!» - деб, «кюркени» баш джанын кёргюздю. Мен ол айтханча этдим.
Къартны къарыусуз бола баргъанын кёрдюм. Ол сыртындан ауду да, ынгычхаб башлады. Бир кесекден терлеб, юсюне суу къуюлгъанча болду.
Мен, «кюркеден» чабыб чыгъыб, болушургъа адамланы чакъырыб башладым. Къатыбыз бла озуб баргъан эки киши, иш табсыз болгъанын ангылаб, эрлай «кюркеге» чабыб кирдиле да, не эсе да бир мадарла этиб башладыла. Къартны къаракъурт къабхан джарасын кюйдюрген эте болур эдиле дейме. Сора бири фельдшерге чабды. Аллахха шукур, бары да бирге кюрешиб, Аллахны кючю бла Абай акканы сау къалдырдыла. Ингир ала аны джууукълары келдиле да, мен ала бла танышдым.
Абай акка сау болуб, джюрюй башлагъанында, мени «кюркесине» чакъырды да ол мен ёргеде такъгъан къаракъуртну кёргюздю. Къурт къатыб тура эди. Къарт Абай: «Сен аны ары такъмасанг, аны къалай къыйналгъанын кёрмесем, мен ёллюк эдим. Алай бла сен мени къутхардынг, ай балам!» – дей, ышарыучусуча хыйларакъ, джарыкъ ышарды.
АБАЙ АККАГЪА АХЫР КЕРЕ ТЮБЕГЕНИМ
Бир джолда сабан ишден тамам арыб келе, иги шохум Абай аккагъа къайтыргъа оноу этдим.
Аны эски кийиз юйю биягъынлай элни къыйырында тура эди. Учу-къыйыры болмагъан къазах тюзле алайдан къол аяздача кёрюне эдиле. Анда-мында джоббу-джоббу ёсген саксаул кёкен бла ачы къызгъалтакъла (къызыл макла) болмаса, алайда кёзге илинирча зат джокъ эди. Къартлыгъы дженгнген Абайны энди къойчулукъ бла кюрешир къарыуу къалмагъаны амалтын алайдагъы базны ичи бош эди. Былайда къозуланы къойладан айырыб кюрешиучю кюнлерибизни эсге тюшюре, тансыкълай бир азны сюелиб туруб кийиз юй таба атладым. Ичкери кирирге эркинлик сора Абайны атын айтыб къычыргъанымда, джылы адам ортасына келген бир тиширыу чыкъды. Дженгил-дженгил келиб къартны юй джумушуна болушуучу тишируну таныдым. Аны аты Айбану эди. Унутмагъан эсем ол анга келин бола эди, къарт бла бирде тургъан къарнашыны юй бийчеси эди. Андан эсе джууукъ адамларындан, таб, кесини къызындан огъуна, Абай аллай бир хатер кёрмей эди. Ол мени таныб къучакълады, юйге киргизди да: «Аллай бир заманны келмей нек турдунг, джашчыкъ» - деб эркелетди. Кеси джанындан хапар айта, «къууанырча зат бизде да азды» деген магъанада къолун силкди.
- Къарт бек ауруйду тёшекге тюшгенди, - деди аллымда юйге кириб бара. Сора босагъадан атлагъанлай, аууазын джарыкъ этерге кюрешиб:
- Абай аке, къарачы къалай къонакъ алыб келеме. Хызыр шохунг келгенди бизге. Ёсгенди кеси да, башыбыздан энишге къарагъанды. Тюнене сау ингирни аны сагъыныб турдунг шойду. Бусагъат сизге бир джукъ къабдырайым, маш палауум да, айраным да барды… – деди.
Абай акка онг къабыргъасыдан джатыб къабыргъагъа къараб тура эди. Къачан эсе да аны къабхан къаракъурт гыбыны ёлтюрюб, мен халы бла тагъыб къойгъан джерчикде эдиле аны кёзлери. Мутхуз къарамы джукъланыргъа джетиб тургъанча эди. Аллыма атлаб, къартны энгишке ийилиб къучакълагъанымда, бойнумдан къаты къысыб, ышарыргъа кюрешиб, сабыр ауазы бла былай айтды:
- Эй, Къыдыр балам, ёмюрюмю ахырына джетдим. Мен бек сейир, джашауну джашагъанма…
- Абай акка, энтда джашарыкъсыз, экибиз алкъын ат белинде кёб джортурукъбуз, - дедим мен да, аны кёлюн джазаргъа кюреше.
Мутхуз, алай а акъыллы къарамы бла бетими сылай:
- Алай тюлдю, ай балам… Хар нени да кесини заманы болады. Аллаху Тагъала бизден оноу сормайды, Кеси биледи нени да. Мени ёлюрюмю излемегенинги ангылайма. Алай а биз сюйсек, сюймесек да ёлюм дегенинг ол хакъды. Сеннге, меннге да игиси керти дуниягъа иманым, сыйым бла барсам тыйыншлыды. Джаным анда рахат болур. Сен алкъын джашса, бютеу джашауунг аллынгдады. Бала, сен кёрген азаб талай адамгъа да кёблюк этерикди. Мындан ары сени къадарынг тюзелиб, джашауунг бек дамлы, сейир болуруна мен ышанама. Сен Ата джуртунга къайтмай къаллыкъ тюлсе. Ёсюб джетиб, халкъынга джарар кюнлеринг кёб болурла, Аллах айтса. Менича терен къартлыкъгъа джетиб, туудукъларынгы тобугъунга алсанг, олсагъатда ангыларыкъса мени. Джетиб келген джаш къауумгъа джол къоя, Аллахны буйругъу бла керти дуниягъа заманында кетгенден игиси джокъду. Ол джашауну джоругъуду, андан джанлаяллыкъ тюлсе. Бир кюн ёлюб къалсам, менге къыйналмазса, джаным. Билиб къал, анда – кёкледе сени ананга тюбесем, къаллай аламат джаш болгъанынгы, керти эркишича кесингден гитчелеге къайгъырыб кюрешгенинги айтмай къоярыкъ тюлме. Энтда айтама, къоркъмазса, джылагъан да этмезсе, ёлсем. Мыдахлыкъны хорлаб, таб, къууаннган огъуна этерсе. Къартла кете, сабийле тууа баргъаны – ол къууанырча затды. Къартха мындан ары ёлюмден сора джукъ къалмайды. Къыдыр балам, сен Аллахдан тиле, биз джантетледе тюбеширча. Мен юретгенча дууа эт, мен юретген суураланы окъу, эркиши бол.
Энтда бир затны эсинге алыб къой: ёмюрде сыйынгы тюшюрме, намысны сакълагъанлай тур. Джашауда тыйгъычлагъа тюртюлгенлейинге джунчуб къалма, тюнгюлюб тохтама – ол гюнахды. Хар неге кимден да юрен, алай а биреуге ушаргъа тырмашма, кесинглей къал. Миллетинги сюй, джуукъну-тенгни багъалат, хаман къатларында бол. Тюзлюк хорлаб, тамласында къарачайлыланы Джуртугъузгъа – Кавказгъа къайтарсала, сен сагъыш эте турмай, кетиб къал. Мында не аламат болса да ызынга бурулуб къарама. Хар миллетни, хар адамны джурту, туугъан джери бирди. Аны сатаргъа неда къарт тюени атханча атыб кетерге болмайды.
Къыдыр, сен мени эм джуукъ адамымса, джашыма санайма сени. Эсингде болсун, кесинг насыблы болур ючюн биреуню насыблы этерге керексе. Бюгюн меннге келдинг да, мени насыблы этдинг. Бек къуандым, къартны унутмагъанынг ючюн. Кёб турмай туудукъларым келирге керекдиле, тансыкъ болуб алларына къараб турама. Сау бол келгенинг ючюн, Къыдыр балам.» – деди Абай акка.
Къартха къараб туруб джазыкъсындым. Джюрегим такъыр болуб, кёзюме джыламукъ урду. Аны сёзлери ахыр сёзлеча, осиятча, кеси кесини джылауун этгенча эшитил эдиле меннге.
Келини Айбануну босагъадан атлагъан тауушу ушагъыбызны бузду. Бизни кёргенлей джарыб, джылы ышаргъанында, аны тёгерек бети сабий таурух китабдагъы кюннге ушады.
- Ай, мени багъалы джигитлерим, сиз алгъы бурун бир иги ашагъыз да, артда ушакъ этерсиз… – деди да, сора къарамын менден къартха кёчюре: «Абай акка, сабийни алай нек къоркъутханса, бети кетиб турады. Хар неда иги боллукъду. Бусагъатда маджалса да кесинг да? Хызыр бла сен алкъын мамукъда канар машокланы ташырыкъсыз. Кертда деб оюлуб къалма! – деди.
Къарт эрлай болумну ангылаб, меннге ышарыб, айтды:
- Аша, балам, аша. Кюнорта азыкъдан иги къабханма да, бусагъатда ашарым келмейди.
Мен ач эдим, алай а тамагъымдан аш барыргъа унамай эди. Къарт бла ушагъыбыз джюрегими къайгъылы этиб, сау кюнню иссиде ишлеб арыгъаным да анга къошулуб, амырым тутмагъанча кёрюне болур эдим. Абай акка ёлюб, энтда бир багъалы адамымы тас этгенча кёрюндю кёзюме. Сора джукъудан уяннганча ол сагъышдан айырылыб тюз аллымда «аша, Къыдыр бала, аша», дей тургъан къартны кёргенимде аман сагъышла бышыма джюрегим къыйналгъандан келгенлерин ангылаб, къууандым.
Абай акка мени къоркъутханын ангылаб, иш этиб ышарыргъа кюрешди, таб, аны бла да къалмай, алгъын этиучюсюча, эки аягъын чалыштырыб кийизге олтурду.
- Къыйналма аллай бир, мен сау боллукъма. Биз экибиз алкъын ат белинде кёб джюрюрюкбюз. Эсингдемиди ат джерде олтурургъа мен сени къалай юретгеним. Биричи нени билирге керекди? Ат джерни юсюнде кесинги тюз тута билирге, ат бла бир болуб, бир затча кёрюнюрге керекдиле. Джыгъылыргъа аз къала. Ат юсюнде ары бла бери дженге баргъан атлыланы бир-бирде эслеученме. Ала кеслери да къыйналадыла, атны да къыйнайдыла, - деди къарт, сёзню бир джанына бурургъа излей.
Алай а мен, сабийлик этиб, болумну иги ангылаб бошамай, олсагъатлай къобуб, къартны эшик аллында джюрюрюгюн излеб тохтадым. Къарт дженгил сау болуб къаллыкъды деген сабий акъыл бла этгенлигим эди алай.
- Абай акка, орамгъа чыгъыб бир кесек джюрюрмю эдик? - дедим.
- Абай да, чыгъайыкъ, - деб сабыр джууаб берди алай а, джатыб, кёзлерин къысыб, тынгылады.
- Сен солу, артдаракъ чыгъарбыз… – деб, ушакъны джукълатмазгъа кюрешдим.
- Болсун, джашчыгъым, алай этербиз, – деб шыбырдады да, узун тынгылаугъа кёчдю.
Мен кетиб къалалмай, кёб олтурдум. Ичинден бир дууаланы окъуй, Абай акка къолуму сылаб турду да, джукълаб къалды.
Айбану сёзге къошулмай, арлакъда олтуруб, чындай, башха зат эте эсе да, джюн иш бла кюреше эди. Къартны къалкъагъанын кёргенинде, къол ишин алай салыб, къатыма келиб:
- Сеннге да орун салайым, арыгъанса кесинг да, мында къалыб кетерменг? – деб сорду.
- Огъай, барыргъа керекме сабийле ачдыла, - деб мен ёрге турдум.
- Ма алайды, балам. Этер мадар джокъду, джыл джетсе. Ол къой эсенг, бизле да къарт болгъанбыз. Эсимдеди Абай акканы мени тоюмда тепсегени, ойнагъаны. Ол сагъатда огъуна джууукъларыбызны ичинде джылы бла барындан да тамада эди. Бусагъатда уа иги танг къарт болгъанды. Барыбыз да бек сюебиз аны… – деди Айбану.
ДОМБРА
- Бизден узакъ болмай бир чыгъармачы адам джашай эди. Аны аты Бейбут эди. «Аны юйю бла мастерскоюна от тюшюб кюйгенлеринден сора, ол кесини юйдегиси бла бирге бери бир башха райондан кёчгенди. Ол белгили къазах джазыучуну, шайырны, халкъ джырчыны туудугъуду деб, Бейбутну юсюнден алай айта эдиле. Аны къарт атасыны атына Чокъан дей болур эдиле дейме.
Къарт атасыча, Бейбут да назмула джаза эди, домбраны уста согъа эди, фахмулу тепсеучю эди. Бизни элге кёчюб келгенинде, аны сохталары кёб болдула. Ол аланы домбра согъаргъа юрете эди, элчилени да макъамлары бла, назмулары бла эмда башха чыгъармачылыкъ ишлери бла танышдыра эди. Бизни элде домбра согъа билгенле бары да согъаргъа ол закий артистден юренгендиле деб, чыртда аккыллы болмай айтыргъа боллукъ эди.
Бейбут кеси домбрала да ишлей эди. Андан домбра сатыб алыргъа джер-джерден адамла келе эдиле. Ол аланы сатыб, кесине гырджын кесек таба эди. Андан сора да Бейбут бизни элде, хоншу элледе да байрам этиу ишлени бардыра эди. Ол керти да байрам-адам эди, джарыкълыкъ, къууанч джая эди. Уллу, гитче да аны ючюн сюе болур эдиле Бейбутну. Бейбут джырлаб башлагъанлай, шыкъыртсыз болуб, къараучула аны ариу ауазына тынгылай эдиле. Джашладан кёб адам, аланы ичинде мен да, Бейбутча, джырларгъа, домбра согъаргъа бек сюе эдик. Мен талай джырны азбар да биле эдим. Аланы хаман джырларгъа, сызгъырыргъа да кюреше эдим, алай а, ай медет, мени не ауазым, не эшитген макъамымы алыб къоярча, аллай фахмум джокъ эди. Халкъ айтханлай, къулагъымы «айю басхан» болур эди.
Бир джолда мен, Бейбутха барыб, домбра согъаргъа къалай бек сюйгеними, талпыгъанымы айтдым. Ол ышарды да: «Хызыр, сен согъаргъа керти алай бек сюе эсенг, юретирбиз, юренирге талпы ансы. Эм алгъа сени кесинги домбранг болургъа керекди, аны этерге мен болушурма, андан сора сени не билгенинге къарарбыз…» – деди.
Мен домбра ишлерге нюзюр этдим. Бир кюн Бейбут бла бирге агъач кесерге бардым. Акъ агъач-юргени тёнгегин кесе, бутакъларын-затларын ариулай, биз талай сагъатны олтурдукъ. Ишибизни да эте, Бейбут да меннге тюрлю-тюрлю хапарла айта эди. Домбраны (эки къылы болгъан къыл къобузну) юсюнден буруннгу къазах хапарны айтханы, мени джюрегиме сингиб къалгъан эди…
- Бу эртде болгъанды - къыл къобуз тёрт къылчыкълы болгъан заманлада. Бир джерде къаты джюрекли, аяусуз бир уллу хан болгъанды Темучжин деб. Ол, уллу къазауатла бардырыб, кёб халкъланы кючлеб алгъанды. Аны Джучи деб тамада джашы болгъанды. Хан бек къаты, гырхы адам болгъанды. Аны ачыуланыуундан джаула къой эсенг, кесини адамлары да къоркъуб тургъандыла.
Бир кере аны сюйген джашы Джучи уудан къайтмай къалгъанды да, хан тюзге къуугъуннга атлыланы ийгенди. Ханны джашыны ёлгенин билгенлеринде, къуугъунчула ханнга барыб хапар айтыргъа къоркъуб, ызларына къайтмагъандыла. Хан, ачыуланыб, кесин ары-бери ургъанды, чабханды, дыгаласха къалгъанды: «Къаллай болса да бир хапарчыкъ келтиригиз джашны не болуб тургъанындан», – дегенди. Алай а, не кюрешсе да, хапар билелмегенди. Ханны адамлары, аман хапар келтириб, башыбыз палахха къалады деб къоркъгъандан, бушуу этген ханнга тюзюн айтыргъа базмагъандыла.
Сора ол заманда ханнга къарт назмучу келгенди. Кёб джылланы джашагъаны себебли ол ёлюмден къоркъмагъанды. Ийилиб, ханнга салам бериб: «О дунияны уллу ханы! Сени тюзлюгюнгю чеги джокъду. Мени домбрама тынгыласанг, сен джашынгы хапарын билликсе…», – дегенди. Ханны разы болгъанча кёргенинде, сора домбраны согъуб, «сёлешдириб», бушуулу, мыдах хапарны айтдырыб тебрегенди. Домбрадан чыкъгъан ол макъам ханны джашы Джучини уугъа къалай баргъанын, атыб кийиклени бирин къалай ургъанын, джаралы къулан, ачыудан къутуруб, уучуну табаны бла уруб къалай ёлтюргенин «суратлаб» баргъанды. Чырмаулу ууну юсюнден хапар айтдыра, кёб заманны сокъгъанды джырчы къарт домбрасын, кёб заманны тёгюлгендиле къатыджюрек ханны кёзлеринден да джыламукъла…
Сора къарт хан джырчыгъа тюл, домбрагъа азаб салыргъа буюргъанды. Домбраны юсюне чолпу бла къызгъан къоргъашынны къуйгъандыла.
Домбра ынгычхагъанды, сынгсыгъанды къыллары ахыр кере зынгырдагъандыла. Тёрт къылны экиси ачыгъанларына тёзелмей, юзюлгендиле. Андан бери домбраны къуру эки къылы барды, алай а, ол энтда алгъынча джырлайды…
Домбраны юсюнден кёб хапарла бардыла, бу да ол хапарланы бириди, – деди Бейбут, хапарын бошай.
Бейбутха тынгылагъан сейир эмда хайырлы эди хар нени ангыларгъа, артыкъсыз да ишлей тургъан заманда. Сабийле бла бирге анга барыб, биз хар ким къадалыб кесини домбрасын ишлеб кюреше эдик. Ол бизге ишден бош заманыбызда бир тюрлю, сюйген затыбыз бла кюрешген кружокча эди.
Биз мастерскойгъа эчки, къочхар ичегилени келтире эдик, кебдириб, аладан къыл къобузгъа къылла эте эдик. Джукъгъа джарамазча, келишмегенча кёрюннген кир ичегиледен ариу макъамла чыгъаргъан къылла болгъанлары бек сейир эди.
Арадан ай чакълы бир заман озгъандан сора, ахырында, биз мени домбрамы этиб битдиргеникде, Бейбут аны къолуна алды: «Аман тюлдю, энди муну тюз согъулурча этерге керекди», - деб, бургъушчукъларын буруб башлады. Къылларыны таууш чыгъыуларын тюзетиб, согъуб башлады. Аны бармакълары домбраны «билегинде» асыры дженгил къымылдагъанларындан, мен аланы къайсысы къалайын басханларын эслеб баралмай эдим. Ол сокъгъан да, джырлагъан да эте эди. Сабийле бла бирге олтуруб, биз эсибиз кетиб тынгылай эдик анга, ол фахмулу адамгъа.
Джырлаб бошагъанында, ол инструментни меннге узатды да былай айты:
- Хызыр, энди сеннге ишни эм азчыгъы къалады – согъаргъа юренирге. Сени домбранг хазырды, тауушу игиди. Мен этгенлени араларында бу эм игилени бириди дерге боллукъду.
Билмейме, керти да алаймы эди огъесе ол мени кёлюмю кёлтюрюб болушургъа деб кёлтюртюбмю махтагъан эди, къалай-алай да меннге, сабийге, къууанч эди ол – мени домбрам ол ишлегенлени ичинде эм игилени бири болгъаны.
Бейбут бир талай макъамны домбрада къалай согъаргъа керек болгъанын кёргюзюб кюрешди. Андан сора домбрамы къолума алыб, мен да ол этгенча этерге кюрешдим. Биринчи кере, айхай да, иги да дейсе, эталмадым. Алай а, бу меники болмагъанын, музыка джаны бла ишим Крыловну «Музыкантла» чыгъармасында джигитлериникича болгъанын ангыладым. Бейбут мени къулагъымы «айю басханын» аллындан огъуна биле болур эди, алай а, ол мени джюрегими къыйнамаз ючюн, меннге аны айтмай къойгъан болур эди. Бек адебли, джумушакъ адам эди.
Добрамы мен юйге келтирдим да къабыргъагъа такъдым, артда уа аны бир фахмулу къазах джашчыкъгъа саугъагъа берген эдим. Аны юсюнден артда бир хапар айтырма…
- Бизден узакъ болмай бир чыгъармачы адам джашай эди. Аны аты Бейбут эди. «Аны юйю бла мастерскоюна от тюшюб кюйгенлеринден сора, ол кесини юйдегиси бла бирге бери бир башха райондан кёчгенди. Ол белгили къазах джазыучуну, шайырны, халкъ джырчыны туудугъуду деб, Бейбутну юсюнден алай айта эдиле. Аны къарт атасыны атына Чокъан дей болур эдиле дейме.
Къарт атасыча, Бейбут да назмула джаза эди, домбраны уста согъа эди, фахмулу тепсеучю эди. Бизни элге кёчюб келгенинде, аны сохталары кёб болдула. Ол аланы домбра согъаргъа юрете эди, элчилени да макъамлары бла, назмулары бла эмда башха чыгъармачылыкъ ишлери бла танышдыра эди. Бизни элде домбра согъа билгенле бары да согъаргъа ол закий артистден юренгендиле деб, чыртда аккыллы болмай айтыргъа боллукъ эди.
Бейбут кеси домбрала да ишлей эди. Андан домбра сатыб алыргъа джер-джерден адамла келе эдиле. Ол аланы сатыб, кесине гырджын кесек таба эди. Андан сора да Бейбут бизни элде, хоншу элледе да байрам этиу ишлени бардыра эди. Ол керти да байрам-адам эди, джарыкълыкъ, къууанч джая эди. Уллу, гитче да аны ючюн сюе болур эдиле Бейбутну. Бейбут джырлаб башлагъанлай, шыкъыртсыз болуб, къараучула аны ариу ауазына тынгылай эдиле. Джашладан кёб адам, аланы ичинде мен да, Бейбутча, джырларгъа, домбра согъаргъа бек сюе эдик. Мен талай джырны азбар да биле эдим. Аланы хаман джырларгъа, сызгъырыргъа да кюреше эдим, алай а, ай медет, мени не ауазым, не эшитген макъамымы алыб къоярча, аллай фахмум джокъ эди. Халкъ айтханлай, къулагъымы «айю басхан» болур эди.
Бир джолда мен, Бейбутха барыб, домбра согъаргъа къалай бек сюйгеними, талпыгъанымы айтдым. Ол ышарды да: «Хызыр, сен согъаргъа керти алай бек сюе эсенг, юретирбиз, юренирге талпы ансы. Эм алгъа сени кесинги домбранг болургъа керекди, аны этерге мен болушурма, андан сора сени не билгенинге къарарбыз…» – деди.
Мен домбра ишлерге нюзюр этдим. Бир кюн Бейбут бла бирге агъач кесерге бардым. Акъ агъач-юргени тёнгегин кесе, бутакъларын-затларын ариулай, биз талай сагъатны олтурдукъ. Ишибизни да эте, Бейбут да меннге тюрлю-тюрлю хапарла айта эди. Домбраны (эки къылы болгъан къыл къобузну) юсюнден буруннгу къазах хапарны айтханы, мени джюрегиме сингиб къалгъан эди…
- Бу эртде болгъанды - къыл къобуз тёрт къылчыкълы болгъан заманлада. Бир джерде къаты джюрекли, аяусуз бир уллу хан болгъанды Темучжин деб. Ол, уллу къазауатла бардырыб, кёб халкъланы кючлеб алгъанды. Аны Джучи деб тамада джашы болгъанды. Хан бек къаты, гырхы адам болгъанды. Аны ачыуланыуундан джаула къой эсенг, кесини адамлары да къоркъуб тургъандыла.
Бир кере аны сюйген джашы Джучи уудан къайтмай къалгъанды да, хан тюзге къуугъуннга атлыланы ийгенди. Ханны джашыны ёлгенин билгенлеринде, къуугъунчула ханнга барыб хапар айтыргъа къоркъуб, ызларына къайтмагъандыла. Хан, ачыуланыб, кесин ары-бери ургъанды, чабханды, дыгаласха къалгъанды: «Къаллай болса да бир хапарчыкъ келтиригиз джашны не болуб тургъанындан», – дегенди. Алай а, не кюрешсе да, хапар билелмегенди. Ханны адамлары, аман хапар келтириб, башыбыз палахха къалады деб къоркъгъандан, бушуу этген ханнга тюзюн айтыргъа базмагъандыла.
Сора ол заманда ханнга къарт назмучу келгенди. Кёб джылланы джашагъаны себебли ол ёлюмден къоркъмагъанды. Ийилиб, ханнга салам бериб: «О дунияны уллу ханы! Сени тюзлюгюнгю чеги джокъду. Мени домбрама тынгыласанг, сен джашынгы хапарын билликсе…», – дегенди. Ханны разы болгъанча кёргенинде, сора домбраны согъуб, «сёлешдириб», бушуулу, мыдах хапарны айтдырыб тебрегенди. Домбрадан чыкъгъан ол макъам ханны джашы Джучини уугъа къалай баргъанын, атыб кийиклени бирин къалай ургъанын, джаралы къулан, ачыудан къутуруб, уучуну табаны бла уруб къалай ёлтюргенин «суратлаб» баргъанды. Чырмаулу ууну юсюнден хапар айтдыра, кёб заманны сокъгъанды джырчы къарт домбрасын, кёб заманны тёгюлгендиле къатыджюрек ханны кёзлеринден да джыламукъла…
Сора къарт хан джырчыгъа тюл, домбрагъа азаб салыргъа буюргъанды. Домбраны юсюне чолпу бла къызгъан къоргъашынны къуйгъандыла.
Домбра ынгычхагъанды, сынгсыгъанды къыллары ахыр кере зынгырдагъандыла. Тёрт къылны экиси ачыгъанларына тёзелмей, юзюлгендиле. Андан бери домбраны къуру эки къылы барды, алай а, ол энтда алгъынча джырлайды…
Домбраны юсюнден кёб хапарла бардыла, бу да ол хапарланы бириди, – деди Бейбут, хапарын бошай.
Бейбутха тынгылагъан сейир эмда хайырлы эди хар нени ангыларгъа, артыкъсыз да ишлей тургъан заманда. Сабийле бла бирге анга барыб, биз хар ким къадалыб кесини домбрасын ишлеб кюреше эдик. Ол бизге ишден бош заманыбызда бир тюрлю, сюйген затыбыз бла кюрешген кружокча эди.
Биз мастерскойгъа эчки, къочхар ичегилени келтире эдик, кебдириб, аладан къыл къобузгъа къылла эте эдик. Джукъгъа джарамазча, келишмегенча кёрюннген кир ичегиледен ариу макъамла чыгъаргъан къылла болгъанлары бек сейир эди.
Арадан ай чакълы бир заман озгъандан сора, ахырында, биз мени домбрамы этиб битдиргеникде, Бейбут аны къолуна алды: «Аман тюлдю, энди муну тюз согъулурча этерге керекди», - деб, бургъушчукъларын буруб башлады. Къылларыны таууш чыгъыуларын тюзетиб, согъуб башлады. Аны бармакълары домбраны «билегинде» асыры дженгил къымылдагъанларындан, мен аланы къайсысы къалайын басханларын эслеб баралмай эдим. Ол сокъгъан да, джырлагъан да эте эди. Сабийле бла бирге олтуруб, биз эсибиз кетиб тынгылай эдик анга, ол фахмулу адамгъа.
Джырлаб бошагъанында, ол инструментни меннге узатды да былай айты:
- Хызыр, энди сеннге ишни эм азчыгъы къалады – согъаргъа юренирге. Сени домбранг хазырды, тауушу игиди. Мен этгенлени араларында бу эм игилени бириди дерге боллукъду.
Билмейме, керти да алаймы эди огъесе ол мени кёлюмю кёлтюрюб болушургъа деб кёлтюртюбмю махтагъан эди, къалай-алай да меннге, сабийге, къууанч эди ол – мени домбрам ол ишлегенлени ичинде эм игилени бири болгъаны.
Бейбут бир талай макъамны домбрада къалай согъаргъа керек болгъанын кёргюзюб кюрешди. Андан сора домбрамы къолума алыб, мен да ол этгенча этерге кюрешдим. Биринчи кере, айхай да, иги да дейсе, эталмадым. Алай а, бу меники болмагъанын, музыка джаны бла ишим Крыловну «Музыкантла» чыгъармасында джигитлериникича болгъанын ангыладым. Бейбут мени къулагъымы «айю басханын» аллындан огъуна биле болур эди, алай а, ол мени джюрегими къыйнамаз ючюн, меннге аны айтмай къойгъан болур эди. Бек адебли, джумушакъ адам эди.
Добрамы мен юйге келтирдим да къабыргъагъа такъдым, артда уа аны бир фахмулу къазах джашчыкъгъа саугъагъа берген эдим. Аны юсюнден артда бир хапар айтырма…
{jcomments}
