Подробности
«Камсыклыкъны, мардасы бла къабыуну,
Уллу къауум  кёрселе да тёзерле.
Халкъда бирлик, келишмеклик болмаса,
Тюз битлени эзген кибик эзерле».

                                   Халкъ джырдан.
Эртде-эртде, чегет талада отлай тургъан бир мазаллы ууанык, кюнортада  иссилеб, чегет салкъын таба теркирек атлады. Чегетни къыйырындан кире тебрегенлей, къалай да болсун эсгермей, мазаллы терекни сыннган бутагъыны бери чыгъыб тургъан джитисине къабыргъасын ышыды да, сыдыртыб аз-мазчыкъ къанатды.

Подробности

Фахмулу  халкъ  джырчы, айтыучу  Джатдоланы Муштурайны джашы Алий (1917-2009 дж.дж.) бу  уллу поэманы  джырлагъан да эте, кёб джерлерин да  азбар айтыучан эди. 
2007-чи джылны арттотур айында республикан музейни директору Элкъанланы Юсюпню джашы Умар да, Ёзденланы Альберт да,  Хурзукга барыб,  Джатдо улу ауруб джатыб тургъанлай, тилеб, поэманы  айтдырыб, джаздыргъандыла.
Бу поэманы  юзюклерин 1980-чы джыл элияны 8-де Первомайское элде белгили джырчы Ёзденланы Локъманны джашы Адилден (1908-1985),    1980-чы джыл элияны 16-да Хурзук элде Къоджакъланы Сарбийни джашы Добайдан (1919-1997) Ёзденланы Магометни джашы Альберт  джазыб алгъанды.  Вариантлада бир кесек башхалыкъ болгъанды.
Газетге биз теджеген вариант Джатдоланы Муштурайны джашы Алийни  ауузундан чыкъгъаныча басмаланады.  Джатдо улу Алий бу поэманы атына «Дебо улуну  узун Айсураты бла Бийнёгери» деучен эди.

ДЕБО УЛУ КЮЧЮК________________________________________

АЙСУРАТ БЛА БИЙНЁГЕР

п о э м а
                              1.
Бек эртдеден, кёб эртдеден да эртде,
Суу бютеулей бийлеб тургъан бу джерде,
Бир такъыйкъа заманнга да бюкмей бел,
Минг джылланы тюйюшдюле от, суу, джел.
Джел сызгъырыб, къуугъун сала дуниягъа,
Толкъун башла чанчылыша  элиягъа,
Айырылмай суу бла кёкню чеклери…
«Джетерикди энди азаб чекгеним!» -
Деб тохтады джел, тенгиз да арыды,
Кюн кёрюндю, сыйдам тенгиз джарыды.
Джокъча къайгъы дунияны джюзюнде,
Кюн къараса, шош тенгизни юсюнде,
Кюзгюдеча, кесин  кёрюб, тамаша
Бола, сора бу булджуугъа джараша,
Унутханды Аллах салгъан борчун  Кюн,
Алмашмайын башладыла  кече-кюн.                         
                                 2.
Уллу палах кючлей башлаб джер джюзюн,
Уллу Аллах кюнню тенгиз кюзгюсюн,
Сындырыргъа оноу этди: «Сын!» - деди,
Сора, тенгиз кюзгю сыныб тебреди.
Тёрт джанына быргъай толкъун сюрюуню,
Эки башлы бир тау суудан кёрюндю.
Тёппелеге сууукъ джелле терк  тие,
Джалан башла булутладан бёрк  кие,
Титиреди, къалтырады суу чача,
Къалгъан гитче таулагъа да джол ача,
Юсюне да къарлы-бузлу тон кийди,
Сейирсиниб тёрт джанына кёз ийди.
Сынджыр таула джете эки тенгизге,
Эки башлы санаб кесин тенгсизге,
Мыдах болду да, кесине кёл этди,
Мийик сезим мыдахлыкъны сёл этди.
                              3.
Уллу Аллах топуракъдан джаратхан,
Кёзбау джылан ёз сёзюне къаратхан,
Хур намысын нафысына хорлатхан –
Джер юсюнде эм биринчи атабыз…
Аллах, атабызны иегисинден
Этиб: «Сен да хур джандетни тёрюнден
Айырылма!» – деген сёзню эсинден
Кери этген, эм биринчи анабыз…
Гюнах этиб хур джандетден къысталыб,
Узакъ-узун джолла джюрюб бек талыб,
Бир Аллахны бу тамаша джерине,
Эки башлы тауну этеклерине
Келгендиле. Сейирсинди тюнгюч тау…
Ма алай бла башланнганды джер джашау.

Подробности

  Багъалы редакция!
Уллу адамла уллу ишле баджарыб, дуниядан кетгенлеринден сора, аланы этгенлерини юсюнден бирле билмегенликден, бирле зарлыкъдан бирер тюрлю хапарланы чыгъарыучандыла. Сёз ючюн: «Тихий Дон» романны Михаил Шолохов джазмагъанды…»; «Къара кюбюр» романны Аппаланы Хасан джазмагъанды…»; «Минги Тау» джырны Семенланы Исмаил джазмагъанды…»; «Хасаука», «Умар» джырланы Дебо улу Кючюк джазмагъанды…» д.а.к.
Аллахха шукур, «Тюзлюк тюзде къалмаз» дегенлей, хар зат заманы бла орнун таба барады. «Минги Тау» джыр Семенланы Исмаилныкъы болгъаны бу арт джыллада халкъгъа ачыкъланды.
Энди, «Хасаука» бла «Умар» джырланы автору кимди?» деген сорууну халкъгъа ачыкъ этерча джууаб бармыды? Бар эсе, газетде басмаласагъыз деб, тилекчибиз.
         Къарачай-Черкес кърал университетни окъуучулары.

 

«ТЮЗЛЮК ТЮЗДЕ КЪАЛМАЗ»

 

Байрамукъланы Дебону  джашы Кючюкню юсюнден айтырыбызны аллын, Семенланы Унухну джашы Исмаил 1981-чи джыл джазгъан «Джашчыкъгъа» деген назмусу бла башларгъа излейбиз.      
                 
«Къошум чачылды, сюрюуюм - тюзде,
Бештау барамта, табмайма излеб.
Табханыма да душманым даучу,
Булбул орнуна гугук джырлаучу.
 
Бештау шаушалса, кюн джылыу алса,
Излеялырча мадарынг болса,
Урланнганымы сыйыр ызына,
Джый сюрюуюмю эски арбазыма.
 
Даучу болсала, айтсала джалгъан,
Хатерсиз сёлеш, болма джалынчакъ.
Белгилидиле мени эним, тамгъам,
Халкъ айтырыкъды сен сорууласанг.
 
Барым батмасын, джогъум чыкъмасын,
Барымы бер да халкъымы сыйла.
Кесингден артха чырт да къалмайын
Болушурукъду санга Суфиля».
 
Джырчы Исмаилны къадары къыйын болса да, Аллахха шукур «Бештау шаушалыб, излеялырча мадар болуб» акъылман джырчыны кёб заты «эски арбазына» джыйылгъанды.
XVIII-чи ёмюрню ахыр сюреминде туууб, XIX-чу ёмюрню орта сюреминден бери атлай джашагъан Дебо улу Кючюкню  «тюзде къалгъан сюрюуюн» (джырларын, назмуларын)  джыяргъа хазна мадар болмай къалгъанды.
Ол мадарны излей, сёзню Къарачай-Черкес Республиканы халкъ поэти, педагогика илмуланы кандидаты Ёзденланы Мухамматны джашы Альбертге берейик.
 
 Джазаланы Лида.
 
«ХАСАУКА» БЛА «УМАР»
ДЖЫРЛАНЫ КИМ ДЖАЗГЪАНДЫ?
 
Керти кертиси да, бюгюнлюкде Къарачайда, Малкъарда бу соруугъа менден тыйыншлы джууаб береллик хазна адам болмаз.  Нек дегенде, халкъ таныгъан уллу алимибиз (джандетли болсун) Лайпанланы Тананы джашы Къазий, ёмюр ёмюрю Байрамукъланы Дебону джашы Кючюкню юсюнден джыйгъан архив материалларын меннге аманат этген эди. Ол себебден, бюгюнлюкде менде Дебо улу Кючюк джанлы болгъанланы эмда анга къаршчы баргъанланы да джазгъан затлары бардыла. Сёз ючюн,
Лайпанланы Тананы джашы Къазий, тарих илмуланы кандидаты, профессор.  «Дебо  улу  кючюк-хаджи». «Къарачай», 22-чи июнь, 1994-чю джыл;

Подробности

 Къарачай-Черкесияны 100-джыллыкъ байрамы джууукълашыб келеди. Анга хазырлана республикан кърал библиотека бир талай иш бардырыргъа муратлыды. Бир айны ичинде КъЧР-ни халкъларыны маданиятларын эмда санатларын кёргюзюу иш да аланы бириди. Мындан алда анга багъышлаб, Россияны Джазыучуларыны союзуну члени, КъЧР-ни махтаулу журналисти Светлана Переславцеваны «День полётов» деген китабыны презентациясы болгъанды.
Авторну бу ючюнчю китабыды. Республикан китаб басмада алгъаракълада чыкъгъан «Океанский проспект» (2008) бла «Место под солнцем» (2014) деген чыгъармаларында болгъан  ишлени андан ары хапарлайды дерге боллукъду бу китабха. Ол кеси да окъуучуну къолуна авторну юбилейи джууукълаша алай тюшгенди.

Подробности
Тенглерим ызымдан келедиле.
 Жанагюлге болумну ангылатханымда, ол кёлюн басыб, тынч болады, Халилни юйюне элтебиз аны. Жанагюлню къарнашларын сакъламай, мен алларына барама. Халилни юйюнден бир ючджюз метр чакълы узакълыкъда эки атлыны кёреме. Кече юч сагъатда эгечлерин излей келген Жанагюлню къарнашлары болгъанларын ангылайма. Тюбеб саламлашабыз. Жусип мени таныб:
- Хызыр, сенми урлагъанса бизни эгечибизни? - деб, сорады.
- Ким эгечигизни? Бусагъатда келе турама. Сеннге къонакъбайлыкъ излеб бара турама. Бу джерледе эртдеден бери болмагъанма. Сиз а кечеге къараб къайры тебрегенсиз? - деб сорама. Кесим а кюлюрюмю тыялмай къуш-муш болама. Жусипни гитче къарнашы Жуман сескекли болуб:
- Хызыр, болду. Эгечибизни къайдагъысын айт, - деб къадалады. Мен а накъырданы тохтатмайма.
- Джукъугъа башыгъызны атыб, эгечигизден къуру къалгъан эсегиз мен не бла болушайым? Оллахий, ким урлагъан эсе да, тёрт къарнашдан да тириди. Юйюгюзге чакъырыб къонакъбайлыкъ этмей эсегиз, кече къалыр джер излейим сора, - дейме.
Жусип сора:
- Бар, атам бла анам юйдедиле, бек къыйналыб къалгъандыла бизден. Эгечибизни табханлай биз да къайтырбыз, - дейди.
- Жусип, меннге тынгыла, сени эгечинг Жанагюлню иги тенгибиз Халил къачыргъанды. Ол кеси разы болуб келмесе, мен кесим къолум бла элтиб юйюгюзге саллыкъ эдим. Мен сизге къызыгъыз бизде болгъанын айтыргъа бара тура эдим. Аллах аланы бир насыблы юйдеги этсин, - дейме.
Жусип асыры ачыуланнгандан кёлкъалды болуб джылаб къойду.
Экинчи кюн биз Жанагюль бла Халилни юйдегиленнген тойларын этдик. Ма алай бла юйдегилендирдим тенгими. Алгъышлада айтылырча бир юйдеги болуб кёб джылланы джашадыла ала.
Аланы тойларында иги тенгиме сюйген атымы, Буланны, саугъа этдим.
Арадан бир ай кетиб, биз джуртубузгъа, Кавказгъа, къайтдыкъ.
 
Ата джурт

- Киши джуртладан Кавказгъа кёче тебрегеникде, мен, къарнашым Хусей, эгечлерим Муслимат бла Мариям биринчиле бла Къарачайгъа къайтдыкъ.
1943-чю джыл ноябрда, туугъан джерибизден зор бла къыстагъан сагъатларында, барыбыз да сабийле эдик. Мен тамадалары, кесиме да тогъуз джыл толмагъан эди. Гитчебиз Мариямгъа эки джыл болгъан эди. Ол къыйынлыкъла нек болгъанларын сабийле огъай, уллула да ангыламай эдиле. Биз Къызыл Октябрь элде къарт атабызгъа къонакъгъа бара тургъанлай, къолларында сауутлары бла аскерчиле тыйыб, ашыгъыш джюк ташыгъан машинагъа миндирдиле. Алайдан темир джол станциягъа элтиб, адамла тыкъ-тыкълама болуб, солургъа хауа джетишмей тургъан вагонлагъа атдыла. Нек этгенлерин билмеген миллетни къайры эсе да ашырдыла да ийдиле.
Джылла оздула. Биз, кёчгюнчюлени сабийлери, киши джуртлада ёсе, туугъан джерибизни, ана тилибизни, культурабызны унута башладыкъ. Меннге, юйде менден гитчелеге Къазахстан ата джуртубузча болду. Сабийлигим, акъыл-балыкъ болгъан заманым да анда ётдюле, танышла, тенгле да кёб болдула, уллуланы дараджаларына джетиб, урунуу джолум да башланды. Атам къазауатда тас болгъанын билдирдиле, анам харибни да асырадым. Тыш адамла къайгъырыр, болушур ючюн къалмадыла, не келсин, ала атамы, анамы, джуртуму орнун туталмадыла.
Алай болса да, Аллахха шукур, не къыйын болумлагъа тюшдюм эсе да, миллет шартланы, ана тилибизни, культурабызны, эртделеде керти дуниягъа кетген эт адамларыбызны, Хубийланы тукъумну джети атагъа дери тарих джолун эсде тутдум. Кесимден гитчелеге да ол затланы ангылатдым, юретдим. Аланы унутханны адамлыгъы къалмайды, тамалы таяды, джел къайры урса ары баргъан хансча болуб, джашауда тыйыншлы орун табмайды. Аллай адам тамыры къуу терекча болуб къалады. Ол халкъыны, джуртуну патриоту деген дараджагъа чыгъалмайды. Кесинги, юйдегинги, тукъумунгу, миллетинги сюймей эсенг, башха адамланы, халкъланы да сюерик тюлсе, джуртунгу сыйын да кёраллыкъ тюлсе, аны магъанасын да ангыларыкъ тюлсе. Аллайланы тойгъан джерлери ата юйлери болуб къалады. Бу затланы эсингде тут, Ислам.
Ол оюмланы юслеринден мен бек сюйген Абай акка да айтханлай тура эди.

  1. АЗАБ ЭМДА АЗАТ
  2. АЗАБ ЭМДА АЗАТ
  3. АЗАБ ЭМДА АЗАТ
  4. Азаб эмда Азат