Къарачай-Черкесияны, Къабарты-Малкъарны, бютеу Шимал Кавказны халкъларына бир джерде, бир кюнню тюбюнде, шохлукъну, къарнашлыкъны тёрюнде джашаргъа буюрулгъанды. Бизни ата-бабаларыбыз къарнаш шохлукъгъа мийик багъа бергендиле. Тарих билдиргеннге кёре Кавказда джашагъан халкъланы аралары иги болгъанды. Анга халкъланы ёмюрледен келген ашхы адетлери шагъатлыкъ этедиле.Бизни тёлю да ата-бабадан юлгю ала, ала тутхан джол бла барыргъа борчлуду. Ол затны эсге ала, мындан алда тарихде биринчи кере болуб, «Къарачай» газет «Заман» газетде къонакъда болуб къайтды. «Къарачай» газетни баш редактору Ёзденланы Альберт Къарачай-Черкесияны Миллет ишлерини кёбчюлюк коммуникацияла бла басманы хакъындан министерствосундан, Культура министерствосундан Хурмет грамотала алыб, республиканы Драма театрыны аллындан коллективни джолгъа чыгъаргъан эди.
«Къарачайдан» «Заман» газетге баш редактор Ёзденланы Альберт, аны заместители Хубийланы Абу-Хасан, информацион бёлюмню тамадасы Мамчуланы Дина, джууаблы секретарь Джазаланы Лидия, культура бёлюмню тамадасы Аппаланы Билял, агропромышленность бёлюмню тамадасы Лепшокъланы Хусеин, культура бёлюмню тамада корреспонденти Семенланы Аминат, бухгалтер Эбзеланы Мадина, корректорла Семенланы Зарема бла Байчораланы Алина, оператор Семенланы Лидия, секретарь Джанибекланы Амина барадыла.
Къарачай-Черкесияча, Къабарты-Малкъар да кесини табигъатыны ариулугъу, адамгъа саулукъ берген курортлары бла дуниягъа белгилиди. Къабартылыла бла малкъарлыла республикада бурундан джашагъан халкъладыла. Малкъарны сейирлик джери тауладан, чегетледен, хар неси да болгъан джомакълы ёзенледен, тау джайлыкъладан къуралгъанды. Анда Кавказны 5 минг метрден аслам мийиклиги болгъан джитилери - Минги Тау, Дых-тау, Коштан тау, Гюлча дагъыда башхала - бардыла. Уллу чыранлары, ариу джерлери кёбдюле - Азау, Терскъол, Иткъол, Чегет дагъыда башхала.
Мындан кёб белгили, атлары джерни юсюне айтылгъан адамла чыкъгъандыла. Аланы арасында малкъар халкъны Шыкъы элде джашагъан уллу поэти, малкъар поэзияны, литература бла тилни тамалын салгъан СССР-ни Джазыучуларыны союзуну члени Мечиланы Беккини джашы Кязим, аны сохтасы, Къабарты-Малкъарны халкъ поэти, СССР бла РСФСР-ни Ленинчи эмда кърал саугъасыны лауреаты, Къулийланы Шувайны джашы Къайсын дагъыда башхала бардыла.
Биз Бештау шахарны ичи бла ётюб, Къабарты-Малкъарны джерине киребиз. Кондиционери болгъан джангы тыш къраллы машинаны ичи салкъынды, олтуруб баргъан джерлерибиз джумушакъдыла. Хапар айта, тёгерекге къарай, Чегем ёзеннге бурулгъан джерге джетгеникде, Къабарты-Малкъар Республиканы Джамагъат палатасыны председателини заместители, Коммунист партияны Ара Комитетинде Джамагъат илмуланы академиясын бошагъан, Къарачай-Черкес Республиканы махтаулу журналисти, Россия Федерацияны культурасыны махтаулу къуллукъчусу, «Заман» газетни баш редактору Атталаны Джабирни джашы Джамал, Къабарты-Малкъар Республиканы Джазыучуларыны союзуну правлениесини председатели, Махмуд Кашгарский атлы къралла арасы саугъаны лауреаты, алты китабны автору Беппаланы Азнорну джашы Муталиб, Кавказда белгили алим, Къарачай-Черкес Республиканы илмусуну сыйлы къуллукъчусу, «Ёзден адет» деген китабны автору Джуртубайланы Махти бизни сакълаб тура эдиле. Биз саламлашыб, тынчлыкъ-эсенлик соруб, бир кесек хапар айтхандан сора, ала аллыбызда, биз да ызларындан Чегем чучхурлагъа тебрейбиз. Чегем-Булунгу деген джолда бара, Хушто-Сырт элден ётгеникде, сейирлик джуртну къучагъына тюшебиз. Ёзенни теренинде мийикликлери булутлагъа джетиб, башлары бир-бирине тиерге кёб къалмагъан къысыр къаяланы кёребиз. Мында туристле да кёбдюле, джергили джашагъан миллетни келечилери сувенирле, териден, джюнден этилген башха кёб тюрлю затла сатадыла. Чучхурладан адам кёзюн алалмазчады. Биз алайда тохтаб ариулукъгъа кирпик къакъмай къарайбыз. Таулула бу чучхурлагъа Суу-Ауузу деб атагъандыла. Ала, боркъулдаб, толкъунлары баш энгишге мыллык атыб баргъан Чегем сууну онг джанында мийик къаяны башындан Чегем суугъа къуюладыла. Ол чокъуракъ суу ючге, тёртге бёлюне къысыр къаяны кёкюрегин джуууб, бир кесеги къанатларын кенг джая, хауагъа кюмюш тубан болуб чачыла, адамланы къууанчха бёлейди. Тёгерекде табигъат, кёкню теренинде учхан тау къушла, кийик джаныуарла башхала да анга сюйюб къарай болурла. Джамал бла нёгерлери бизге хапар айта, ол сейир джерде биразны турдукъ. Алайда джашагъанла: «Кавказны кёрюрге излегенле, бизге, Чегемге, келирге керекдиле», - дейдиле. Бери келген адам аланы тюз айтханларын толу ангыларыкъды. Чегем ёзенде тюрлю-тюрлю чучхурланы саны 10-нга джетеди. Бери джай, къыш да келген адам тамашагъа къалыб, кёргенин унутурукъ тюлдю. Къая джарылгъанладан 50-60 метр мийикликден чыкъгъан суула, джугъутурлача, баш энгишге секире, аяз урса джангур болуб къуюладыла. Ол кёзюуде кёб джангкъылычла къураладыла. Бу ёзенде тарих эсгертмеле да кёбдюле.
Биз иш этиб салыннган темир бачхычла бла, чучхурла къуюлгъан къаяны баууруна чыгъыб, ала къалайладан чыкъгъанларына къарадыкъ. Тёгерекни бир-биринден ариу таула, кёкен терекле, уллу чегетле джасайдыла. Чууакъ кёкден кюн иссисин джерге аямай чачса да, тёгерек салкъын кёрюнеди. Джюреклерибиз тебе, чучхурланы акъ суууна, узакъда ташлы ауушлагъа эсибиз кетиб къарайбыз. Былайы шохланы, тенглени, къарнашланы сюйген джер болгъаны ачыкъ танылады.
Къонакъбайла бизни алайдан ёзенни теренине, Къайсынны туугъан элине, алыб барадыла. Чегем сууну толкъунлары кёмюклене, ёшюнлерин къая тарлагъа ура, гыланч-мыланч айлана, энгишге мыллык атыб барадыла. Чегем ёзенни аязы ийнакъ джырын джырлай, бизни ашырады. Тёгерегибизге - мийик сыртлагъа, джити киришлеге - къарай барабыз. Джюрек къылларыбыз ашхылыкъгъа джырлай, Къайсынны туугъан юйюн, элин, мемориал комплексин кёрлюгюбюзге эсибиз кетиб, кюле, чам-накъырда эте, бир кёзюуде сагъышха бёлене, джол къората, барлыкъ джерибизге джетебиз. «Заман» газетни къуллукъчулары, джазыучула, джамагъат организацияланы келечилери, элни адамлары бизни сакълаб тура эдиле. Машинадан тюшюб Къайсынны туугъан джуртуна къарайбыз. «Заман» газетни баш редактору Атталаны Джамал аллыбызгъа айрандан толгъан гоппан аякъны алыб чыгъады.
- Багъалы къарачай къарнашларыбыз, хош келигиз! Къайсынны джурту, бютеу малкъар халкъ, сизге кенг къучакъ джаяды. Къыйын тау джоллада айланчланы-буйланчланы онглаб, бизге тюз иннет бла, таза джюрек бла келгенсиз. Сау болугъуз! Мен былайгъа джыйылгъан джамагъатны атындан сизге салам береме. Джюреклеригизде къарнаш шохлукъну джулдузу джана, баргъан джеригизге мамырлыкъ теджей джашайсыз.
Аллах юйлеригизни игиликден, къууанчдан, насыбдан толтургъанлай турсун.
Бюгюн биз, «Заман», «Къарачай» газетни къуллукъчулары, Къайсынны мемориал комплексинде, туугъан джеринде, тюбешебиз. Ол барыбызгъа да уллу къууанчды, эсибизде къаллыкъ затды. Бизни - къарачай, малкъар халкъны - быллай джыйылыуубуз биринчи кере болады. Къайсыннга 100 джыл толгъан юбилей джылда тюбешгенибиз тарихде унутулмазлыкъ иш боллукъду. Уллу Аллах сизге мамыр кюнню тюбюнде къуру да насыб джашау бергенлей турсун, - деб, ол гоппан аякъны «Къарачайны» баш редактору, Къарачай-Черкесияны халкъ поэти Ёзденланы Альбертге берди. Газетни башчысы айрандан толгъан гоппан аякъны къолуна алыб быллай алгъыш айтды.
- Ётгюр тауланы джашлары, къызлары, этген ашхы муратларыгъызгъа джетигиз! Сизни джеригизге, Чегем ёзеннге, къарачайлыла киргенлей, юйлеригиз насыбдан толсунла. Биз киши джуртлагъа келмегенбиз, кесибизни ата-бабаларыбызны джуртуна келгенбиз. Бизни бирлигибизни Уллу Аллах ёмюрде айырмасын, гитче адам саныбыз бар эсе да, уллу джюреги болгъан, дуниягъа атыбызны айтдыргъан Къайсынча, аллай джашла халкъыбызгъа кёб туусунла. Миллетибизни бек сюейик. Саулай Эресей къралыбызны ичинде атыбызны айтдырыб, уллугъа багъа бериб, джерибизде кесибизни энчи тапхабызны табыб, рахат джашау къурарча Аллах бизге насыб берсин. Бизге уллу сый бериб, былай тюбегенигиз ючюн сау болугъуз!
Джерде ненча ханс, кёкде ненча джулдуз бар эсе, саулай Чегемге, бютеу малкъар халкъгъа, хоншу миллетлеге аллай бир насыб келиб джашнасын.
Къайсынны сыйын кёрюб, анга дунияда болмагъанча бир мемориал комплекс ишлегенсиз. Ол Хадис тенгибизни башчылыгъы бла этилгенди. Бу затха кёб малкъар джашланы къыйынлары киргенди. Аланы ол къыйынлары 100 къат къайтсын. Джангыз Японияда джазгъандыла онглу назмучуланы назмуларын къаялада. Андан да сейир ишленнген затны Чегем ёзенде кёребиз. Сиз этген ишни уллу магъанасы барды. Аллахдан сизге мамырлыкъ, ашхы саулукъ, мелхум джашау, уллу насыб тилейме!
Андан сора сёз Къарачай-Черкесияны халкъ поэти, «Къарачайны» информацион бёлюмюню тамадасы Мамчуланы Динагъа берилди.
- Халкъны атын дуниягъа айтдыргъан затланы бири аны онглу, фахмулу адамлары болгъанына сёз да джокъду. Алай а миллетни не кёб дуниягъа айтылгъан адамы болса да, ала унутулуб барсала, ёсюб джетген тёлюле аллай адамларын кёргюзе, кёлтюре билмейдиле, халкъны сыйы чыкъмайды. Аны амалтын, бюгюн биз былайда кёрген затны магъанасы бек уллуду, малкъар халкъ закий Къайсыннга юлгюге айтылырча бир эсгертме ишлегенине чексиз къууаннганбыз. Арадан джюз, минг джылла ётселе да, таш хунадан Къулийланы Къайсынны назмулары ёлюмге бой бермей, миллетине, саулай дуниягъа да игилик-ашхылыкъ теджей къарарыкъдыла. Биз, къарачай-малкъар халкъ, Къайсын бла ёхтемленебиз. Биз, алан халкъны туудукълары, бир-бирибизге билек-багъана болуб джашаб келебиз, мындан ары да ол ашхы адетибизге кертилей къалыргъа да керекбиз...
Сёз Беппаланы Муталибге джетеди.
- Багъалы къонакъла! Сиз, «Къарачай» газетни коллективи, «Заман» газетни коллективи бла тюбеширге узакъдан келгенсиз. Бу къарнаш тюбешиу Къайсынны элинде баргъаны мени артыкъ да бек къууандырады. Къарнашлыкъ, шохлукъ, ата-бабадан келген ашхы адетле къарачай-малкъар халкъны тамалыдыла. Бир халкъны эки кърал газетини арасында быллай тюбешиу биринчи кере болады. Быллай ашхы иш къурагъанлары ючюн сау болсунла Ёзденланы Альберт бла Атталаны Джамал. Аллах айтса, мындан ары да быллай тюбешиуле бола турурла. Джазыучула да бир-бирибиз бла тюбеше, сынам юлеше, болуша турургъа керекбиз.
Къайсыннга сый бериб, аны туугъан джерине, юйюне келгенсиз, сизге разылыгъымы билдириб, уллу бюсюреу этеме. Джашаугъа, ашхылыкъгъа учуннганыгъыз юсюгюзден ёмюрде да кетмесин! Энтда да бир кере сау болугъуз! Юйлеригиз насыбдан, къууанчдан толгъанлай турсунла, - деди Муталиб сёзюн тамамлай.
Аны ызындан «Къарачай» газетни баш редакторуну заместители, Совет басманы айырмасы, Россия Федерацияны культурасыны махтаулу къуллукъчусу, КъЧР-ни махтаулу журналисти Хубийланы Абу-Хасан сёлешди.
- Мен Къабарты-Малкъарны кёб джеринде болгъанма. Ол себебден сизни республиканы джашауундан, ишинден хапарым барды деб тура эдим. Къабарты-Малкъарны Къулийланы Къайсынны туугъан, ёсген элине барыргъа деб Чегем районуну къыйырындан киргенимде уа, ол акъылымы асыры тюз болмагъанын ангыладым. Башлары кёкге джете сюелген уллу ёхтем таула, суу секиртмеле, къол хунерликни базарчыкълары, джолну бир къыйыры бла шууулдаб баргъан ёзен суу - бу затланы бир джерде да кёрлюк тюлсе!
Къайсынны юсюнден айтсакъ а, ол дуния билген уллу поэт эди. Аллай назмучу, аллай уллу адам чыкъгъаны ючюн да этерге керекди бюсюреу бу ёхтем сюелген таулада джашагъан халкъгъа. Мен эшитгеннге кёре, «Къайсыннга джюз атлам» деген бу аламат Хунаны-Эсгертмени кърал да, джамагъат да бирлешиб алай ишлегендиле. Алайды да, бу эсгертмени ишлегенлеге бюсюреу эте, Къайсыннга да Аллахны рахматын тилейме. Аны ол дуниясы джарыкъ болсун.
Андан сора КъЧР-ни халкъ джазыучусу, «Къарачайны» культура бёлюмюню тамадасы Аппаланы Билял сёлешди да, аны ызындан КъЧР-ни халкъ поэти, «Къарачай» газетни агропромышленность бёлюмюню тамадасы Лепшокъланы Хусеин алгъыш сёз айта, Малкъаргъа, Кязимге, Къайсыннга атаб джазгъан «Малкъар» деген назмусун окъуду. Джыйылыуда башхала да сёлешдиле. Былайда, Огъары Чегемде, Къайсын туугъан Эл-Тюбю элде, аны юйюне баргъан орамда, башха бир джерде да анга ушаш болмагъан, «Къайсыннга джюз атлам» деген мемориал комплексни ишлеуде башчылыкъ Тетуланы Хадис этгенди.
Хадис Къайсынны фахмусуну кючюн кёргюзюрге излеб, учуннган, кёлленнген тенглери бла, уллу поэтни аты ёмюрлеге бегирин излеб, кече-кюн демей, къарыуун-кючюн аямай, кюрешгенди. Мемориалны проектин белгили архитектор Гузиланы Малик этгенди. 350 метр узунлугъу болгъан таш къабыргъа Къайсынны юйюне дери барады. Хар юч атламдан Къайсынны назмулары джазылгъан джюз мермер плита салыннганды. Аланы мермерде кесиб джазгъан Холамханланы Мурат болгъанды. Назмула джуртха, атагъа, анагъа, игиликге, ашхылыкъгъа, шохлукъгъа, къарнашлыкъгъа, таулуланы джашауларына, сюймекликге аталгъандыла. Андан сора мермер ташлада Россияны, бютеу дунияны белгили адамларыны Къайсыннга сюймекликлерин, разылыкъларын билдирген назмулары джазылгъандыла.
«Къайсыннга джюз атлам» деген мемориал комплекс бютеулей малкъар халкъны уллу поэтине сюймекликди. Аны къурулуш ишлерин бардырыргъа уллу, гитче да энчи юлюш къошханды.
«Къарачай» газетни коллективи Къайсынны мермер ташлада кесилиб джазылгъан назмуларын окъуй, уллу поэтни арбазына джетебиз.
Къулийланы Къайсынны туугъан юйю оюлмагъанды, бусагъатда да турады. Биз барыбызда аны арбазына кириб къарайбыз. Тюбю топуракъ, къабыргъалары ташдан ишленнген юй газетни къуллукъчуларына джылы къарам бурады. Къайсын аллыбызгъа чыгъыб келгенча болабыз. Тамадабыз аллыбызда, биз да ызындан бёлмелеге киребиз. Адамны къучагъы джетмезча мазаллы тёнгекледен этилген аралыкъла чиримегендиле, аланы талайы джангы салыннганча турады. Тюбюнден тирелген багъаналары да деменгилидиле. Тюрлю-тюрлю къралладан келген алимле анализ этиб билдиргеннге кёре, аланы арасында 600 джыл чакълы болгъанла да бардыла. Оюлургъа джетген бёлмелерини ремонт ишлерин этедиле, чириген агъачларын ауушдурадыла. Бурундан къалгъан юй бюгюн да сюеледи, мындан ары да кёб джылланы оюлмай, келген къонакъгъа джылы къучакъ джайыб турлугъуна толу ийнанабыз.
Къайсынны Чегем сууну сол джанында талачыкъда орналгъан юйюню эки джаны, башлары булутладан ёрге чыкъгъан мийик къаяладыла. Юслеринде ханс ёсмеген ол деуле тизилиб, ёзенни тардан тар эте, узакъ джары кетедиле. Акъ булутла чууакъ кёкню кёк тенгизинде джюзюб бара, Къайсынны джуртуна ышарыб къарайдыла. Тёгерек бурулуб, мийикден мийик чыгъыб баргъан тау къушланы Къайсыннга харс ургъан къанат тауушлары эшитиледи. Юйню къатында къаяны тешиб, боркъулдаб чыкъгъан къара суучукъ да, ууакъ ташланы орталары бла сюзюлюб бара, джюреклеге джарыкълыкъ бере, закий поэтге джырла джырлай, ёзеннге саркъады. Былайыны табигъаты ариуду, тёгерегинге къараб турурунг келеди.
Уллу поэт туугъан ёзенин махтаб джырла, назмула джазгъанлай тургъанды. Халкъыны тарихин терен билген, ол чыгъармаларында аланы къыйын джашауларыны юсюнден да кёб айтханды. Аны джигер, джигит миллети табигъатны услулугъундан къоркъмай, хар заманда орун алгъан къыйын болумну онглай, кесин къатдырыб, таулагъа, къаялагъа ушаб джашагъанын кесини назмуларында айтханды.
Къулий улуну поэтлигинден сора да, адамлыгъы, ишленмеклиги, эркишилиги уллу, иннети тюз, джюреги таза болгъанды. Ол не тюрлю болумда да этген оюмун ачыкъ айтханды, тенглерин сатмагъанды, шохлукъгъа кертилей къалгъанды. Къарачай-малкъар халкъны джигит уланыны ётгюр джюреги ашхылыкъгъа ачылыб, джерни юсюн, джарыкъ джулдузча, джарытханды. Аны деу кёкюрегини джылыуу тёгерекни джылыта, ол фахмусун, билимин аямай джаш тёлюге бергенлей, аны юретгенлей тургъанды. Минги Тауну этегинде, джомакълы джуртда, къучакъ джая, дуниягъа алгъыш этиб джашагъанды. Халкъны ашхы адетлерин джакълаб, адебни-намысны мийик тутхан таулу уланны бетинден нюрю тёгюле, хар баргъан джерине къууанч келтиргенди.
Къайсын ол джашауну айланчында-буйланчында абынмай, не тохтаб къалмай, джюреги ариулукъгъа учунуб, таукел алгъа баргъанды. Кеси бу дуниядан кетсе да, назмулары, кюнча, джылыу бере, адамланы джюреклеринде джашайдыла.
Биз барыбыз да аны бла махтанабыз, ёхтемленебиз.
Лепшокъланы Хусеин.
P.S. Бу ишни юсюнде бизге болушхан, халкъыбызны белгили, онглу уланы Ёзденланы Борисни джашы Джашарбекге джюрек разылыгъыбызны билдире, бюсюреу этебиз.
«Къарачайдан» «Заман» газетге баш редактор Ёзденланы Альберт, аны заместители Хубийланы Абу-Хасан, информацион бёлюмню тамадасы Мамчуланы Дина, джууаблы секретарь Джазаланы Лидия, культура бёлюмню тамадасы Аппаланы Билял, агропромышленность бёлюмню тамадасы Лепшокъланы Хусеин, культура бёлюмню тамада корреспонденти Семенланы Аминат, бухгалтер Эбзеланы Мадина, корректорла Семенланы Зарема бла Байчораланы Алина, оператор Семенланы Лидия, секретарь Джанибекланы Амина барадыла.
Къарачай-Черкесияча, Къабарты-Малкъар да кесини табигъатыны ариулугъу, адамгъа саулукъ берген курортлары бла дуниягъа белгилиди. Къабартылыла бла малкъарлыла республикада бурундан джашагъан халкъладыла. Малкъарны сейирлик джери тауладан, чегетледен, хар неси да болгъан джомакълы ёзенледен, тау джайлыкъладан къуралгъанды. Анда Кавказны 5 минг метрден аслам мийиклиги болгъан джитилери - Минги Тау, Дых-тау, Коштан тау, Гюлча дагъыда башхала - бардыла. Уллу чыранлары, ариу джерлери кёбдюле - Азау, Терскъол, Иткъол, Чегет дагъыда башхала.
Мындан кёб белгили, атлары джерни юсюне айтылгъан адамла чыкъгъандыла. Аланы арасында малкъар халкъны Шыкъы элде джашагъан уллу поэти, малкъар поэзияны, литература бла тилни тамалын салгъан СССР-ни Джазыучуларыны союзуну члени Мечиланы Беккини джашы Кязим, аны сохтасы, Къабарты-Малкъарны халкъ поэти, СССР бла РСФСР-ни Ленинчи эмда кърал саугъасыны лауреаты, Къулийланы Шувайны джашы Къайсын дагъыда башхала бардыла.
Биз Бештау шахарны ичи бла ётюб, Къабарты-Малкъарны джерине киребиз. Кондиционери болгъан джангы тыш къраллы машинаны ичи салкъынды, олтуруб баргъан джерлерибиз джумушакъдыла. Хапар айта, тёгерекге къарай, Чегем ёзеннге бурулгъан джерге джетгеникде, Къабарты-Малкъар Республиканы Джамагъат палатасыны председателини заместители, Коммунист партияны Ара Комитетинде Джамагъат илмуланы академиясын бошагъан, Къарачай-Черкес Республиканы махтаулу журналисти, Россия Федерацияны культурасыны махтаулу къуллукъчусу, «Заман» газетни баш редактору Атталаны Джабирни джашы Джамал, Къабарты-Малкъар Республиканы Джазыучуларыны союзуну правлениесини председатели, Махмуд Кашгарский атлы къралла арасы саугъаны лауреаты, алты китабны автору Беппаланы Азнорну джашы Муталиб, Кавказда белгили алим, Къарачай-Черкес Республиканы илмусуну сыйлы къуллукъчусу, «Ёзден адет» деген китабны автору Джуртубайланы Махти бизни сакълаб тура эдиле. Биз саламлашыб, тынчлыкъ-эсенлик соруб, бир кесек хапар айтхандан сора, ала аллыбызда, биз да ызларындан Чегем чучхурлагъа тебрейбиз. Чегем-Булунгу деген джолда бара, Хушто-Сырт элден ётгеникде, сейирлик джуртну къучагъына тюшебиз. Ёзенни теренинде мийикликлери булутлагъа джетиб, башлары бир-бирине тиерге кёб къалмагъан къысыр къаяланы кёребиз. Мында туристле да кёбдюле, джергили джашагъан миллетни келечилери сувенирле, териден, джюнден этилген башха кёб тюрлю затла сатадыла. Чучхурладан адам кёзюн алалмазчады. Биз алайда тохтаб ариулукъгъа кирпик къакъмай къарайбыз. Таулула бу чучхурлагъа Суу-Ауузу деб атагъандыла. Ала, боркъулдаб, толкъунлары баш энгишге мыллык атыб баргъан Чегем сууну онг джанында мийик къаяны башындан Чегем суугъа къуюладыла. Ол чокъуракъ суу ючге, тёртге бёлюне къысыр къаяны кёкюрегин джуууб, бир кесеги къанатларын кенг джая, хауагъа кюмюш тубан болуб чачыла, адамланы къууанчха бёлейди. Тёгерекде табигъат, кёкню теренинде учхан тау къушла, кийик джаныуарла башхала да анга сюйюб къарай болурла. Джамал бла нёгерлери бизге хапар айта, ол сейир джерде биразны турдукъ. Алайда джашагъанла: «Кавказны кёрюрге излегенле, бизге, Чегемге, келирге керекдиле», - дейдиле. Бери келген адам аланы тюз айтханларын толу ангыларыкъды. Чегем ёзенде тюрлю-тюрлю чучхурланы саны 10-нга джетеди. Бери джай, къыш да келген адам тамашагъа къалыб, кёргенин унутурукъ тюлдю. Къая джарылгъанладан 50-60 метр мийикликден чыкъгъан суула, джугъутурлача, баш энгишге секире, аяз урса джангур болуб къуюладыла. Ол кёзюуде кёб джангкъылычла къураладыла. Бу ёзенде тарих эсгертмеле да кёбдюле.
Биз иш этиб салыннган темир бачхычла бла, чучхурла къуюлгъан къаяны баууруна чыгъыб, ала къалайладан чыкъгъанларына къарадыкъ. Тёгерекни бир-биринден ариу таула, кёкен терекле, уллу чегетле джасайдыла. Чууакъ кёкден кюн иссисин джерге аямай чачса да, тёгерек салкъын кёрюнеди. Джюреклерибиз тебе, чучхурланы акъ суууна, узакъда ташлы ауушлагъа эсибиз кетиб къарайбыз. Былайы шохланы, тенглени, къарнашланы сюйген джер болгъаны ачыкъ танылады.
Къонакъбайла бизни алайдан ёзенни теренине, Къайсынны туугъан элине, алыб барадыла. Чегем сууну толкъунлары кёмюклене, ёшюнлерин къая тарлагъа ура, гыланч-мыланч айлана, энгишге мыллык атыб барадыла. Чегем ёзенни аязы ийнакъ джырын джырлай, бизни ашырады. Тёгерегибизге - мийик сыртлагъа, джити киришлеге - къарай барабыз. Джюрек къылларыбыз ашхылыкъгъа джырлай, Къайсынны туугъан юйюн, элин, мемориал комплексин кёрлюгюбюзге эсибиз кетиб, кюле, чам-накъырда эте, бир кёзюуде сагъышха бёлене, джол къората, барлыкъ джерибизге джетебиз. «Заман» газетни къуллукъчулары, джазыучула, джамагъат организацияланы келечилери, элни адамлары бизни сакълаб тура эдиле. Машинадан тюшюб Къайсынны туугъан джуртуна къарайбыз. «Заман» газетни баш редактору Атталаны Джамал аллыбызгъа айрандан толгъан гоппан аякъны алыб чыгъады.
- Багъалы къарачай къарнашларыбыз, хош келигиз! Къайсынны джурту, бютеу малкъар халкъ, сизге кенг къучакъ джаяды. Къыйын тау джоллада айланчланы-буйланчланы онглаб, бизге тюз иннет бла, таза джюрек бла келгенсиз. Сау болугъуз! Мен былайгъа джыйылгъан джамагъатны атындан сизге салам береме. Джюреклеригизде къарнаш шохлукъну джулдузу джана, баргъан джеригизге мамырлыкъ теджей джашайсыз.
Аллах юйлеригизни игиликден, къууанчдан, насыбдан толтургъанлай турсун.
Бюгюн биз, «Заман», «Къарачай» газетни къуллукъчулары, Къайсынны мемориал комплексинде, туугъан джеринде, тюбешебиз. Ол барыбызгъа да уллу къууанчды, эсибизде къаллыкъ затды. Бизни - къарачай, малкъар халкъны - быллай джыйылыуубуз биринчи кере болады. Къайсыннга 100 джыл толгъан юбилей джылда тюбешгенибиз тарихде унутулмазлыкъ иш боллукъду. Уллу Аллах сизге мамыр кюнню тюбюнде къуру да насыб джашау бергенлей турсун, - деб, ол гоппан аякъны «Къарачайны» баш редактору, Къарачай-Черкесияны халкъ поэти Ёзденланы Альбертге берди. Газетни башчысы айрандан толгъан гоппан аякъны къолуна алыб быллай алгъыш айтды.
- Ётгюр тауланы джашлары, къызлары, этген ашхы муратларыгъызгъа джетигиз! Сизни джеригизге, Чегем ёзеннге, къарачайлыла киргенлей, юйлеригиз насыбдан толсунла. Биз киши джуртлагъа келмегенбиз, кесибизни ата-бабаларыбызны джуртуна келгенбиз. Бизни бирлигибизни Уллу Аллах ёмюрде айырмасын, гитче адам саныбыз бар эсе да, уллу джюреги болгъан, дуниягъа атыбызны айтдыргъан Къайсынча, аллай джашла халкъыбызгъа кёб туусунла. Миллетибизни бек сюейик. Саулай Эресей къралыбызны ичинде атыбызны айтдырыб, уллугъа багъа бериб, джерибизде кесибизни энчи тапхабызны табыб, рахат джашау къурарча Аллах бизге насыб берсин. Бизге уллу сый бериб, былай тюбегенигиз ючюн сау болугъуз!
Джерде ненча ханс, кёкде ненча джулдуз бар эсе, саулай Чегемге, бютеу малкъар халкъгъа, хоншу миллетлеге аллай бир насыб келиб джашнасын.
Къайсынны сыйын кёрюб, анга дунияда болмагъанча бир мемориал комплекс ишлегенсиз. Ол Хадис тенгибизни башчылыгъы бла этилгенди. Бу затха кёб малкъар джашланы къыйынлары киргенди. Аланы ол къыйынлары 100 къат къайтсын. Джангыз Японияда джазгъандыла онглу назмучуланы назмуларын къаялада. Андан да сейир ишленнген затны Чегем ёзенде кёребиз. Сиз этген ишни уллу магъанасы барды. Аллахдан сизге мамырлыкъ, ашхы саулукъ, мелхум джашау, уллу насыб тилейме!
Андан сора сёз Къарачай-Черкесияны халкъ поэти, «Къарачайны» информацион бёлюмюню тамадасы Мамчуланы Динагъа берилди.
- Халкъны атын дуниягъа айтдыргъан затланы бири аны онглу, фахмулу адамлары болгъанына сёз да джокъду. Алай а миллетни не кёб дуниягъа айтылгъан адамы болса да, ала унутулуб барсала, ёсюб джетген тёлюле аллай адамларын кёргюзе, кёлтюре билмейдиле, халкъны сыйы чыкъмайды. Аны амалтын, бюгюн биз былайда кёрген затны магъанасы бек уллуду, малкъар халкъ закий Къайсыннга юлгюге айтылырча бир эсгертме ишлегенине чексиз къууаннганбыз. Арадан джюз, минг джылла ётселе да, таш хунадан Къулийланы Къайсынны назмулары ёлюмге бой бермей, миллетине, саулай дуниягъа да игилик-ашхылыкъ теджей къарарыкъдыла. Биз, къарачай-малкъар халкъ, Къайсын бла ёхтемленебиз. Биз, алан халкъны туудукълары, бир-бирибизге билек-багъана болуб джашаб келебиз, мындан ары да ол ашхы адетибизге кертилей къалыргъа да керекбиз...
Сёз Беппаланы Муталибге джетеди.
- Багъалы къонакъла! Сиз, «Къарачай» газетни коллективи, «Заман» газетни коллективи бла тюбеширге узакъдан келгенсиз. Бу къарнаш тюбешиу Къайсынны элинде баргъаны мени артыкъ да бек къууандырады. Къарнашлыкъ, шохлукъ, ата-бабадан келген ашхы адетле къарачай-малкъар халкъны тамалыдыла. Бир халкъны эки кърал газетини арасында быллай тюбешиу биринчи кере болады. Быллай ашхы иш къурагъанлары ючюн сау болсунла Ёзденланы Альберт бла Атталаны Джамал. Аллах айтса, мындан ары да быллай тюбешиуле бола турурла. Джазыучула да бир-бирибиз бла тюбеше, сынам юлеше, болуша турургъа керекбиз.
Къайсыннга сый бериб, аны туугъан джерине, юйюне келгенсиз, сизге разылыгъымы билдириб, уллу бюсюреу этеме. Джашаугъа, ашхылыкъгъа учуннганыгъыз юсюгюзден ёмюрде да кетмесин! Энтда да бир кере сау болугъуз! Юйлеригиз насыбдан, къууанчдан толгъанлай турсунла, - деди Муталиб сёзюн тамамлай.
Аны ызындан «Къарачай» газетни баш редакторуну заместители, Совет басманы айырмасы, Россия Федерацияны культурасыны махтаулу къуллукъчусу, КъЧР-ни махтаулу журналисти Хубийланы Абу-Хасан сёлешди.
- Мен Къабарты-Малкъарны кёб джеринде болгъанма. Ол себебден сизни республиканы джашауундан, ишинден хапарым барды деб тура эдим. Къабарты-Малкъарны Къулийланы Къайсынны туугъан, ёсген элине барыргъа деб Чегем районуну къыйырындан киргенимде уа, ол акъылымы асыры тюз болмагъанын ангыладым. Башлары кёкге джете сюелген уллу ёхтем таула, суу секиртмеле, къол хунерликни базарчыкълары, джолну бир къыйыры бла шууулдаб баргъан ёзен суу - бу затланы бир джерде да кёрлюк тюлсе!
Къайсынны юсюнден айтсакъ а, ол дуния билген уллу поэт эди. Аллай назмучу, аллай уллу адам чыкъгъаны ючюн да этерге керекди бюсюреу бу ёхтем сюелген таулада джашагъан халкъгъа. Мен эшитгеннге кёре, «Къайсыннга джюз атлам» деген бу аламат Хунаны-Эсгертмени кърал да, джамагъат да бирлешиб алай ишлегендиле. Алайды да, бу эсгертмени ишлегенлеге бюсюреу эте, Къайсыннга да Аллахны рахматын тилейме. Аны ол дуниясы джарыкъ болсун.
Андан сора КъЧР-ни халкъ джазыучусу, «Къарачайны» культура бёлюмюню тамадасы Аппаланы Билял сёлешди да, аны ызындан КъЧР-ни халкъ поэти, «Къарачай» газетни агропромышленность бёлюмюню тамадасы Лепшокъланы Хусеин алгъыш сёз айта, Малкъаргъа, Кязимге, Къайсыннга атаб джазгъан «Малкъар» деген назмусун окъуду. Джыйылыуда башхала да сёлешдиле. Былайда, Огъары Чегемде, Къайсын туугъан Эл-Тюбю элде, аны юйюне баргъан орамда, башха бир джерде да анга ушаш болмагъан, «Къайсыннга джюз атлам» деген мемориал комплексни ишлеуде башчылыкъ Тетуланы Хадис этгенди.
Хадис Къайсынны фахмусуну кючюн кёргюзюрге излеб, учуннган, кёлленнген тенглери бла, уллу поэтни аты ёмюрлеге бегирин излеб, кече-кюн демей, къарыуун-кючюн аямай, кюрешгенди. Мемориалны проектин белгили архитектор Гузиланы Малик этгенди. 350 метр узунлугъу болгъан таш къабыргъа Къайсынны юйюне дери барады. Хар юч атламдан Къайсынны назмулары джазылгъан джюз мермер плита салыннганды. Аланы мермерде кесиб джазгъан Холамханланы Мурат болгъанды. Назмула джуртха, атагъа, анагъа, игиликге, ашхылыкъгъа, шохлукъгъа, къарнашлыкъгъа, таулуланы джашауларына, сюймекликге аталгъандыла. Андан сора мермер ташлада Россияны, бютеу дунияны белгили адамларыны Къайсыннга сюймекликлерин, разылыкъларын билдирген назмулары джазылгъандыла.
«Къайсыннга джюз атлам» деген мемориал комплекс бютеулей малкъар халкъны уллу поэтине сюймекликди. Аны къурулуш ишлерин бардырыргъа уллу, гитче да энчи юлюш къошханды.
«Къарачай» газетни коллективи Къайсынны мермер ташлада кесилиб джазылгъан назмуларын окъуй, уллу поэтни арбазына джетебиз.
Къулийланы Къайсынны туугъан юйю оюлмагъанды, бусагъатда да турады. Биз барыбызда аны арбазына кириб къарайбыз. Тюбю топуракъ, къабыргъалары ташдан ишленнген юй газетни къуллукъчуларына джылы къарам бурады. Къайсын аллыбызгъа чыгъыб келгенча болабыз. Тамадабыз аллыбызда, биз да ызындан бёлмелеге киребиз. Адамны къучагъы джетмезча мазаллы тёнгекледен этилген аралыкъла чиримегендиле, аланы талайы джангы салыннганча турады. Тюбюнден тирелген багъаналары да деменгилидиле. Тюрлю-тюрлю къралладан келген алимле анализ этиб билдиргеннге кёре, аланы арасында 600 джыл чакълы болгъанла да бардыла. Оюлургъа джетген бёлмелерини ремонт ишлерин этедиле, чириген агъачларын ауушдурадыла. Бурундан къалгъан юй бюгюн да сюеледи, мындан ары да кёб джылланы оюлмай, келген къонакъгъа джылы къучакъ джайыб турлугъуна толу ийнанабыз.
Къайсынны Чегем сууну сол джанында талачыкъда орналгъан юйюню эки джаны, башлары булутладан ёрге чыкъгъан мийик къаяладыла. Юслеринде ханс ёсмеген ол деуле тизилиб, ёзенни тардан тар эте, узакъ джары кетедиле. Акъ булутла чууакъ кёкню кёк тенгизинде джюзюб бара, Къайсынны джуртуна ышарыб къарайдыла. Тёгерек бурулуб, мийикден мийик чыгъыб баргъан тау къушланы Къайсыннга харс ургъан къанат тауушлары эшитиледи. Юйню къатында къаяны тешиб, боркъулдаб чыкъгъан къара суучукъ да, ууакъ ташланы орталары бла сюзюлюб бара, джюреклеге джарыкълыкъ бере, закий поэтге джырла джырлай, ёзеннге саркъады. Былайыны табигъаты ариуду, тёгерегинге къараб турурунг келеди.
Уллу поэт туугъан ёзенин махтаб джырла, назмула джазгъанлай тургъанды. Халкъыны тарихин терен билген, ол чыгъармаларында аланы къыйын джашауларыны юсюнден да кёб айтханды. Аны джигер, джигит миллети табигъатны услулугъундан къоркъмай, хар заманда орун алгъан къыйын болумну онглай, кесин къатдырыб, таулагъа, къаялагъа ушаб джашагъанын кесини назмуларында айтханды.
Къулий улуну поэтлигинден сора да, адамлыгъы, ишленмеклиги, эркишилиги уллу, иннети тюз, джюреги таза болгъанды. Ол не тюрлю болумда да этген оюмун ачыкъ айтханды, тенглерин сатмагъанды, шохлукъгъа кертилей къалгъанды. Къарачай-малкъар халкъны джигит уланыны ётгюр джюреги ашхылыкъгъа ачылыб, джерни юсюн, джарыкъ джулдузча, джарытханды. Аны деу кёкюрегини джылыуу тёгерекни джылыта, ол фахмусун, билимин аямай джаш тёлюге бергенлей, аны юретгенлей тургъанды. Минги Тауну этегинде, джомакълы джуртда, къучакъ джая, дуниягъа алгъыш этиб джашагъанды. Халкъны ашхы адетлерин джакълаб, адебни-намысны мийик тутхан таулу уланны бетинден нюрю тёгюле, хар баргъан джерине къууанч келтиргенди.
Къайсын ол джашауну айланчында-буйланчында абынмай, не тохтаб къалмай, джюреги ариулукъгъа учунуб, таукел алгъа баргъанды. Кеси бу дуниядан кетсе да, назмулары, кюнча, джылыу бере, адамланы джюреклеринде джашайдыла.
Биз барыбыз да аны бла махтанабыз, ёхтемленебиз.
Лепшокъланы Хусеин.
P.S. Бу ишни юсюнде бизге болушхан, халкъыбызны белгили, онглу уланы Ёзденланы Борисни джашы Джашарбекге джюрек разылыгъыбызны билдире, бюсюреу этебиз.
{jcomments}
