Къарачайлыла эл мюлкде джашауларын таб къурар мурат бла кёб тюрлю зат чыгъарыб хайырланнгандыла.
Бизни миллетни селекционерлери да къадырны ат бла эшекден къурагъандыла. Ат бла эшекни бир джерде бир джыл чакълы бирни тагъыб, бир-бирине илешдириб, бир-бирине къошуб, къадыр туудургъандыла. Алай байтал бла аджир эшекден болады. Къадыр кеси кесинден тёлю бермейди. Эркегин тишисине къошсанг да аладан джукъ туумайды.
Къарачай ат бла къарачай эшекден туугъаннга къарачай къадыр, дейдиле. Къадыр, эшек Къарачайны бурундан келген улоуудула. Ёгюз арба кирмеген джерлеге, ала бла кириб, ишлерин баджарыб тургъандыла. Къарачайлыла джюклерин алагъа джюклеб джюрюгендиле. Къадыр къылыкълы болады. «Кесим» деген, аман къылыгъы болгъан адамгъа къадыр къылыгъы болгъан деб, халкъыбыз аны хапарда да айтханды. Къадыр эшекден кёбге кючлюдю, тёзюмлюлюгю таб атдан да онглуракъ болур. Ол чабыб узакъгъа бармайды, джюк ташыргъа уа аныча джокъду.
Къадыр ариу чакъгъан джабышмакъ тереклени тюблеринде отлай, кеф алгъанды. Джолгъа чыкъгъан сагъатда уа ол кючюн, къарыуун кёргюзгенди. Ташлы джоллада, зыгъырлада аякълары ташсынмагъандыла. Оюлгъандан, джардан, тауланы айланч-буйланчларындан тынч ётгенди. Тар джолчукълада, тик энгишгеледе, абынмай, тири атлагъанды. Къарачайлыла къадыр бла ашхы умутларын байлаб, къанатланыб, джашау турмушларын иги эте джашагъандыла. Аны бла не заманда да, не тукъум ишде да хайырланнгандыла. Къадыргъа джюклерин джюклеб, миниб джолгъа чыкъгъандыла. Не уа къадыр бла бачха сюргендиле, тырнау салгъандыла, бараза этгендиле дагъыда башха талай джумуш баджаргъандыла.
Къарачай къадыр бек чыдамлыды, акъыллыды. Кече арасында, къарангыда, тубанда да аджашмайын, джол ышан табыб, иесин барлыкъ джерине элтиб тургъанды. Джылдан джылгъа къадырла къарачай элледе аздан аз болуб барадыла.
Энди къарачай эшекни юсюнден хапар айтайыкъ. Эшек бек эртделеде джаратылгъанды. Динчиле айтхандан, Узейир Файгъамбар (с.а.с.) эшекчигине да миниб барады, - деб Къур’анда джазылыб турады.
Эшек таулу къарачай элледе, кюмюш букъу бюрке, кёмюк этиб баргъан шоркъаладан суу иче, бири биринден мийик таулагъа акъыртын чыгъыб баргъанды. Тик ёргеге, баш энгишгеге да тири болгъанды. Къалын тубанда бурну бла джерни ийисгей, сокъмакъдан таймай, барлыкъ джерине аджашмайын джетгенди. Юсюн басхан ауур артмакъланы кёлтюрюб, нарат ёзенлени ичлеринде джоргъалаб джюрюгенди. Къарачайлыла, узакъдан эшитилген джугъутур ойнагъан мюйюз тауушлагъа тынгылай, эшек бла мийикледе къойларын кютгендиле. Эртде заманда къарачайлыла анга айран, бал гыбытланы джюклеб, арба кирмеген джерледен келтириб тургъандыла.
Чалкъы чалыргъа эшекле бла узакъ сыртлагъа чыкъгъандыла. Эртдерекледе элледе суу чыкъгъан кранла джокъ эдиле. Эшекни юсюне эки фляганы артмакъ этиб салыб, къара сууладан, Къобандан суу ташыб тургъандыла. Эшекни арбагъа джегиб джумушларын да этгендиле. Андан сора, эшек къаладжюк этиб, бачха сюргендиле, гитче тырнаучукъ бла тырнау салгъандыла, акушник бла, бир кереге тарталмаса, бир ыз бла эки кере барыб, бараза этгендиле. Гардош неда нартюх, башха ёсюмлюк ёсгенден сора, культиватор салгъандыла. Балас этиб, бичен тартдыргъандыла, чегетден отун ташыгъандыла. Анга кюрес дегендиле. Чегетде узунлукълары 20 метрден 30 метрге дери къургъакъ агъачла болгъандыла. Аланы балта бла кесиб, сюйреб, бир джерге джыйыб, джиб бла къысыб, эшекни къарыуу джетер чакълы бирни, отуннга деб, тартдырыб, алыб келиб тургъандыла. Эшеклери болмагъанла сыртлары бла ташыгъандыла. Ол отун 3-4 кюнден ары джетмегенди. Дагъыда джангыдан баргъандыла. Эртде заманлада эшек бек керек болгъанды. Дагъыда уллу таз къураб, ийнеклени тюблерин ариулаб, кирлерин анга къуюб, эшек бла тартдырыб, кюн сайын бачханы джер-джерине къуйгъандыла. Улоуу болмагъан къолу бла ташыгъанды, бек къыйналгъанды, инджилгенди.
60-чы - 70-чи джылладан башлаб, кърал энчиледен эшеклени сыйырыб, аланы совхозну малларын кютерге къойчулагъа бериб тургъанды. Артда ызларына къайтаргъандыла.
Аланы тутхан тынч, хайырлы болса да, бусагъатда эшекле аздыла. Джылла оза, хар зат ёседи, алгъа барады. Ким биледи джашауну къалай боллугъун. Бюгюн трактор, машина табдыкъ деб, къадырланы, эшеклени къурутуб къоймайыкъ. Ала керекли этмесин Аллах бизни, алай болса да керек болуб къалгъанлары болса, джюкню сыртыбыз бла ташыргъа керек болуб къалмайыкъ. Чыртда керек болмай турсала да, бизге хаталары болмагъан джанла кеслерича джашасынла. Болушалсакъ болушайыкъ, алай болмаса да Аллах джаратхан тилсиз хайуанлагъа зараныбызны джетдирмейик. Ала да халкъыбызны къууанч келтирген джилтинлеридиле.
Лепшокъланы Хусеин.
