«Къарачай» газетни баш редактору Ёзденланы Магометни джашы Альберт газетни коллективин солута, мындан алда Къобан ёзеннге элтген эди. Черкесскеден Газель, Хёндай маркалы машинала бла, 14 адам болуб, джолгъа чыгъабыз. Биргебизге телевидениени къарачай бёлюмюню тамадасы Джанкёзланы Медина оператору бла, уста къобузчу Джашеланы Света, баш иеси, дауурбазчы Джашеланы Рамазан да бар эдиле. Хапар айта, чам-накъырда эте, кюле, ойнай, Ташкёпюрден озуб, Къобан сууну юсю бла Гиляч ёзеннге ётдюрген, эки джанын суу ашаб, чёкдюрюб, ортасындан джарылыб тургъан темир-бетон кёпюрню къатында тохтайбыз. Юсюне миниб тёгерекге къарайбыз. Джюрек къылларыбыз къууанч джырны макъамын сокъгъанча бола, акъылыбызны, сезимибизни ариулукъ къучакълаб, бизни зауукълукъну бешигине бёлейди.
Бу ёзенни табигъаты аламатды. Къобан сууну эки джанында сынджыр болуб сюелген мийик таула, аланы юслерин джасагъан нарат, къайын, чёртлеуюк, чынар, алма, кертме терекле аламат кёрюнедиле.  Былайда не тюрлю аурууну да бакъгъан дарман хансла ёседиле, адамгъа саулукъ берген суула кёбдюле. Башха джерде болмагъан, гокка ханс ийис этген дарман хауасы уллайгъанланы, къартайгъанланы да джашлыкъгъа, учунмакълыкъгъа чакъыргъанлай турады.
Миллетде джюрюген хапаргъа кёре, саулай къралда бир джерде да болмагъан дарман хансла Гиляч ёзенде ёседиле. Пятигорск шахардан, Москвадан фармакологла келиб, бу ёзенде тинтиу, сынау ишле бардыргъанлай турадыла.


Къызыл кёпюр


Джолубузну андан арысында бир-биринден сейир кёрюннген таулагъа кирпик къакъмай къарай, Къызыл кёпюрге джетебиз. Былайыны ариулугъу бизни аллыбызны тыяды. Машиналадан тюшюб кёпюрге къарайбыз. Къызыу баргъан Къобан сууну юсю бла салыннган мийик каркаслы темир кёпюрню кесеклери бир-бирлерине чюйлениб бегигендиле. Ол уллу кёпюр бютеулей алай ишленнгенди. Ауур темир каркасланы кёлтюрюб, бир-бирлерине чюйлеб, кёпюр этген бек къыйын ишди. Алай эталлыкъ фахмулу, билимли, таукел, тири, чомарт къоллу адам болургъа керекди. Кёпюрню юсюнде, сейир-тамашагъа къалыб, тёгерекге къарайбыз.
Тамадабыз Ёзденланы Альберт кеси бу ёзенчи (хурзукчу) болгъаны себебли Къызыл кёпюрню тарихинден хапар айтыб башлайды.
«Къызыл кёпюрню юсюнден тарихде къалай болгъанын толу билген бек къыйынды. Алай болса да, халкъны ауузунда джюрюген хапаргъа кёре, «Адеб, Намыс-Адет» деген китабны автору Борлакъланы Юсюп айтхандан, озгъан ёмюрню 20-чы джылларында Уллу Къарачайны джолларына, джерлерине, эллерине кърал уллу эс бёлюб башлагъан сагъатда болгъанды бу зат. Кёпюр планнга кёре Джалан къол аягъында Къобан сууну юсю бла салыныргъа керек болгъанды. Ол заманда бир къарачай инженер джашны сюйген къызы Дууут элде джашагъанды. Ма бу кёпюрню инженер джаш сюйген къызына атаб, ол, аны адамлары, мындан, Уллу Къарачайдан, башха джерледен баргъанла, суудан къыйналмай ётерча, сюйген къызы да суудан ары-бери ётген сагъатда джашны эсине тюшюре турурча, Къобан сууну юсю бла Дууутха, Джазлыкъгъа ётген джерге салыб къойгъанды.
План бла белгиленнгеннге кёре этмей, законну, джорукъну бузгъаны ючюн, джашха сюд этиб, 25 джылгъа тюрмеге тутадыла. Арадан кёб джылла озуб, джаш тюрмеден чыгъаргъа бир кесек заман къалгъанлай, къыз ауушуб къалады. Аллахды билген, джашны асыры бек сюйгенден, анга таралгъандан, къыйналгъандан джюреги тохтаб къалгъан болур. Заманы джетиб, тюрмеден башына бош болуб, джаш юйюне къайтыб келеди. Къызны ауушханыны юсюнден анга хапар айтадыла. Ол сюйген къызыны къабырын табады. Аны джюрек къыллары джылай, бетин исси джыламукълары джууа, аны къабырын къучакълаб, кеси да алайда ёлюб къалгъанды.
Эки адам бир-бирин керти сюйюб, бир юй къураргъа мадар табмасала, ол къалай уллу къыйынлыкъды, кемсиз азабды. Инженер джаш кёпюрню алайда салгъанын тюз этгенди, деб айталмайма, нек десегиз, былайда къралны закону, джоругъу бузулгъанды. Алай болса да аны сюймеклиги къралны аллында борчундан эсе кючлю болуб, джашны кесине бургъанды. Джууаблылыгъын унутдуруб, эсин, акъылын, джюрегин кючлеб, анга айтханын этдиргенди. Ол терен магъанасы болгъан сюжетди. Аны юсюнден уллу пьеса, поэма, повесть джазаргъа боллукъду. Джаш алай къралгъа къаршчы барыб этмегенди, джюрегинде къайнай тургъан исси сюймеклигин къызгъа билдиргенди», - деди ол.
Джаш, къарт да сейир-тамашагъа къалыб тынгылагъандан сора, айтылгъанны сюзе, аны юсюнден ушагъыбыз тохтамай, алайда талай заманны тургъандан сора, андан ары джолубузгъа тебрейбиз. Машиналаны терезелерин толу ачыб, кёксюл Къобанны джырына тынгылай, ёзенни ёрге барабыз. Бири биринден ариу таула, чегетле кёзюбюзню алдай, бизни кеслерине чакъыра ойнайдыла. Аллахха шукур, къалай ариуду биз джашагъан джерни табигъаты. Биз Къызыл кёпюрден 5-6 километр озуб, Къарачайны Къадау ташына джетебиз.  

     
Къадау таш


Къарачайны Къадау ташы чокъуракъ бурчакъла бюркген кём-кёк Къобанны сол джанында суу джагъагъа 10 метр чакълы бир джетмейин, тюбюне плитка салыннган тюз джерде турады. Алайгъа баргъан адамла, ушакъ эте, олтуруб солурча аламат «ныгъыш» ишленнгенди. Къонакъла бачхычла бла энгишге тюшюб, Къадау ташны къатына барыб, бу уллу къара ташха сейирсиниб, къолларын аны юсюне саладыла. Къатында шиндиклеге олтуруб, андан кюч ала солуйдула. Табигъатны бу джашил мюйюшю да сейирди. Тёгерекде орун алгъан ариулукъгъа эсибиз кетиб, биз да анга барабыз. «Былайгъа къайдан тюшгенди?  Не зат ташды?» деген соруулагъа джууаб излей, бир-бирибизге къарайбыз. Аны билген, билмеген да болур, дагъыда джангы хапар эшитирге сюебиз. Тамадабыз Ёзден улу аны юсюнден да халкъда джюрюген хапарны айтды.
«Минги  Тауну бурунлада вулканы уяныб болгъанды. Ол атылыб, ичиндеги къайнаб чыкъса, кюйген таш, зыгъыр, башха зат 80 километрге дери учаргъа болады. Аны бла байламлы оюм этсек, Къадау таш бла Минги Тауну арасы Худес ёзен бла тюз къараб айтсакъ, бир 20 километрден кёб боллукъ тюлдю. Халкъда джюрюген хапаргъа кёре, таш бусагъатда тургъан джеринде болмагъанды. Ол кёкден ёзенни ёрге бара онг джанында уллу тауну юсюне тюшгенди. Ол заманда кёкден къызыу учуб келген ташны асламысы джерге киргенди. Джылла бара, джангурла джауа, ырхыла ашай таш ачылгъанды.
XV-чи ёмюрню ал сюреминде Къарчаны джыйыны ата-бабабызны джуртунда тюз джерледе не барды, киши джашаймыды экен, ала не болуб турадыла, деб атларына миниб, Уллу Къарачайдан чыгъыб, энгишге тюшюб, тюз джерлеге келселе, алайлада орналыб тургъан башха миллетлени кёредиле. Уруш этиб аланы къыстарча мадар болмай, ызларына къайтыб бара, кёк къаралыб джангур джауаргъа тебрейди. Ма былайда, бюгюн Къадау таш болгъан джерде, шатырларын къурадыла. Кёк кюкюреб, джер тебреннгенча болуб, къаты джангур джаууб тебрейди. Кёкден суу шоркъа-шоркъа къуюлады. Болгъанны чарс басыб тёгерекде бир зат кёрюнмейди. Арыб тургъанлары бла джашла джукълаб къаладыла. Эртденбла туруб къарасала, туура шатырларыны эшигини аллында, бу джерде тюбемеген мазаллы къара ташны кёредиле. Башында айтханымча, хапаргъа кёре, аны тюбюн ырхы ашаб, таудан тёнгереб келиб, аланы шатырларына джетерге бир кесек къалыб тохтагъанды. Эки-юч кере тёнгересе, аланы эзиб кетерик болгъанды. Джашла сейирсиниб: «Ол бизни юсюбюз бла ётюб, барыбызны да эзиб кетмеди эсе, муну Аллах бизге бир белгиге ийгенди, кеси да башха ташлагъа ушамайды», - деб, аны багъалатхандыла. Къарча, башхала да анга улу магъана бергендиле, халкъ аны адамланы сакълагъан белгиге санагъанды. Ташны иги энергетикасы барды, деб мени кёлюме алай келеди. Халкъда да аллай хапар джюрюйдю. Алайгъа хар адам иги иннет бла, себеб излеб баргъанды. Аны ашхы белгиге санаб, къарачайлыла къайры барсала да биргелерине ташдан биришер бюртюкчюк алгъанлай тургъандыла.
1904-чю-1905-чи джыллада Япон урушха, 1914-чю джыл дуния урушха, 1941-чи джыл Уллу Ата джурт къазауатха баргъанладан бир къауумла ташдан бир бюртюкчюк алыб, аны дууа орнуна тутуб, джанларына салыб, асыраб, Аллахдан тилек тилеб джюрюгендиле, аны сакъларыгъына ышаннгандыла. Мынга бюгюнлюкде киши баш урмайды, бу миллетибизни тарихини бир кесегиди. Аллахдан башхагъа баш урургъа болмайды. Бир къауумла аны ангыламайдыла. Бу музейде экспонатча бир затды. Сау болсун, Салпагъарланы Магомед былайын бек ариу этген эди, алай а бир къауум ангысызла, Къадау ташны юсюне къызыл бояуну къуюб, джазыулары болгъан къанга ташланы да сындырыб, бек аман иш этген эдиле. Аланы да иннетлерин Уллу Аллах тюзетсин, деб тилейбиз», - деб хапар айтды.
Газетни къуллукъчулары ташны тёгерегине айлана, къоллары бла тийиб кёре, ышарыб бир-бирлерине къарайдыла. Бир къауумла суратха тюшедиле. Алайда бир кесек тургъандан сора, андан ары джолубузгъа тебрей, алайда бизни ийнакълагъан табигъатха разы болуб, къол булгъай, ёрге барабыз. Кёк чууакъды, кюнню алтын таякълары аямайын къыздырадыла. Алай болса да, халыбыз игиди. Чокъуракъ Къобанны салкъын аязы бизни ийнакълай, биргебизге барады. Биз Хасаука уруш болгъан ауушну тюбюне джетебиз.


Хасаука уруш


Былайда да башха джерде болмагъан бир тюрлю ариулукъ джашнайды. Джюреклерибиз тебе, хар бирибиз джуртубузну ашхылыгъы бла, ариулугъу бла ушакъ этебиз. Кёб тюрлю бояу бла боялгъан ариу гюллеге  къууаныб къарайбыз. Эки джаныбызда «джашил къанатлы» таула тизилиб узакъгъа кетедиле. Ёхтемликни тылпыуу бизни байлай, дуния джарыгъына эсибизни иебиз. Чегетле асфальт джолну джанындан башланадыла. Сынджыр ёсген къарачай тукъумлу терекле да кёрюнедиле.
«Адамла айтханнга кёре, - деб башлайды сёзюн Ёзденланы Альберт, - 1828-чи джыл октябрны 20-да Къобанны онг джанында мийик тауланы башында Къарачайны 500 адамдан къуралгъан аскери генерал Эммануэлни 2500 чакълы бир аскери бла эртден сагъат 7-ден ингир сагъат 7-ге дери уруш этгенди. Эртденбла джангыдан уруш этербиз, деб тургъанлай, айтыугъа кёре, Къобанны джаны бла былайгъа экеулен чыгъыб келиб, «О хахай, Хасаукада уруш этген бёлек сизни эсигизни бир джанына бурургъа келгенди, керти уллу аскер ёзенни ичи бла кириб, барыб, эллени чача, къурута турады», - дегендиле. Олсагъатда къарачай аскерчиле бетджанларын къоюб, эллерине, джамагъатларына ашыгъыш чачылгъандыла.
Патчахны аскерин таб джолла бла алыб келген Дудаланы Мухаммат болгъанды, дейдиле. Аны халкъда джюрюген аты Амантишди. Айтыугъа кёре, Кърымшаухаллары бла Дудалары Къарачайда власть ючюн ара айыра тургъандыла. Ол заманда Амантиш ачыуланыб, ким залим болгъанын кёргюзтейим сизге деб, барыб патчах аскерни Нарсана джанындан джол кёргюзтюб, алыб келгенди. Ол заманда Кърымшаухалланы Ислам келишимлирек болуб, Кърымшаухалладан, Къарабашладан, Дудаладан, Къоджакъладан дагъыда башха тукъумладан джашланы джыйгъанды. Ала патчах аскерни аллына чыгъыб: «Сиз кючлю болдугъуз, хорладыгъыз, биз да ата джуртубузну сакълай эдик, мындан ары шохлукъну бегитейик», - дегендиле. Ол зат Къобан сууну онг джанында, Кюмюш суудан узакъ болмай, тюзде болгъанды.  Къысхасыча айтыргъа, Къарачайгъа да, Эресейге да иги болурча кесамат этгендиле. Генерал Эммануэль акъыллы адам болгъанды. Хорладым деб, кириб барыб эллени адамларын къырмагъанды, алагъа халеклик салмагъанды. Алай бла къарачай джашла талай заманны аскерге бармагъандыла, джасакъ тёлемегендиле. Къарачайлылагъа Эресейни ичинде окъургъа, сатыу-алыу этерге эркинлик берилгенди. Ол кесаматны хайырындан бизникиле артдаракълада Теберди, Мара ёзенлеге эркин болгъандыла. Нарсанагъа дери чыкъгъандыла. Артда Джёгетей Аягъы, Къобан, Гитче Къарачай районлагъа дагъыда башха кёб эски джерлерибизге ие болгъандыла.
Ол заманда къарачайлыла къаршчы барсала, къырылыб, джугъубуз да къаллыкъ тюл эди. Аны ючюн, ол этилген кесаматны Къарачайгъа уллу магъанасы барды», - деб, хапар айта, тёгерекге къараб, Уллу Аллахха шукур этеди.
Алайда джашла, къызла чегет этеклеге барыб, суратха тюше, бир кесек заманны тургъандан сора, машиналагъа миниб андан ары барабыз. Кёб джол да къоратмай, Къарачайны эски эллерини бири Къарт-Джуртха джетебиз.


        Къарт-Джурт


Кёпюрден ётгенден сора тохтаб, элни джасагъан, бурундан къалгъан агъач юйлеге, джангы ишленнгенлеге эсибизни ийиб бёлек заманны турабыз. Бу джуртха чууакъ кёкден нюр тёгюледи. Эркин тау къоюнла да, таурухдача, кёрюнедиле. Бу хурметли элден кёб тукъум, онглу адам чыкъгъанды. Аланы арасында Алийланы Умар, Хубийланы Ислам-Къарачайлы, Ёртенланы Азрет, Токъланы Наны дагъыда башхаланы айтыргъа боллукъду. Былайыны тарихини юсюнден хар адам билгенин, кёлюне келгенни хапарлайды, Къарт-Джуртха аталгъан назмуланы окъуйду.
Къобанны къайнай баргъан чокъурагъында бетибизни, къолубузну джууабыз. Бир-бирине эришиб, баш энгишге мыллык атыб баргъан толкъунларыны сейир макъамы бизни зауукълукъгъа бёлей, кесине тартады. Джюрек къылларыбыз ариулукъгъа джырлай, биз рахат солуй, андан ары къууанчлагъа учунабыз. Джолну джанында ёсген тюртю терекчиклеге къарай, ич дуниябыз джарый, джомакълы Учкуландан узакъ болмай Багъатырланы тийреде тохтайбыз.


Учкулан


Къарачайны къайсы бир элинде да болгъандыла халкъны джакълагъан, атын махтау бла айтдыргъан уланлары. Учкулан элде да Татаркъан, Хасаука урушда атын джигитча айтдыргъан Умар, Джырчы Исмаил,  Россия Федерацияны Джигити Биджиланы Солтан-Хамит, СССР-ни Баш Советини биринчи депутаты Чотчаланы Магомет, Доваторну дивизиясында полкну комиссары болуб тургъан Акъбайланы Магомет эмда башхала бардыла.  Къарачайны буруннгу эллерини ичинде Учкулан аралыкъда болгъаны ючюн, Къарачайны бютеу оноуу былайда этилгенди. 1920-чы джыл къарачай миллетни биринчи съезди мында болгъанды. Патчахны заманында округла къурала башлагъанларында, Учкулан кесича округ болгъанды. Артхаракъда округла районлагъа бурулгъанларында, Учкулан район болады. Анга Учкулан, Хурзук, Къарт-Джурт, Дууут, Джазлыкъ кириб, районну аралыгъы Учкулан болгъанды.
Къарачайны эки чокъуракъ хазнасы, Хурзук суу бла Учкулан суу, бир-бирине къошулуб, Къобан суу башланнган джер бек ариуду. Алайыны кюн батхан джанында тауларыны башлары кёкге джетиб, джулдузла бла «ушакъ» эте турадыла. Терен ёзенни ичин Учкулан эл джасайды. Биз алайдан сол джаныбызгъа, кюн чыкъгъан таба, Хурзук ёзеннге, айланабыз.

 
{jcomments}