Чеккуланы Муслимат, Чомаланы Закъайны къызы, 1910-чу джыл Джёгетейде туугъанды. Уллу Ата джурт къазауат башланырдан талай джылны алгъа Ворошилов атлы колхозну алчы ишчиси болуб тургъанды. Баш иеси Джагъафар да, ол да бирча джигер уруннгандыла. Ала, кёчюучю Къызыл байракъгъа ие болуб, атларын махтау бла айтдырыб ишлегенлери ючюн, уллу саугъалагъа тыйыншлы болгъандыла.

«Баш иеме да, меннге да халал уруннганыгъыз ючюн, деб Сталинни сураты салыннган медалла да берген эдиле. Колхозубузну ол замандагъы председатели Байтокъланы Рамазан дагъыда талай адам, келиб, кёб джылы сёз айтхан эдиле. Ишде джетишимлерибиз ючюн колхоз бизге юй, бау ишлерге болушуругъун да айтхан эдиле. Башындан келген буйрукъну толтура, ала колхозну атындан баш иеме кийимлик къумач, тон этер, деб да алты къой тери, меннге да, джылы орун джабыу берген эдиле. Кёб турмай саулай къралыбызда болгъан къара ишле бизде да башландыла. «Къралны джаууду» деб, миллетлени адамларындан онглу онглусун тутуб, тюрмелеге, Соловкалагъа ашырдыла. Рамазан бла  нёгерлерин да алай бла элден къоратхан эдиле…» - деб хапар айтхан эди Муслимат ётген джылланы эсге тюшюре.

Джашауда кёб инджиуден ётген, къазауатны ачыуун сынагъан эмда сюргюнню азабын кёрген Муслимат, огъурлу тюрсюнюнде ётген джылланы ауурлугъу таныла, хапарыны андан арысында былай айта эди: «Арадан кёб джыл да ётгюнчю, Уллу Ата джурт къазауат башланады. Къолуна сауут алаллыкъ эркишиле урушха кетиб тебрейдиле. Бюгюн кибик эсимдеди, ингир ала, звено болуб бичен чала тургъан эркишилени, арбала бла элге тюшюрюб, андан да Джёгетей Аягъы станседе темир джол  вокзалгъа алыб кетгенлери. Бизле да (ашырыр адамлары) алагъа не юс кийим, не джол азыкъ хазырлаб бералмай къалгъан эдик. Хар ким мадарына, къарыууна кёре, ызларындан барыб, ашыргъан эдиле адамларын фронтха.

Мени къарнашларым да, баш ием бла аны къарнашлары да бирден кетген эдиле урушха.

Биз, элде къалгъан къартла, сабийле, тиширыула колхоз ишни да, юй джумушланы да ауурлугъун бойнубузгъа алыргъа кюрешген эдик. Бир джыл джылы заман эди, къара кийиннген совет аскерчиледен бир бёлек адам келиб, элибизде джашаб, колхоз ишлени баджарыргъа болушуб турдула. Алай бла къачха джетдик. Къазауатха кетген эркишилени бир къауумуну ёлген къагъытлары, келиб, юйдегилерине къара кийдирди. Бир-бирибизге  кёл берирге кюреше, онглу онгсузгъа болуша, тирилиб кюреше эдик. Гардош къазыб бошагъанлыкъгъа къачхы ишлени кёбюсю алда эди. Ма ол заманда къазауатны ачыуун да мутхуз этген, ёмюрде унутулмазлыкъ ауур  иш болду – халкъыбызны, туугъан джеринден зор бла  чыгъарыб, Орта Азия бла Къазахстанны  къумлу  тюзлерине  элтиб  атдыла.

Ол джыл мени къарнашларымы бири, джаралы болуб, Нарсанада госпиталда джата эди. Андан  чыкъгъанында, «…саулугъунг толу бегимегенди, юйюнгде бир кесек солу», деб ийген эдиле да, ол юйюнде тура эди. Менден узакъ болмай джашагъан бир тиширыу: «Муслимат, огъары джаныбыздан халкъны къайры эсе да кёчюрюб келедиле, алыр затынг бар эсе, хазыр эт!» - деб къычырады. Мен къайгъылы болуб, къарнашыма хапар сорургъа баргъанымда, ол, олтуруб, уругъа гардош къуяргъа кюреше тура эди. Хапарыма тынгылаб: «… Хо, бир да, къралны гюнахсыз халкъны кёчюргенден сора иши къалмагъанмыды сора? Эшта, эшта...» - деб къояды. Аскерчиле бизге да джетдиле. Къалгъанланы этгенча, амалсыз этиб, джолгъа чыгъардыла. Ол къатышханда эки челек сары джаудан башха къолума джукъ алалмагъан эдим.

Талай кюнню джолда инджилиб баргъаныбыздан сора, бир джерде тюшюрдюле да: «Хамамгъа киригиз да, джууунугъуз!» - деб буюрдула. Андан сора адамланы, къауум-къауум этиб, бирер джерге ашырыб тебредиле. Джау челеклерим алайда урланнган эдиле…»

Джёгетейчиледен беш юйдеги бир джерге тюшеди. Алайы Чимкент областны Сарыагъач районуну Полторацкий эли эди. Алай бла барысы да алайдагъы «Красный Восток» колхозну  Ворошилов атлы бёлюмюнде джерлешедиле. Муслиматны къазауатдан джаралы болуб къайтхан къарнашы Зулкъарнай да ала бла бир элге тюшеди.

Андан сора ол колхозну председатели, кёчгюнчю миллетлени келечилеринден ишчи бёлек (звено) къураб, Джёгетей ёзенча, бир терен къулакъда ишлерге ийген эди. Анда Зулкъарнай къызы бла, Муслимат да къайын къызы бла, башхала бла бирге сау айны эки джаны да джити  кетменле бла джер къазыб турадыла. Джашчыгъы  Шахарбийни палтон джаулугъу бла сыртына байлаб, кече онеки сагъатха дери ишлегенди Муслимат. Андан сора, бары да, кече къалыргъа ёзенни тарында орналгъан юйчюкге барыб тургъандыла. Анда орундукъла болмагъанлары амалтын не табсала, аны тюблерине атыб джукълагъандыла.  Шахарбий  бла анасына бир суткагъа къуру джарым ётмек, эртден, ингир сайын да бирер чолпу хантус неда билямукъ бергендиле. Звено къазгъан зыгъырын, ташын, джыйыб, тёбеле этгенди. Аны башха джерде ишлене тургъан джолланы юслерине къуйгъандыла. Бир айдан колхозгъа къайтыб келиб, мамукъ бачхалада ишлерге джарашхандыла.

Ауруб тургъан къайын анасы ауушхандан сора Муслимат къайын къызы бла бирге бир юйде къалады. Шахарбий ол заманда бек гитче болгъанды. Была джашагъан элден бир кесек ёргерекде орналгъан совхозда  джашагъан юйдегиден (Джаджалары дегендиле анга) бир тиширыу быланы районнга келе туруучан эди. Кюнлени биринде, ашхам бола, ол тиширыу, Чеккулагъа келиб, Муслиматны атын айтыб къычырады. Муслимат арбазгъа чыкъгъанында: «Къапланбекде (элни атыды) Хабиль деб бир тиширыу джашайды. Аны эри Хусей, сени баш иенг бла бирге уруш этгенди. «Джагъафарны юйдегисинден хапар биле эсенг, джазыб джибер», - деб, письмо ийгенди Хусей юй бийчесине...» - дегенди. (Джагъафар ол заманда фронтдан къайтыб, юйдегисин излеб табалмай, Алма-Ата шахарда заводланы биринде ишлей тургъанды). Къууанч тыбырлы болгъан Муслимат эртденбла огъуна ол тиширыу бла барыб, Хабиль бла танышады. Алай бла Джагъафаргъа письмо джазады. Андан сора Джагъафар да юйюне джыйылады. Чеккулары, ал джылладача, биригиб ишлеб тебрейдиле - Джуртубуздача, анда да бюсюреулю урунадыла. Ала къаллай бир инджилген эселе да, къралыбызгъа кёлкъалды болмагъандыла.

Кавказгъа къайтыу хапаргъа къууанч тыбырлы болуб тюбегендиле. Туугъан эллери Джёгетейге келиб тюшгендиле. «Джёгетей» совхозда ишлерге джарашхандыла. Алай а ауур ишледе уруна, санлары тоблукъ болгъан Муслимат, мюлкде кёб ишлеялмагъанды, ауушханды, джандетли болсун. Джагъафар а джашаууну ахыр кюнюне дери уруннганлай тургъанды. Ала Шахарбийден сора да тёрт джашны ёсдюргендиле. Джуртубузгъа къайтхандан сора, ала, къралдан  болушлукъ  (ссуда ачха) тилеб да кюрешмегендиле. Джагъафар бла Муслимат кёб джылны узагъына бек татлы, юлгюлю джашагъан адамладыла.

 

Созарукъланы Норий.

 
{jcomments}