Джырчы ёлсе, ызындан джыры къалады, cyратчыны, таш устаны, темирчини кеси саулугъунда этиб кетген затларында къол ызлары джашайдыла. Огъай, ол джырчы тюл эди, таш джонуб, темир тюйюб да ишлемегенди. Алай а джырчыгъа, темирчиге да къанат берген, малчыны, сабанчыны да джашауларын джарыкъ этген, джашха, къартха да керек болгъан иш бла кюреше эди. Ол искусствону адамы эди.
Уруш отун, кёчгюнчюлюкню ачыуун, рахат джашауну джарыкъ тюрсюнюн да кёргенди ол. Алай а не къыйын болумда да бюгюлмегенди, ёхтемлениб, башын ёрге да тутмагъанды, хар къуру да бетин кюннге бургъанлай, джашаудан джарый, джашауну джарытыргъа кюреше, ёмюрюн культура бла ашыргъанды. Азиядан къайтхан джылладан башлаб, отуз джылны узагъына районну культура бёлюмюню тамадасы болуб ишлегенди. Ол дуниядан кетгенли ма 27 джыл. Россияны культурасыны махтаулу къуллукъчусу, СССР-ни Культурасыны министерствосуну айырмасы, Бютеуроссия смотрну дипломанты, Ставрополь крайны суратлау чемерлигини эки кере лауреаты, Къызыл Джулдузну эмда Октябрь революцияны орденлерини кавалери Боташланы Мусратны джашы Борисге быйыл 91 джыл боллукъ эди.
Орта бойлудан алашаракъ, акъ бетлиден эce къара шинлиге дженгнген бу сюйюмлю кишини танымагъан Гитче Къарачайда адам болмаз эди. Ачыкъ кёллю, ариу сёзлю, чамы-накъырдасы келишген культура къуллукъчу сахнагъа да таб джараша эди. Мен аны таный эдим. Алтмышда да агъармагъан чачы, дженгил къымылдагъан санлары аны джылындан эce джаш кёргюзе эдиле. Алай a ёшюнюнде аскер саугъалары, кёзлюклени тюбюнден мыдах сюзюлген кёзлери аны къазауатны сынаб ётген ветеранладан болгъанын унутдурмай эдиле. Ушакъны сюйгенликге, сёз бла эрикдирмей эди, айта билгенича, тынгылай да биле эди, дженгил хауасы болгъан керти джарыкъ адам эди.
Элде джюрюген аты Борис Михайлович эди. Интеллигент сыфаты ючюн айта болурла деб тура эдим. Джаш заманында фронтда, орта аскер училищеде-башда окъугъан заманында атын амалсыздан тюрлендиргенин артда билгенме. Власть халкъыбызны харам этиб, къарачайлыланы фронтдан ызына алыб айланнган заманлада быллай лагъымла этиб къалгъан адамла болгъандыла.
Район бла къалмай, Боташ улуну областда, таб, крайда тамадала, творчество интеллигенция да ариу таный эдиле. «Татлы тилли къозу эки ананы эмер» дегенлей, ол ким бла да келише, тилин ангылата биле эди. Мында уа, Гитче Къарачайда, кече-кюн да джамагъатны кёз туурасында тургъан адамланы бири эди. Алма терегинден узакъ кетмейди. Атасы сxaуатчы Боташланы Мусрат да, айтыуларына кёре, онглу, тири адам болгъанды. Схауатда колхоз къураугъа тири къошулгъан, элни оноууна къатышхан, бир кёзюуледе эл Советни тамадасы болуб джюрюген киши эди.
50-чи джылладан башлаб джарыкълыкъ джаны бла районну аты айтылыр ючюн къалмагъанды. Ол затда Боташ улу Борисни уллу юлюшю барды. «Бёрю атарны бёркюнден» дегенлей, культурагъа, искусствогъа сюймеклиги бек джашлыгъындан таныла эди. Ол тёлюню уа джашлыгъы алай тынч болмагъаны белгилиди: къазауат, кёчгюнчюлюк... Алай а джыр, тепcey, мyзыкa халкъгъа къачан да керек болгъанлай турадыла. Эсигизде болур, уруш джыллада этилген орус джырланы, халкъ чыгъармала болуб, кенг джайылгъанлары. Къарачайда да ол кёзюуде этилген кюуле, таралыу ийнарла бюгюн да джашайдыла.
Боташланы Борис, Hapcaнада туууб ёсген джаш, искусствода биринчи сокъмагъын анда салгъанды. Къазауатны аллы джыллада бютеу Кавказ таныгъан Эбзеланы Шахарбийни, башха фахмулу уланланы сахнада этген ишлерин кёрюб, сейирсиннген, сукъланнган да этиб тургъанды. Алай а ол заманда, джаш адамланы кёбюсюча, acкерчи болургъа да кёзю къарай эди. Аскер училищеге барыргъа нюзюрю бар эди. Алай a ёсюб, акъыл бегитиб, рахат окъургъа буюрулмагъан эди анга - къазауат башланнган эди. 16 джыл толгъан Борис 1943-чю джыл кеси разылыгъы бла фронтха кетеди. Миномёт расчётну командири болуб, бизни аскерле Кюн чыкъгъан Пруссияны алгъан сагъатда, 1945-чи джыл къралны кюн чыкъгъан табада чеклерин япон джыртхычладан сакълагъан сагъатда да джигитлик танытханды. Ётгюрлюгю ючюн Къызыл Джулдузну ордени эмда 12 медаль бла саугъаланнганды таулу джаш. Айхай да, уруш джоллада атлай, башхалача, ол да уллу зауукълукъ кёрмегенди. Алай a не къыйын кёзюуде да джыры, чамы-накъырдасы биргесине эдиле. Ол къылыгъы аны кесине, нёгерлерине да болуша эди. «Ротный запевала» аскерчилени кёллерин кёлтюре эди, сынмазгъа, джашаудан тюнгюлмезге, хорламгъа ийнаныргъа болуша эди. Ол шарт кючлю адамны шартыды.
1946-чы джыл Боташ улу Ярославлде Ленин атлы аскер политика училищеге киргенди. Анда окъугъан кёзюуюнде ол курсантладан къуралгъан джыр, тепсеу ансамблге къошулгъанды. Училищени тауусуб, офицер чын алыб, Белорус аскер округга джибериледи. Алайда эки джылны къуллукъ этеди. Аны бла таулу джашны аскер карьерасы бошалады.
1952-чи джыл Боташ улу Къазахстаннга барыб, адамларын табады. Пахта-Аралны - къарачай мухаджирледен кёблени джерге кёмген Пахта-Аралны - ачлыкъдан къутулуб, тепсисине гырджын къонуб, къыйынлыкъдан къатхан джюреклеге джыр керек болуб тургъан кёзюую эди. Аскерден къайтхан джашны элде клубну тамадасы этедиле. Ол анда терк заманны ичине суратлау коллектив къурайды, хар несин джарашдырады. Аны ол ишини юсюнден пахтаралчыланы ауузларындан кесим эшитгенме. Аланы бири, районну алгъыннгы тамадасы, Борисни джандан джаннга тенги Байрамукъланы Хасан былай хапар айтды:
- Борис Пахта-Аралгъа келгенлей, анда джарыкълыкъ ишни аякъ юсюне салгъан эди. «Джылагъанны къоюб, джыргъа кёчейик, бел къатдырайыкъ: туугъан джуртубуз Кавказгъа джарыкъ бет бла къайтмасакъ, тауларыбыз айыб этерикдиле», - деб чам этиучен эди. Алайда джашагъан кёчгюнчюледен кёблегe къыйынлыкъны хорларгъа, тамблагъы кюннге ийнанмакъны бегитирге болушхан эди. Клубдан къобуз, джыр тауушла адамланы тёгерегине джыйыб тебреген эдиле.
Кёб турмай пахтаралчыла Къазахстанны область, республикан смотрларына къошулуб тебрейдиле. Иги ишлегени ючюн Боташ улугъа Къазах ССР-ни Баш Советини Президиумуну грамотасын бередиле. Аны бла къалмай, бу джарыкълыкъ учреждениени эм игилени бирине санаб, анга саугъагъа къобуз бла алтын сагъат берген эдиле. Ол къууанч кюнде, саугъаны узата: «Машалла таулу джашха! Бу джолдан таймай бар», - деген эдиле.
Axыp кюнюне дери ол джолдан таймагъанды Борис. Халкъына къуллукъ этгенди, аны культурасын ёсдюрюр, адебин-намысын сакълар ючюн кюрешде ёмюрюн ашыргъанды. Халкъыбыз адамын, рысхысын тас этсе да, Орта Азиядан ана тилин, динин, культурасын, адебин, адетин, джырын, къобузун да алыб къайтханды. Анда этилген кюуле, ийнарла, тартыула фольклор гёзенибизге энчи тапха болуб къошулгъандыла. Ол затда Боташланы Борисча адамларыбызны юлюшлери уллуду.
Бери къайтхандан сора мында да биягъы клуб, джарыкълыкъ ишлени къолгъа алыб, айнытыб кюрешгенлени бири да ол болгъанды. Алай бла, Гитче Къарачайда район культура юйню директору, артда культура бёлюмню тамадасы болуб 1986-чы джылгъа дери, бёлмей, ишлегенди. Аны мийик дараджагъа да чыгъаргъанды. Анга шагъатлыкъ этген бир затны айтайым. 1976-чы джыл «Культурно-просветительская работа» деген журнал 11-чи номеринде былай джазгъанды: «Малокарачаевский отдел культуры гордость и творческая лаборатория не только Карачаево-Черкесии, но и всего Ставрополья. В течение девятой пятилетки он постоянно был в числе передовиков социалистического соревнования работников культуры края».
1969-чу джыл a аны аскер саугъаларына энтда бир къошулгъан эди - Октябрь революцияны ордени. Районда ол джыллада культура джаны бла, башында айтханымча, кёб зат этилген эди. Джаш тёлюню орам хауледен, ичкиден айырыр ючюн, тиширыуланы джамагъат, джарыкълыкъ ишлеге къошар ючюн, кёб тюрлю мадар къурай биле эди Борис. Иги адетлени джашаугъа сингнгенлери, джыр, музыка, тепсеу культураны ёсгени аны аты бла байламлыдыла. Культура миллетлени арасында шохлукъну бегитирге да керти джарай эди. Бютеу къралгъа белгили «Минги Тау» ансамбль халкъ творчествону Бютеуроссия, Бютеусоюз эмда джаш тёлюню бютеудуния фестивалларыны лауреаты болгъан эди, ВДНХ-ны кюмюш медалын алгъан эди. 1980-чы джыл Москвада Олимпиаданы культура программасына къошулгъан коллектив эди ол. Тыш къралланы къараучулары да харс ура эдиле аны чемерлигине. Артда «Минги Тау» коллективни чыгын юзмей бардыргъан Айбазланы Далхат эмда башхала джашлыкъларында кеслери тепсеб тургъандыла.
Ол джыллада джарыкълыкъ ишлени Боташ улу бла бирге бардыргъан ашхы адамла, Къаракетланы Ахмат, Темирджанланы Назир, Ёзденланы Къурман дагъыда башхала, джарыкъ ыз къойгъандыла. Думанланы Даниял, Батчаланы Роман, Болатланы Мурат, Джатдоланы Асият, Айбазланы Далхат дагъыда кёб джылланы ишлегендиле, джаш тёлюге юлгю кёргюзе джашагъандыла. Ол джарыкъ джылланы, джарыкъ адамланы абадан тёлю унутмагъанды. Творчество ингирле, алчы адамланы сыйлау, малчылагъа, сабанчылагъа джюрюучю агитбригадала, чалкъычыланы конкурслары, бурунча ыстым тойла, оюнла миллетни бирикдирирге, иннет байлыгъын ёсдюрюрге себеб эдиле. Бусагъатдача, адебсизлик, иймансызлыкъ, xayлелик, ички джокъну орнунда эдиле.
Къачан да халкъны иги шартын сакъларгъа мадар этген аны алчы адамларыдыла. Джашаудан 1990-чы джыл кетген Боташланы Борис аллайладан эди. Джашаудан джарый, джашауну джарыта билген адамладан эди. Ол искусствону адамы эди.
Ёзденланы Якъуб.
{jcomments}
