Уллу Ата джурт къазауатны джылларында фронтлада джау бла сермешген аскерчиле сынагъан джарсыуланы къой эсенг, къартланы, тиширыуланы, сабийлени джангыз бир кере инджилген кюнлерини юсюнден хапаргъа тынгыласанг да ауурду. Ай медет, къазауатны шагъатларыны джашау джоллары кюнден кюннге юзюлюб, аладан бюгюнлюкде хазна киши къалмай барады. Алай болса да, «джаш кёргенин унутмаз», деучендиле. Сабий болуб къазауатны, кёчгюнчюлюкню джылларын сынагъан тёлю бюгюнлюкде тёрт джыйырмадан ары атлагъан къартла болсала да, ол къыйын кёзюулени бир кюнюн да унутмай эслеринде тутуб турадыла.
1942-чи джыл аууз-герги (октябрь) айны кюнлерини биринде Хурзук элини сыйлы къартларыны бири Бостанланы Азрет эшек арбасы бла ёзенни ёрге бара болгъанды. Башын терен сагъышла басханы таныла эди. Иги да дейсе, юч ёзенни асланлача, джашларындан бусагъатда хазна киши джокъду. Ала къазауатха кетгендиле. Ол джашланы арасында уа Азретни уланлары, къарнашларындан, эгечинден туугъанла, тийреде ёсгенле да бардыла. Элледе онгсуз къартла, тиширыула, сабийле неда сакъат болуб аскер къуллукъгъа джарамагъан болмаса кишини кёрлюк тюлсе. Мюлкле чачылгъандыла, хар не да гелетеу болгъанды, халкъ мыдахды.
Азрет бу затлагъа сагъышы бёлюне, Минги Тауну тюбюнде орналгъан къошуна джууукълашды. Ол кёзюуде къайдан эсе да арлакъдан немча тилде хыны къычыргъан тауушла эшитиледиле. Къарт илгенеди да, эшек арбасын да джолдан джанлатыб, чырпыланы ташасына тыя, аланы арасы бла ол тауушла келген джанына къарайды. Талай адам бу бара тургъан тар таш джолчукъгъа чыгъадыла. Ала бир джаралы адамны сюйреб келе эдиле. Джаралыны асыры кючлю тюйюлгенинден юсюнде аскерчи кийимлери къаннга боялыб, бети халек бузулуб, иги къарасанг таныллыкъ эди аны аскерчи болгъаны. Азрет аны джаш адам болгъанын эсгереди. Эшта, иги арлакъдан алыб келе болур эдиле къанлы фашистле, энди мындан ары кесибизни къыйнамайыкъ дегенча, аны джолну бир джанына быргъадыла да, фашистлени бири автоматын аны юсюне буруб, андан бир-эки атды. Сора кими аууз къобузну сагъа, кими да нелени эсе да айтыб кюле, джолну энгишге кетдиле.
Азрет, ала кёзден ташайгъанлай, ол адамны къатына чабыб барды. Тобукъланыб, къымылдамай джансыз джатыб тургъан джашны кёкюрегине къулагъын салыб джюреги урамыды деб тынгылады. Джюреги ишлей тургъанына ишексиз болгъанында аны кёз къабакъларын ачыб къарады. Ауур джаралы болса да ол джаш алкъын сау эди. Азрет аны джолдан бир джанына алыб, къырдышха сыртындан джатдырыб, бир эс джыярмы эди деген акъыл бла талай заманны турду. Сора аны эс джыярындан тюнгюлсе да, дагъыда Аллахдан бир себеб болса деген сезим джюрегине келе, ол къыйынлыны кёлтюрюб эшек арбасына салды. Кесини юсюнден чепкенни тешиб аны юсюне ата, тёрт джанына сескекли къарай, энгишге айланды. Тюзю, къошха элтсе кереклиси ол эди, алай болса да, джаш ёлмей къалгъаны болса, анга къараргъа табсыз болур деб, анга къайгъырыб этген эди. Ол ашхамдан атлай, кёз байланыр заманда джетген эди элге. Аны амалтын уллу сакълыкъ керек болгъан эди. Бачхасыны аякъ джаны бла джол болгъаны себебли, ол арбаны ол джанына элтиб, таша-ташасы бла тюгел джаны чыкъмагъан джашны къойнуна алыб юйюне элтди. Юй бийчеси Айшатны да болушдуруб, отун-зат джыйыучу джатмасына орун салдырыб, джашны къан джугъу кийимлерин тешиб отха атды. Экиси да джаралыны бетин, къолун, этинде башха къан джугъу джерлерин ариулаб, джууаргъа кюрешдиле. Кеслери билген дарман хансладан балхамла этиб, джараларын ариу байладыла. Ёлюб къалмаса, бусагъатда былай турсун да, бир эс джыйса, керекли дохтургъа да кёргюзюрбюз деб къартны акъылы алай болду. Джаш бир кесекден эс джыйды. Аны насыбы болур эди, немчала асыры бек халек тюйгенлери бла аны ёллюгюне ишексиз болуб, автомат окъланы хазна мараб атмагъанлары. Джаралары терен болсала да, ичине, сюеклерине уллу заран салмагъан эдиле. Экинчи кюнюнде ол джаш эсин иги джыйгъанлай кесини хапарын айтхан эди.
Ол къуллукъ этген 214-чю полк Басхан ёзенни баш джанлары таулада джауну аскерлери бла сермешиб тургъанды. Андан талай аскерчини тахса билирге бу джанына ашыргъандыла. Аланы бири болгъанды бу джаш да, сержант Фарнаев Михаил Битуевич. Ол Терк Башы Тегейде Фиагдан элден болгъанды. Тёрт аскерчи нёгери бла Михаил, талай кюнню таулада айланыб, джауланы тахсаларын билгенди. Ызларына кетерге хазырлана тургъанлай, кюн бузулуб, тёгерекни тубан басыб, ол тахса бёлек джолларындан аджашханды. Алай бла немча фашистле бетджан салыб тургъан джерге чыгъыб къалгъандыла. Барысы да къачыб къутулалмазлыкъларын ачыкълагъанларында, эки нёгерлери кёргенигизни, билгенигизни сау къалсагъыз полкну тамадаларына толу хапар айтырсыз деб, Бахсан ёзен таба айландырыб, кеслери быланы къуршалаб келген гитлерчи аскерчилеге от ачхандыла. Алай бла Михаилдан къалгъан джашла ёледиле, бу да джаралы болуб джауну къолуна тюшеди. Алайда аны талай кюнню тюйюб, уруб, къыйнаб, джукъ айтдыралмагъанларында, ол немча солдатла бла энгишге ашырадыла. Алай бла тюбегенди Азрет ол ташлы тар джолчукъда алагъа.
Азрет бла юй бийчеси джаралагъа къолларындан келгенича къараб, багъаргъа кюрешгендиле. Аны юйлеринде букъдуруб тургъанларын сезселе уа Азретни да, юй бийчесин да немчала бошарыкъларын биле эдиле ала. Азретни къарнашындан туугъан он джыл толгъан джашчыкъ Ансар да, абаданла ары-бери джумуш бла кетселе, тегей джашха нёгерлик этиб тура эди. Ол кёзюуде кишини эсинде болмай тургъанлай, Азрет къаты ауруб къалады. Арадан эки-юч кюн кетгенлей, энди аязырыкъ болур дегенча ышаныб тебрегенлей, ауушуб къалады. Ол къоранч кимден да бек Ансаргъа эмда ол аскерчи джашха бек ауур тийген болур эди. Джаралы джашны хапарын Ансар джашырмай анасы Бийбагъа ол заманда айтхан эди. Ары дери уа къуру Азрет, Ансар, Айшат биле эдиле аны хапарын. Андан сора Бийба келиб ол джаралы джашны кёргенлей, джюреги асыры къыйналгъандан джылагъан да этиб, ары дери джашырыб тургъанлары ючюн да джашына урушду. Андан сора сау къаллыкъ, Бийба хар кюн сайын ашарыкъ этиб, ол джаралы джашха келтириб ашатыб тургъанды. Алай бла Михаил Айшат бла Бийбагъа туугъан къарнашларыча болуб къалгъан эди. Тегей джаш къарачай апсынланы аны аякъ юсюне салыргъа болушуб, туугъан адамларына этгенча джукъларын къызгъанмай, кишиге айтмай, этген адамлыкъларына разылыгъын айтханлай тургъанды. Алай бла ол Айшат бла Бийбагъа ант къарнаш болгъан эди.
Арадан кёб заман да озгъунчу, гитлерчи фашистлени ууата, Совет Аскер Учкулан ёзеннге джетгенинде, орнундан кючден ёрге тура башлагъан Михаил къууаннгандан арбазгъа чыкъгъан эди. Алайда аскерле бла келген медицина къуллукъчула Михаилны халын кёргенлей, дарман-дары табханларын да бериб, ёрге турургъа джарамагъанын билдириб, олсагъатлай оруннга джатыб талай кюн турургъа кереклисин ангылатхан эдиле. Джаралы аскерчи джаш аланы айтханларына сыйыныргъа керек эди. Алай бла ол джараларын багъыб, алайда талай кюнню джашагъанды. Сора хайт деб къарыу алгъанында, болушлукъсуз джюрюрча болгъанында алайдан дагъыда урушха кетгенди.
Арадан талай заман озгъандан сора Ансарны атасыны къазауатда эркишилик танытыб ёлгенини юсюнден къагъыт келеди. Ызы бла аланы миллет бла бирге туугъан джерлеринден кёчюредиле.
Артда белгили болгъаныча, Фарнаев Михаил, къазауатны аягъына дери джаула бла сермешиб, Ата джуртну джаудан тазалауда тирилик танытханы ючюн талай саугъа да алыб сау-эсен юйюне къайтханды. Юйюне келиб былай тюшгенлей, экинчи кюнюнде ол эм къыйын кёзюуде къарнашлыкъ, аталыкъ, аналыкъ, эгечлик да этген къарачай юйдегини сорууларгъа джолгъа чыгъаргъа нюзюр этгенди. Къарачайлыланы кёчюрюлген хапарын эшитгенинде, Михаил асыры къыйналгъандан не этерге билмей, дагъыда: «Мен алагъа къарнашлыкъ этерге ант сёзюме кертилей къалыргъа керекме. Аланы къайда болгъанларын табаргъа, болушургъа борчлума», - деб Орта Азия таба джол тутуб кетгенди. Алай болса да тюбеген адамларындан тюз хапар алалмай, аланы сау табарыгъындан тюнгюлюб, заманын ашырыб ол ызына къайтады.
Ансар юйдегилери бла бирге сюргюнню къыйынлыгъын кёрюр ючюн къалмайды. Ол ачлыкъны, джаланнгачлыкъны да сынай, неге да тёзерге кюреше, сынмай, башын энгишге иймей окъургъа талпыб, джарыкъ умутла бла джашагъанды. Ансар анда окъуб, агроном усталыкъны алады. Къарачайлыла ызларына къайтханларында, Ансар колхозда агроном болуб ишлеб тургъанды. Бир кесекден ол колхоздан цемент заводха ишлерге кёчеди. Къыйын кёзюулеге тёзе билген, кёчгюнчюлюк джыллада иш бла чыныгъыб атын айтдыргъан Ансар, былайда да джетишимле этиб юлгюлю болуб тебрейди. Андан сора аны бир бёлюмге уста этиб саладыла. Билимин да, сынамын да ёсдюре баргъан тири таулу джаш урунууда, джамагъат ишледе да алчылыгъы ючюн кёб саугъала, Хурмет грамотала алгъанды.
Кюнлени биринде Ансар къолуна газетни алыб окъуй тургъанлай, бир билдириу кёзюне илинеди. Анда бир тегей джаш Ансарны излеб, муну таныгъан бармысыз деб, тилеб джазгъаны басмаланыб тургъанын кёреди. Олсагъатлай таныб къояды. Ол кюн огъуна ант къарнашына олтуруб Ансар письмо джазады. Алай бла отуз джылгъа джууукъ замандан сора тюбешедиле экиси. Аланы юйдегилери да бир-бирине къонакъгъа барыучу болуб, керти туугъан джууукъ адамлача джюрек джылыуларын тёге, бир-бири сыйын кёргенлей тургъандыла.
Бир талай джылдан сора, Ансарны анасы Бийба ауушханында, аны эшитиб, Михаил кече бла джетген эди алагъа. Къыйын кюнде сыналгъан адамлыкъ бир заманда да унутулмайды. Энди аладан туугъанла бла туудукъла ол ант къарнашны шохлугъун юзмегенлей бюгюнлюкде да барадыла. Быллай ашхы шартларыбызны бир тёлюден бири ала баргъаны бизни джашауубузну эм иги джорукъларыны бириди.
БАТЧАЛАНЫ Фатима.
