- Къарачайны кёчюргюнчю дери джыллада геологла, былайларын къазыб, алтын, кюмюш, башха затла излеб айланыучан эдиле. Была да аллай затла бламы кюрешедиле экен? Алай тюрлюле этиб нек кетдиле? - деди Нюр-Ахмат, вертолётну ызындан сагъышлы болуб къарай.
- А-я, - деди Мухаммат, ташны артындан ачыкъ джерге чыгъа.
- Кимле эдиле да?
- Гюрджюлюле, къарнашчыгъым.
- Сора бу къыйын заманда гюрджюлюле былайда не эте эдиле?
- Эсингдемиди къазауатны аллы кёзюуде Микоян-Шахардан келген алим, тукъуму да къалай эди?
- Ол Алийладан джашны юсюнденми айтаса?
- Алийладанмы эди, башхаладанмы эди, ол джаш, эки-юч кере келиб: «Гюрджюлюле, былайлары алгъын аланы джерлери болгъанча этиб кёргюзюр ючюн, алача джазылгъан джазыулары болгъан сын ташланы бери келтириб, мында джер-джерге чанчыб айланадыла. Аллай зат кёргенигиз болса, бизге билдирмей къоймагъыз», - деб кетген эди. Бет тюрсюнлеринден была да гюрджюлюлеге ушай эдиле. Ол къауумдан эселе да ким биледи. Ёзге аланы аллайла болгъанлары бла къалгъанларын айырыр ючюн, барыб, ол басдырыб кетген затларына къараргъа керекбиз.
- Да, кел, барайыкъ да, къарайыкъ.
- Огъай, бусагъатда асыры эртдеди. Ингир алагъа дери сакълайыкъ да, алай барырбыз. Ансы ала ызларына къайтыргъа боллукъдула.
Къарнашла, къатларында джайылтма нызы терекни тюбюнде къургъакъ джылы джерге бир джанларындан таяныб, ингир алагъа дери турдула.
- Мындан ингирге бери киши келе айланныкъ болмаз. Кел, ол адамла нелени басдырыб кетгенлерине бир къарайыкъ, - деди сора Мухаммат, джатхан джеринден ёрге тура.
- Аланы алтын-кюмюш басдырыб кетмегенлерине чыртда ишегинг болмасын, къарнашым, - деди Нюр-Ахмат да, таяныб тургъан джеринден къобуб, юсюн къагъа.
Мухаммат анга джукъ айтмады. Дженгил-дженгил атлай, ол, барыб, ёргерекде чунгургъа къарады. Алай а анда джукъ болгъанча танымады.
- Алтын, кюмюш да, башха зат да къалдыргъан болмазла дейме? – деди биягъы Нюр-Ахмат, нек эсе да кесин ышарта.
- Алай айтыб бегитирге ашыкъма, къарнашчыгъым. Ала, ол келтириб, басдыра айланнган затларын ызларына джюклеб алыб кетмегендиле, бу чунгурлада къоюб кетгендиле.
- Къойгъан эселе, къайдадыла да?
- Чучхургъа бир темир зат таб, къайда болгъанларын кёргюзейим.
Нюр-Ахмат, тёгерегине къарай барыб, бир сыннган сенек тиш табыб келди.
- Бу джарарыкъмыды?
- Джарарыкъды, – деди Мухаммат, ол сенек тишни Нюр-Ахматдан алыб, чунгурну баш топурагъына чанча. Сора алай чанчханлай огъуна сенек тишни неге эсе да барыб тирелгенин сезгенинде: - Къайда алайда ол ала ууатыб кетген агъач кесеклени ал да, топурагъын бир джанына этеле эсенг бир кёрчю. Хы, ма алай. Майна ол келтириб басдыргъан затларыны бир къыйыры кёрюндю.
Кюреше кетиб, ала чунгурдан юсюнде гюрджю джазыулары болгъан сын ташны чыгъардыла.
- Къабыр сын ташча бу не затды? – деди Нюр-Ахмат, аны кёргенлей.
- Тюз ангылагъанса, къарнашчыгъым, - деди Мухаммат, ол затны ары бла бери аудура. – Эртдеден къалгъан эски сын ташды. Аны, бери келтириб, былай басдыргъан кибик этиб нек кетгенлерин билемисе?
- Огъай.
- Бу джерле бурун заманлада Гюрджюню джерлери болгъандыла, деб, муну шагъатлыкъгъа тутар ючюн. Ангыладынгмы, къарнашчыгъым?
- Хо, энди ангылай кетдим, ансы… Къысхасы, бизни джерлерибизни, иесиз этиб, кёбле айтханча, Гюрджюге къошар ючюн кёчюргендиле халкъыбызны. Алаймыды?
- Ёзге уа! – деди Мухаммат, сын ташны чунгурдан чыгъарыб, алайда къаягъа уруб, умур-чумур эте. – Энди быланы ызлары къалмаз ючюн, элтиб, алайда, ол терен чунгургъа къуяргъа керекди. Сора табарла аланы, аталарыны башлары!
- Аны уа, эрлай джыйыб, элтиб къуяйым! – деди Нюр-Ахмат, сын ташны ууалгъан кесеклерин кеси бла джюрютген хызенине джыя.
- А-я, - деди Мухаммат, ташны артындан ачыкъ джерге чыгъа.
- Кимле эдиле да?
- Гюрджюлюле, къарнашчыгъым.
- Сора бу къыйын заманда гюрджюлюле былайда не эте эдиле?
- Эсингдемиди къазауатны аллы кёзюуде Микоян-Шахардан келген алим, тукъуму да къалай эди?
- Ол Алийладан джашны юсюнденми айтаса?
- Алийладанмы эди, башхаладанмы эди, ол джаш, эки-юч кере келиб: «Гюрджюлюле, былайлары алгъын аланы джерлери болгъанча этиб кёргюзюр ючюн, алача джазылгъан джазыулары болгъан сын ташланы бери келтириб, мында джер-джерге чанчыб айланадыла. Аллай зат кёргенигиз болса, бизге билдирмей къоймагъыз», - деб кетген эди. Бет тюрсюнлеринден была да гюрджюлюлеге ушай эдиле. Ол къауумдан эселе да ким биледи. Ёзге аланы аллайла болгъанлары бла къалгъанларын айырыр ючюн, барыб, ол басдырыб кетген затларына къараргъа керекбиз.
- Да, кел, барайыкъ да, къарайыкъ.
- Огъай, бусагъатда асыры эртдеди. Ингир алагъа дери сакълайыкъ да, алай барырбыз. Ансы ала ызларына къайтыргъа боллукъдула.
Къарнашла, къатларында джайылтма нызы терекни тюбюнде къургъакъ джылы джерге бир джанларындан таяныб, ингир алагъа дери турдула.
- Мындан ингирге бери киши келе айланныкъ болмаз. Кел, ол адамла нелени басдырыб кетгенлерине бир къарайыкъ, - деди сора Мухаммат, джатхан джеринден ёрге тура.
- Аланы алтын-кюмюш басдырыб кетмегенлерине чыртда ишегинг болмасын, къарнашым, - деди Нюр-Ахмат да, таяныб тургъан джеринден къобуб, юсюн къагъа.
Мухаммат анга джукъ айтмады. Дженгил-дженгил атлай, ол, барыб, ёргерекде чунгургъа къарады. Алай а анда джукъ болгъанча танымады.
- Алтын, кюмюш да, башха зат да къалдыргъан болмазла дейме? – деди биягъы Нюр-Ахмат, нек эсе да кесин ышарта.
- Алай айтыб бегитирге ашыкъма, къарнашчыгъым. Ала, ол келтириб, басдыра айланнган затларын ызларына джюклеб алыб кетмегендиле, бу чунгурлада къоюб кетгендиле.
- Къойгъан эселе, къайдадыла да?
- Чучхургъа бир темир зат таб, къайда болгъанларын кёргюзейим.
Нюр-Ахмат, тёгерегине къарай барыб, бир сыннган сенек тиш табыб келди.
- Бу джарарыкъмыды?
- Джарарыкъды, – деди Мухаммат, ол сенек тишни Нюр-Ахматдан алыб, чунгурну баш топурагъына чанча. Сора алай чанчханлай огъуна сенек тишни неге эсе да барыб тирелгенин сезгенинде: - Къайда алайда ол ала ууатыб кетген агъач кесеклени ал да, топурагъын бир джанына этеле эсенг бир кёрчю. Хы, ма алай. Майна ол келтириб басдыргъан затларыны бир къыйыры кёрюндю.
Кюреше кетиб, ала чунгурдан юсюнде гюрджю джазыулары болгъан сын ташны чыгъардыла.
- Къабыр сын ташча бу не затды? – деди Нюр-Ахмат, аны кёргенлей.
- Тюз ангылагъанса, къарнашчыгъым, - деди Мухаммат, ол затны ары бла бери аудура. – Эртдеден къалгъан эски сын ташды. Аны, бери келтириб, былай басдыргъан кибик этиб нек кетгенлерин билемисе?
- Огъай.
- Бу джерле бурун заманлада Гюрджюню джерлери болгъандыла, деб, муну шагъатлыкъгъа тутар ючюн. Ангыладынгмы, къарнашчыгъым?
- Хо, энди ангылай кетдим, ансы… Къысхасы, бизни джерлерибизни, иесиз этиб, кёбле айтханча, Гюрджюге къошар ючюн кёчюргендиле халкъыбызны. Алаймыды?
- Ёзге уа! – деди Мухаммат, сын ташны чунгурдан чыгъарыб, алайда къаягъа уруб, умур-чумур эте. – Энди быланы ызлары къалмаз ючюн, элтиб, алайда, ол терен чунгургъа къуяргъа керекди. Сора табарла аланы, аталарыны башлары!
- Аны уа, эрлай джыйыб, элтиб къуяйым! – деди Нюр-Ахмат, сын ташны ууалгъан кесеклерин кеси бла джюрютген хызенине джыя.
Сокъураныу
Исси джай кюн эди. Сабийле, элни бир къыйыры бла баргъан арыкъны джагъасына джатыб, санларын кюннге къыздыра эдиле. Кёпюрге барыб, андан суугъа секириб, чабакълача, ары бла бери джюзе эдиле. Андан эрикселе, биягъынлай, арыкъны джагъасына барыб джата эдиле да, бир-бирлерине билген, эшитген хапарларын айта эдиле. Ары-бери чабышыб, джагъалашыб ойнай эдиле.
Ала алай эте тургъанлай, Турсун, арлакъда тохтаб, алагъа кимни эсе да излегенча, кёзлерин джумаракъ этиб къарады да, узун бойлу къаракёз джашчыкъны эслегенлей:
- Магомет, - деб таууш этди.
Турсун къатларында джашай эди да, Магомет, аны таныб:
- Не? – деди, джатхан джеринден ёрге туруб.
- Ол эки тенгчигинги да биргенге ал да, былай келчи. Барыб, ол къартха бир болушайыкъ, - деди Турсун, къолу бла арлакъда къызыл чюгюндюр ёсген бачха таба кёргюзе.
- Ким къартха?
- Хуштаннга.
Тюрлю-тюрлю миллетли сабийле тюбешген джерлеринде, бир-бирлери бла сёзню неден башласала да, аны ахыры: «Сиз, къарачайлыла, фашистле джанлы болуб, бизни къралыбызгъа къаршчы къазауат этесиз. Сизни бери да аны ючюн кёчюргендиле», - дегеннге келиб тиреле эди. Юлгюге да Хуштан бла аны эки джашын келтире эдиле. Аны себебли, къазауат, кёчгюнчюлюк, миллетни юсюнден айтылгъан тюрлю-тюрлю бедишле бирси къарачай сабийленича, Магометни да асыры эртде джетген къарт-гуна этген эдиле да, ол аны кёрюб болмагъанлыкъ этмесе да, асыры сюйген да этмей эди. Кесинден да джанлаб джюрюй эди. Турсун алай айтыб келгенинде да, эки тенгчигин да алыб, олсагъатлай аны бла тебреб къалмады. Сакъламагъан заты болуб, къалай этерге билмегенча, джерге сагъышлы къараб тохтады.
- Нек тынгылайса? Барамыса ол къартха болушургъа? – деб Турсун аны бир джанындан тюртдю. Турсунну алай этгени аны эсине къайтарды шойду:
- Не зат? – деди ол, башын кёлтюрюб, аллында сюелген узун, кёсесакъал къартха къарай.
- Хуштан, ол эки эчкисине ашатыргъа деб ол чюгюндюр бачханы ырджысында чырмауукъ хансдан джыртыб, эшек арбачыгъы бла алыб келе тургъанлай, алайда, ол мырды джерде, батханды да, андан чыгъалмай турады. Къызгъа барыб келе тургъанлай, юсюне чыгъыб къалдым да, анга болушургъа кюрешдим. Алай а биз, эки къарыусуз къарт, къарыу этелмедик. Эрлай джетиб, аны арбасын да, кесин да алайдан бери чыгъарыргъа керекди. Ансы бу исси кюн, къымылдамай, алай кёб турса, кюн-зат чабыб къыйналлыкъды. Ангыладынгмы?
- Ангыладым, - деди Магомет, къарамын Турсун кёргюзген джары бура. - Анда, ол чымыртала ёсген джерде, къаралгъан Хуштанны арбачыгъымыды?
- Хо.
- Сора сен, къайгъы этме да, юйюнге бар. Хуштанны эшеги бла арбасын ол мырдыдан биз кесибиз да чыгъараллыкъбыз, - деди Магомет, джетген кишича сёлеше.
- Алай эсе, юйде этер ишим кёбдю, мен барайым. Сиз, иги джанларымча, аны алайдан чыгъарыргъа бир болушугъуз, - деб, Турсун, бурула да, джашчыкълагъа кёз джетдире, кеси кесине да не эсе да айтыб мурулдай, джолну ёрге кетди. Магомет да, алайда сууда джуууна тургъан эки нёгерин да биргесине алыб, Хуштаннга барды.
Къарт аланы танымады. Келиб, саламлашханларында, аланы саламларын алды да, кёзлерин джумаракъ этиб, ючюсюне да бирем-бирем къараб чыкъды.
- Къарачай джашчыкъламысыз? – деб сорду ол, ахырында къарамын Магометде тохтата.
- Хо, къарачайлылабыз. Сеннге болушургъа келгенбиз.
- Ой иги джашла сиз иги джашла! – деди къарт, бети джарыб. - Турсунму джиберди сизни бери?
- Хо, ол айтыб келдик, - деди биягъы Магомет, тенгчиклерин чакъырыб, Хуштанны арбачыгъын къургъакъ джерге чыгъарыргъа болушдура.
- Кеси уа не болду?
- Къайтыб келирге изледи. Алай а, арбачыкъны батхан джеринден чыгъарыргъа биз ючюбюзню кючюбюз да джетерикди, джумушунга къара, дегеникде, сеннге да салам айта, юйюне кетди.
- Саламы узакъ болсун! Джанынгдан юлюш этерча, бир аламат адамды. Хы, сен атынг къалайды дединг?
- Магомет.
- Атынг аламатча, кесинг да иги джаш кёрюнесе, Магомет. Кимни уланыса? - деди Хуштан, энтда биягъынлай Магометге кёзлерин джумаракъ этиб къарай.
- Тохчукъланы Къурманбийни.
- Къалайда джашайса?
- Сени бла хоншулукъда джашайбыз.
- Алаймыды? - деб, Хуштан Магометге, кертими айтаса, дегенча, энтда осмакълаб къарады.
- Хо, алайды.
- Юйдегиле айтхан эдиле да, бизни бла хоншулукъда Тохчукъладан юйдеги джашагъанын биле эдим. Алай а кёзлерим иги кёрмейдиле да, кишигизни танымайма. Сен ол юйдегиденсе сора?
- Хо, ол юйдегиденме.
- Ауазынгдан иги джаш болгъанынг танылыб турады. Аферим-аферим! Нёгерлеринг да бизден джашла болурла?
- Хо, экиси да къарачай джашладыла. Муну аты Иссады, муну аты да Хыйсады. Была да бизден узакъ болмай джашайдыла.
- Школгъа джюрюймюсюз?
- Джюрюйбюз. Ючюбюз да экинчи классха барабыз.
- Ай, аферим джашлагъа! Аллах айтса, хайт деб эркишиле болгъансыз. Ёмюрюгюз узакъ болсун! Къадалыб, иги окъугъуз, бир-биригизни тутугъуз. Чёрчеклик этмей, башха миллетли сабийле бла да кесигизни ариу джюрютюгюз. Бир къауумланы айтханларына ийнаныб, бизге терс къарагъанла бардыла. Аны ючюн деб кесигизни къыйнамагъыз: бизни миллетибизни кишиден уялыр джери джокъду.
- Ангыладыгъызмы?
- Ангыладыкъ, - деди Магомет, къартха сагъышлы къарай. - Хуштан, бизни сеннге бир сорлугъубуз бар эди. Боллукъ эсе…
- Нек болмайды? Соругъуз.
Магомет, сорургъа излегенин сорургъа таукел болалмагъанча, бир Хуштаннга, бир тенгчиклерине, бир джерге къарады. Ахырында, тамагъы буууб, айтыргъа къоймагъанча, ауазы къарыусуз эшитиле, ол:
- Сени эки джашынг да Кавказда къалгъандыла, дейдиле. Ол кертимиди? - деб сорду.
Хуштан былай соргъанлагъа биринчи кере тюбемей эди. Ол себебден алай соргъаны ючюн Магометге ачыуланнган да этмеди, кёлкъалды да болмады.
- Кертиди, - деди сабыр ауаз бла.
- Нек къалгъандыла?
- Таулагъа уугъа кетгенлери бла къалыб кетгендиле.
- Айтылмай къалыбмы кетгендиле?
Хуштан, ол соруугъа къалай джууаб берирге билмегенча, бир кесекни джерге къараб турду.
- Джашчыкъ, бу капайт бла кюрешмеген энди сен къалгъанса, аны къой да, арбачыкъны артына тагъылыб тургъан челекни ал да, мени башыма да бир суу къуй, бу хайуаннга да бир суу ичир. Ансы бу хайуан да усабдан ёледи, бу иссилик, онгуму алыб, мени былайдан кетелмезча этгенди. Мен а эчкичиклериме алайда ол иги чырмауукъдан бир кесек джыртыб элтирге деб чыкъгъан эдим,- деди Хуштан, арбачыгъына минерге кюреше. - Неме… Къайда бошауузну айтханына ийнаныучу болмагъыз. Бир къауумла, арабызгъа айрылыкъ кийириб, бизни бир-бирибизге этерге кюрешедиле. Бизни бошауузларыбыз да, къайда болмагъан хапарны чыгъарыб айтыб, алагъа алай сёлеширге аш бередиле. Алай этерге джарамайды. Сиз да билмеген затыгъызны айтыучу болмагъыз, ансы артда уялгъан, сокъураннган да этериксиз, - деди Хуштан, неге эсе да ачыуланыб, аны ачыуун эшегинден алыргъа излегенча, джюгенинден дюрген тартыб, аны элге бура.
Магомет да, къартха алай соргъанына сокъурана, ол кёзден ташайгъынчы ызындан къараб турду…
{jcomments}
