Бюгюнлюкде къралны кёб джеринде халкъыбызны атын сый-махтау бла айтдырыб ишлеген, уллу джетишимлеге ие болгъан адамларыбыз аз тюлдюле. Айхай да, биз ала бла ёхтемленебиз, аланы атларын ёсюб келген джаш тёлюге юлгюге айтабыз. Аллайланы бириди Тамбийланы Ахматны къызы Ольга. Ол, къайда джашаса да, къайда ишлесе да тамыры тау джурту бла байламлы болгъанын унутмайды. Миллетибизни ашхы, ариу адетлерин сакълагъанлай, халкъыбызны ётген джолуна сый бергенлей турады.
Эки миллетни да къызыды
Тамбийланы Герийни джашы Ахмат ХХ-чы ёмюрню ал сюреминде Нарсана шахарда джашагъанды. Ол джашагъан эки этажлы юй курорт паркдан узакъ болмагъанды. Революциядан сора Совет власть киргенинде, Тамбийланы юйлерин сыйырыб, Ахматны эки уллу къарнашын, Джетул бла Къазий-Мухамматны, 10 джылгъа Соловкалагъа ашырадыла. Ахматны бойнуна уллу джумуш тюшеди. Анасы Ёлмесханнга, къарнашы Нюр-Мухамматха, ёлген эгечи Байдыматны юч джашына – Байчораланы Хаджи-Дауутха, Ниязбийге эмда Нюрчюкге - къайгъырыргъа керек болады. Ахмат колхозгъа кириб ишлеб башлайды. Минутка деген станцияда юй ишлеб, уллу юйдегисин къанат тюбюне алады. Кёб турмай ол Ахматланы Нюрджанетге юйленеди.
Нюрджанет да, Ахматча, атасындан эртде айырылады. Совет власть аланы юйдегилерине да кёб джарсыу салады. Анасы Шахий, юч джашындан айырылыб, тёрт къызын да алыб, Къабарты-Малкъардан бютеу рысхысы сыйырылгъандан сора, Нарсанагъа кёчюб келеди. Къарачайлыла джашагъан Прудный орамда эки этажлы юй алыб, юйдегисин аякъ юсюне салыргъа кюрешеди. Ахмат бла Нюрджанетни биринчи сабийлери дуниягъа джаратылады. Анга Ахматны къарнашы Нюр-Мухаммат Брузалия деген атны береди. Эки джаш адам, бир-бирин ангылаб, эгечге-къарнашха да болушлукъларын тийире джашайдыла. Джууукъ, тенг, хоншу, тийре бу эки адамны бир-бирлерине былай таб келишгенлерине сюйюнюб къарайдыла.


1943-чю джыл къарачай халкъны ёмюрлюк джашагъан джуртундан Орта Азия бла Къазахстаннга ашырадыла. Ол кёзюуде Нюрджанет кесини ата юйюнде болады. Малкъар къыз болгъаны себебли аны кёчюрмейдиле. Ол баш иесини ызындан кетеме деб кюрешгенликге, анга киши тынгыламайды. Къолунда гитче къызчыгъы, кеси да сылтаулу джаш тиширыу къайынларындан хапар излегенлей турады. Кёб турмай ол экинчи къызчыгъын, Ольганы, табады. Малкъар халкъны, арадан джыл джарым ётерге тууар вагонлагъа джюклеб, къарачайлыланы ызларындан ашырадыла. Ахматланы сюргюннге ашырыр ючюн, Нарсанадан Нальчик шахаргъа келтиредиле. Къыйын узакъ джолгъа къолунда эки сабийи бла атланады Нюрджанет. Алай а аны биргесине анасы болгъаны себебли, анга джолда болушханлай, кёл бергенлей турады. Быланы келтириб Акмолин областны Макинка станциясында тюшюредиле.
Март болгъанлыкъгъа алкъын сууукъду. Къар асыры мийикден адамланы имбашларына джетеди. Шахийни юч джашын - Хасанны, Хусейни эмда оналты джыл болгъан Юсуфну - 1937-чи джыл, лишон-кулак этиб Уралгъа ашырадыла. Нюрджанетден сора да Тышох, Аслиджан, Къралхан деб юч къызы да ананы биргесине боладыла. Быланы кёчюрген кюн Къралхан юйде болмагъаны себебли сюргюннге башха джерден атланады. Шахий бла къызлары джолда бара эмда барыр джерлерине тюшгенден сора да анга джарсыгъанлай турадыла. Талай тиширыу бла эки гитче къызчыкъ юйде оноу этерге бир эркиши да болмагъанлай джашау этерге кюрешедиле. Арадан бёлек заман озгъандан сора Къралхан табылады. Ол анасын да, Нюрджанетни да сабийлери бла кеси джашагъан Карабулакга элтеди.
Тамбийланы Ахмат, юйдегисинден да айырылыб, экинчи сабийи туугъанындан да хапары болмай, ауруу «чёблеб» баргъан джууукъ адамларына мадар табалмай бушуугъа бёленеди. Сюйген къарнашчыгъы Нюр-Мухаммат хауа-суу джарашмай киши джуртлада джан береди. Ол Иваново-Вознесенскеде тау институтну эм ашхы студентлерини бири болуб тургъанды. Ай медет, ёлмесе, ким биледи, уллу алим да боллукъ болур эди.  Ахмат эгечинден туугъан Нюрчюкню да къара джерге кёмеди. Экисине да бек къыйналыб тургъанлай, юйдегисинден хапар келеди. Анасы Ёлмесханны да алыб, Карабулакга, юйдегисине, кетеди. Ала Олтинай деген элде джашау этиб башлайдыла. Кёб турмай юйдегиге ючюнчю сабий да къошулады – Ибрахим.
Алай а, джаш юйдегини къууанчы кёбге  бармайды. Бир кюн Ахмат ишлеген колхозда атла тас боладыла. Джылкъыны излерге кёб адам джайылады. Алайда Ахмат ёпкелерине сууукъ чабдырады. Тыйыншлысыча дарман-дары табылмай, Ахмат ол ауруудан аязымай, дуниядан кетеди. Ызы бла сууукъ чабыб джашчыгъы Ибрахим да ауушады. Карабулакда была биринчи къарачай къабырла боладыла.
Байракъгъа ушагъан фахму
Заман, кёзню джумуб ачханча, къызыу барады. 2007-чи джылны май айы. Аты дуниягъа белгили алим Ольга Ахматовна Алма-Атада химиядан халкъла арасы кёрмючге келеди. Кёз аллында сабий джыллары ётедиле. Ол ызына кетерден алгъа иги да танымагъан атасыны, къарнашчыгъыны къабырларын кёрюрге Карабулакга барады. Къабырлада аны талай адамы асыралгъанды. Атасы бла къарнашчыгъындан сора да къарт анасы Шахийни, аны эгечи Джамийни, анасыны эгечи Тышохну къабырлары былайдадыла. Была барысы да кёчгюнчюлюкню ууундан ёлгендиле. Тышохну уа дырын джыя тургъанлай уу джылан ургъан эди. Бир къабырдан бирине бара, ол алайда ингирге дери кечинеди. Ызына къайтыб келе джолда ол ётген джашауун, кюзгюдеча, кёзюне кёргюзеди.
Алайды да, атасы ауушхандан сора, Уралдан къайтыб келген ана къарнашлары Хасан, Хусей эмда Юсуф былагъа не джаны бла да болушлукъ этгенлей турадыла. Атасыны къарнашлары Къазий-Мухаммат бла Джетул да тюшедиле Ольганы эсине. Къазий-Мухаммат Соловкаладан ызына къайтмайды. Джетул да сакъат болуб келгени бла кишиге болушлукъ этерча болалмайды. Хасан Брузалияны кесине алыб Текелиге кетеди. Бу шахар Къытайны чегинде орналгъанды. Алгъыннгы Совет Союзну заманында ол эм уллу къоргъашын-цинк комбинатланы бири болгъанды. Анда аскер сауут чыгъарылгъанды. Хасан коммуникацияладан хапарлы болгъаны себебли, аны иш бла баджаргъандан сора да анга неси да джарашхан фин юйчюк бередиле. Кавказгъа къайтхынчы ол анда джашагъанды.
Тамбийланы Ольга школгъа Карабулакда барыб башлагъанды. Аны терен билимли орус устазла окъутхандыла. Фахмулу, ангылы къызчыкъ, биринчи классдан башлаб, атын иги бла айтдырыб тебрегенди. Кёчгюнчю халкълагъа джуртларына къайтыргъа эркинлик берилгенинде, школну эм иги сохталарыны бири Тамбийланы Ольгагъа сый бериб, бютеу школ джыйылыб, линейка этиб алай ашырадыла. Азиядан къайтыб Нарсана шахаргъа келедиле. Эки эгешчик да Ессентукиде биринчи номерли орта школгъа окъургъа джарашадыла. Ол кёзюуде Нарсанада къарачайлылагъа прописка болмагъанын да айтыргъа тыйыншлыды. Ессентуки шахарда окъугъан къарачай къызчыкълагъа аллында сууукъ тюбеселе да, бёлек замандан ала ариу халилери, терен билимлери бла кеслерине эс бёлдюредиле. Биргелерине окъугъанла да, устазла да алагъа тыйыншлы сый, махтау бериб башлайдыла.
Ольга орта школну кюмюш медалгъа тауусады. Баш билим алыргъа Москвагъа неда Ленинградха барыргъа талпыйды. Алай а аны уллу шахарлада окъутургъа анасыны къарыуу джетмейди. Алай бла, Ольга Шимал Кавказ геология управлениени  ара химия лабораториясында лаборант болуб урунуу джолун башлайды. Ол лабораторияда ишлеген химикле, геологла Кавказны джер-джеринден алыб келген суулагъа эмда породалагъа химия анализ этиу бла кюрешгендиле. Ол анализлени тамалларында къайсы джерледе табигъат байлыкъ болгъанындан хапарлы болгъандыла. Таулу къыз ишин бек джаратханды. Ленинградда, Киевде, Новочеркасскеде, Ростовда баш билим алгъан, ишлеринден терен хапарлы устала бла бирге ол кёб затны ачыкъларгъа мадар табханды.
1963-чю джыл Таня Карабанова деген тенги бла ол Москвада кърал университетни химия факультетине кирирге излейди. Эки къызны да вокзалда алларына Таняны атасыны тенги чыгъады. Юйюне элтирден алгъа Москва бла шагъырей этейим деб, Эски Арбатха алыб барады. Ольга Москваны бек джаратады. Анда окъургъа талпымакълыгъы бютюн да уллу болады.
Ол джыл огъуна таулу къыз муратына джетеди. Университетге, аны уллулугъуна да Ольга бек сейирсинеди. Аны ичинден чыкъмагъанлай не тюрлю джумушун да тындырыргъа боллугъун ангылайды. Айтыргъа, анда тюкенле, ресторан, талай хант юй, ателье, бассейн, парикмахерская, кинотеатр, акт зал болгъанлары студентлеге таблыкъла къурайды. Былайда окъугъанлары къралыбызны эмда тыш къралланы искусство бла байламлы адамларына тюберге мадар береди. Алгъыннгы Совет Союзну эм онглу баш окъуу заведениесинде белгили политиклени сабийлери окъугъандыла. Сёз ючюн, Ольга бла бирге Узбекистанны Ара Комитетини биринчи секретарыны къызы Дина Рашидова, Эстонияны биринчи секретарыны къызы Элла Вайно, СССР-ни резин промышленностуну министрини джашы Володя Торчинин дагъыда башхала окъугъандыла. Сюйген иши бла кюрешиу адамгъа насыбды. Ольга аналитика химияны, коллоидная химияны, органическая химияны джаратханы себебли къайсын сайларгъа билмей арсар болады. Сайлауну къадар кеси этеди.
60-чы джыллада дунияны юсюнде природный соединениеле бла байламлы химиягъа уллу магъана берилиб башлайды. Ол органическая химия бла дарман препаратланы химиясындан къуралады. Ол себебден бек кёбле бу усталыкъгъа ие болургъа излейдиле. Ол кафедрагъа тюшерге излегенлени саны асыры кёб болгъандан Ольга, ары тюшерге бек излесе да, меннге ол джетерик тюлдю дегенни айтыб, кесин тыяды. Органическая химиядан окъутхан Нина Александровна Поддубная  анга бир кюн былай айтады: «Сен диплом ишинги бу кафедрада этерге керексе». Ольганы къууанчыны учу-къыйыры болмайды. Алай бла, таулу къыз альбумин антибиотикни пептид бёлегине синтез этиу бла байламлы диплом ишин башлайды. Аны диплом ишине Нина Александровна бла бирге ол заманда СССР-ни просвещениесини министри болуб тургъан белгили академик Михаил Алексеевич Прокофьев башчылыкъ этедиле.
Университетни джетишимли тауусхандан сора анга сайлау бередиле - Курск бла Ставрополь шахарланы медицина институтларында устазлыкъ ишни. Джашаргъа фатар бермегенлери себебли, ол, эки джерни да  къоюб, Грозный шахарда нефтехимия институтха ишлерге кетеди. Чеченде Ольгагъа бек джылы тюбейдиле. Москвада университетни тауусхан Саламбек Хаджиев анга не джаны бла да болушлукъ этерге тырмашады. Артдаракъда ол СССР-ни химия промышленностуну министри болуб турады. Ольга Ахматовнаны иши Грозныйде нефтни джарашдырыу бла байламлы болады. Таулу къызны джюреги уа илмугъа тартханлай турады.
1969-чу джыл ол Пятигорскеде курортология бла физиотерапияны тау институтуна ишлерге кёчеди. Ол анда кичи илму къуллукъчу болуб джарашады. Былайда орналгъан лабораторияда табигъат минерал сууланы химия къурамларын тинтедиле. Бу институтну эмда анда ишлегенлени кючлери бла Минводы шахардан узакъ болмай орналгъан Нагута станцияда джангы багъыу минерал сууланы кёзлеую ачылады.  Арадан бёлек заман ётгенден сора, ол сууну быргъыла бла Ессентуки шахаргъа ашырадыла. Алай бла «Новая» деген минерал сууну чыгъарыб башлайдыла. Ишин джаратса да, иши тынч болмаса да, джамагъат ишлеге да ол заман табаргъа кюрешеди. Тири, болумлу къызны институтда комсомол организациягъа башчы этедиле. Джюрегини теренинде билимин андан ары да ёсдюрюрге талпымакълыкъ анга тынгы бермейди. Солуу отпускуну кёзюуюнде Москвагъа барыб, анда органический полупродуктала бла красителлени илму-тинтиу институтуну аспирантурасына киреди (НЕОПик). Бусагъатда НЕОПик федерал илму аралыкъды. 1931-чи джыл къуралгъанды. Ольга аны аспирантурасына кирген заманда анга СССР-ни Илмула академиясыны член-корреспонденти Кирилл Михайлович Дюмаев  башчылыкъ этгенди. Таулу къызны диссертация ишини биринчи илму башчысы ол, экинчи илму башчысы да химия илмуланы кандидаты Евгения Семеновна Лисицина болгъандыла. Диссертациясын джетишимли джакълагъандан сора, анда пигментлени лабораториясында иш бередиле. Аллында кичи илму къуллукъчу болуб ишлейди. Алай бла, ахырында ингичге органический синтезни бёлюмюне тамада этедиле. Таймаздан Чехословакиягъа, Бельгиягъа, Германиягъа, Югославиягъа, Франциягъа, Италиягъа, Испаниягъа, Великобританиягъа командировкалагъа баргъанлай турады.
Джаны джурту бла биргеди
Тамбийланы Ахматны къызы Ольга, бизни къралда къой эсенг, тыш къраллада да аты айтылгъан белгили алимди. Джангы органический пигментлени къурау джаны бла ол кёб затны этгенди. Аны тышында да талай кърал проектге башчы болгъанды. Алай болса да, аны эм магъаналы проекти, бизни барыбызны да джюреклерибизни ёхтемлик сезимледен толтургъан иши, авиацион аппаратланы учургъан заманда тютюн къурагъан затланы чыгъарыу бла байламлы проектди. Москваны Правительствосу Уллу Хорламны 60-джыллыгъына бу проектни джашаугъа сингдирирге борч салады. Ол проектге илму джаны бла башчылыкъ Тамбийланы Ахматны къызы  Ольга этеди.
- «Штурмовики Сухого» деген илму производство концернни къуллукъчулары бла бирге башлагъан эдик бу ишни. Март айда бизге джумушну этерге кереклисин билдирген эдиле. Ай бла джарымны ичине биз джангы, дунияда башхалагъа ушамагъан тюрлю-тюрлю бояулу тютюн къурагъан составланы джарашдырдыкъ. Быллай джумушла башха къраллада онла бла джылланы ичлеринде баджарыладыла. Къысха заманны ичинде джарашдыргъан ишибизни биз патент бла бегитдик. Андан бери онеки джыл ётгенди. Хар джыл сайын Уллу Хорламны кюнюнде СУ-25 деген штурмовикле, кёкге чыкъсала, акъ, кёк эмда къызыл тютюнден къралыбызны байрагъын саладыла, - дейди Тамбийланы Ольга.
Сёзсюз да, бу бек онглу джетишимди. Кёкню тёрюнде джерден къарагъанла тютюн бла этилген Россияны байрагъын кёредиле. Ол зат илмуну кючю уллу болгъанына шагъатлыкъды. Россия Федерацияны Правительствосу бу проектге уллу багъа бергенди. Анга башчылыкъ этген Ольгагъа да ара шахарда эм иги юйлени биринде джангы фатарны саугъа этгендиле. Анда, Ольгача, къралгъа уллу къыйынлары кирген фахмулу адамла джашайдыла.
Таулу тиширыу кесини туугъан джуртун, миллетин да бек сюеди. Къарачай-Черкесияда джашагъан джууукъларына таймаздан къонакъгъа келгенлей турады. Уллу эгечи Брузалия Ессентуки шахарда джашайды. Ол да МГУ-ну тауусханды. Эгечле, бир-бирлери бла тюбешселе, кёб затны эслерине тюшюредиле. Ала экиси да джашауларын уллу джуртларына халал къуллукъ этиб ашыргъандыла. Ольга уа, Къарачай-Черкесияны сагъынса, кёзлери джылтыраб, аладан нюр тёгюлгенча болады. Ол таймаздан республикадан, аны белгили адамларындан  хапар излегенлей турады. Аллах берген фахмусун тюз хайырландыра билгени бла атын дуниягъа белгили этиб, гитче джуртуна, сюйген миллетине да сый-махтау келтиргенди.

Мамчуланы Дина.

 
{jcomments}