мамия къала
Хурзук башында сюелген къаланы атына Гошаях къала деб айтыргъа ёчдюле. Ол тюз тюлдю. Бу къаланы кесини энчи аты барды - Мамия къала. Мамия къаланы архитектура джаны бла Гошаях къала бла Адиюх къаладан аз да башхалыгъы джокъду. Алай а аланы экисинден да эскиге саналады.
Адиюх къаланы хапары (джарыкъ къоллу Адиюхну) Мамия къаланы хапары бла бирча мотивлени суратлайды, нарт Сосуркъа бла байламлыды. Аны юсюнден Л. И. Лавровну иши басмаланыбды. Мамия къаланы юсюнден а алкъын тыйыншлы иш баджарылмагъанды. Ол огъай, бизде эсгертмелени сакълаучу общество аны юсюнден хапар айтыргъа унутуб къойгъанды. Хурзук ёзенни ичи бла уа джыл сайын кёб турист озады. Къаланы тюбюнден ёрге къараб эслегенден ары аланы аны юсюнден хапарлары болмайды. Тау тёппеледе орналгъан къалала Малкъарда, Эбзеде, Тегейде, Чеченде, Ингушда аслам тюбейдиле. Узакъ ёмюрледен бизге саугъагъа берилген къадама къаланы заман тёппелерин сыйдамласа да, бармыды алагъа сууукъ джюрек бла сансыз къараргъа мадар?! Мамия къаланы юсюнден тарих литературада хапар азды. XIX-чу ёмюрню 80-чы джылларына дери илму джолоучула аны юсюнден хапар бермейдиле. Аны амалтын чертерге керекбиз: бюгюнлюкде да хазна адамгъа белгили тюлдю. Мамия къаланы юсюнден эм алгъа бизге хапар айтханла М. Алейников бла Г. Петров болгъандыла. Аланы къысха хапарлары 1879-чу джыл «Кубанские областные ведомости» газетни бетлеринде басмаланнгандыла. Мамия къала Хурзук элни Байрамукъланы (Бюттюланы) тийресини башында къаядан Хурзук тюзюне (Къобанланы тюзге) ариу тукъум къарайды. Къала орналгъан къая кесини таблыгъы бла кимни да сукъландырады. Джигит устала къаланы джити конус маталлы чынгыл къаяны къабыргъасы бла сейир тукъум салгъандыла. Къала къулакъ ичи бла Минги Тау табадан Къала-арты суу деб ариу чокъуракъ къулакъ суучукъ Къан илипиннге саркъыб къошулады. Къалагъа эм табышлы джолчукъ да Къала къолчукъну ичи бла чыгъады, эм къыйыны уа Хурзук элге айланнган бет джаны бла болады. Ишек джокъду, къаланы эртдеги джолу да Къала-арты къол бла баргъанды. Экспедиция тинтгеннге кёре, къаланы тюбюнде, Байрамукъланы тийрени баш джаны бла, Къала-арты къол бла, ёрге кириб, бурун уллу эл орналгъанды. Элни мюлк турмушу не джаны бла да бай болгъанды. Бир ишексиз, ол эл кеси кереклисин кеси баджарыргъа кюрешгенди, къыйын кюнюнде джаудан башын сакълар муратда кючюн, билимин аямай, къая башында джаугъа къаршчы къала орнатханды. Эски эл тюбюнде бурун темир эритген, къошун кюйдюрген ышанла эсленедиле. Анда-мында хуна юслерине тёшелиб, сослан ташладан ишленнген от келиле бла къол тирмен ташла сакъланадыла.
Джарты бишген магъаданла бла тюрлю-тюрлю къошун сыннганла Москвада белгили анализге салынныкъдыла. Андан сора боллукъду айтыргъа бу эски эл къайсы ёмюрде джашаб келгенине толу джууаб. Ары дери былайда уллу археология ишле бардырыргъа тыйыншлыды. Амалсыз керекди, эски эл тюбю бла къаланы къатында обаланы табыб, тинтиу ишлени бардырыргъа. Биз кёралмасакъ да, къулакъ иймей болмайбыз М. Алейников эслеген затлагъа. Ол джазгъаннга кёре, къаланы къатында ууакъ ташла бла джабылыб оба ышанла эсленедиле. Аны кибик, Мамия къалагъа джууукъ тау тёппеледе дагъыда эки къала тюб кёргенме, деб джазады М. Алейников. Алай а бизни экспедициябыз былайда не къабыр, неда къала тюб ышан танымады, аланы юсюнден ышаннгылы хапар билген адам да тюбемеди.
Къала орналгъан къаяны баш тапхырыны тёгереги 40 метр болады. Къаланы кюн батханнга айланнган мюйюшю балта бла кесгенча, тик къаяны юсю бла ёрге ёсгенди. Алайдан бир ташы тюшюб, къала джаргъа къараб турады. Къаланы тёрт къабыргъасы тюп-тюз ёрге ёсген, чорт кесилген пирамиданы къурайдыла. Къабыргъа ташлары алайда къаяладан ууатылгъандыла. Кёксюл сослан таш маталлы лябатта ташла тытыр тылдан бла къаланнгандыла. Бусагъатда къаланы мийиклиги - 9,5 метр, кенглиги шимал бла къыбыла къабыргъалары - 6 метр, кюн батхан бла кюн чыкъгъан джаны уа - 5,5 метр бардыла. Къаланы баш ташлары хазна чачылмагъанлары себебли аны буруннгу мийиклигин сакълайдыла. Бир заманда къаланы ичи юч этажгъа бёлюнюб болгъанды. Анга аркъау агъачланы ташла къыстыргъан учлары ажымсыз шагъатлыкъ этедиле. Бусагъатда эски аркъауланы учлары темир кибик къатыб тургъанлары себебли, аладан джонгурчха къобарыб алмакълыкъ бек къыйын болгъанды. Къаланы хар этажыны терезе тешиклери барды: биринчи этажны терезеси кюн чыкъгъаннга къарайды, экинчи этажныкъы кюн батханнга, ючюнчюнюкю къыбыла бла кюн батханнга къарайдыла. Къаланы шимал джанында къабыргъасында терезеси джокъду: бу джаны ышаннгылы болгъанды. Алай бла къаланы терезелеринден тёрт джанына сымарлаб къараргъа мадар болгъанды. Кюн батхан джанында сажна мийиклиги, аршын кенглиги эшик орун айырылыбды. Сейир неди десенг, къаланы эшигинден чыгъыб, аллынга бир атлам атлагъанлай, терен тюблю къаяны баш джитисин басаса. Ол себебден къаланы эшик джолу уллу усталыкъ бла ишленнгенди. Къаланы къыбыла джаны тапхыр ташлада бир уллу бла бир гитче кели орунла сакъланадыла. Бир ишексиз, алада бурун от тюйюлгенди. Къаланы кюн чыкъгъан джанына бурулгъан къабыргъасы бла къарасанг, талай тонракълы чунгур кёрлюксе. Былада къошун сыннганла, сюекле табаса. Дагъыда былайда эсленнген - бурундан къалгъан суу джы- йылгъан къуюсу сакъланады. Г. Петров джазгъан хапаргъа кёре, XIX-чу ёмюрню 80-чы джылларында къаланы тюбю тийреден Байрамукъланы Исмаил деб бир афенди кесини ёмюрюню арт джылларын къалада ашыргъанды. Байрамукъ улу къалагъа кёчерни аллы бла таймай джюрюб, къаланы тёрт джанын чучхугъанлай тургъанды. Бир джол къаланы ичинде багъыр балта табханды ол. (М. Алейников айтхандан, балтаны Исмаилны къызы табханды). Байрамукълары къууанч тыбырлы болгъандыла. Балта алтындан ишленнгенди деб ийнаныб тургъандыла, анда шайтан кюч барды деб, аны дин ишлеге хайырландырыргъа кюрешгендиле. Исмаил тюшюнде сандыракъ этиб кюндюз хапар айтыучу болгъанды: бир сейир кюч къала башына учурду, анда харакетни-хазнаны къаздырды деб, хапар айтханлай тургъанды. Г. Петров бардыргъан археология къазыуда къошун сыннган бла кёмюрден башха зат табылмагъанды. Айтханыбызча, бюгюн-бюгече да къошун кесекле къаланы тёгерегинде кёбдюле. Аллай къошун сыннганла дагъыда Джуртда (къаланы туурасында) кёб табыладыла. Андан сора не къала тёгерегинде, не къала ичинде тыйыншлы археология материал табылмагъанды. Къаланы сыфаты уа джылдан джылгъа тюрлене баргъаны эсленеди. Сёз ючюн, къаланы къыбыла джанында къабыргъасыны оюлуб баргъан уллу тешиги барды. Айтыугъа кёре, тешикни немчала къазауатны заманында элден тоб атыб чачхандыла. Бусагъатда ол зарауатлыкъдан тешикни тёгерегинде ташла хылеу бола, оюла барадыла. Алай бла, къала башындан оюлмай, тюбюнден оюлуб барады. Ол тешикни ташла бла битеб, цемент бла бегитирге, аны кибик, джау бояула бла анда-мында джазылгъан «эсгертме» тукъумланы, атланы кетерирге керекди. Элни сабийлери байрам кюнледе къалагъа джол салыб чыгъаргъа ёчдюле. Ашаб-ичиб, шышаланы къаланы ичинде неда тёгерегинде ууатадыла. Бу затлагъа школ устазланы, эл Советни, областны эсгертмеле сакълаучу обществосуну къайгъырыуу амалсыз керекди.
Адиюх къаланы хапары (джарыкъ къоллу Адиюхну) Мамия къаланы хапары бла бирча мотивлени суратлайды, нарт Сосуркъа бла байламлыды. Аны юсюнден Л. И. Лавровну иши басмаланыбды. Мамия къаланы юсюнден а алкъын тыйыншлы иш баджарылмагъанды. Ол огъай, бизде эсгертмелени сакълаучу общество аны юсюнден хапар айтыргъа унутуб къойгъанды. Хурзук ёзенни ичи бла уа джыл сайын кёб турист озады. Къаланы тюбюнден ёрге къараб эслегенден ары аланы аны юсюнден хапарлары болмайды. Тау тёппеледе орналгъан къалала Малкъарда, Эбзеде, Тегейде, Чеченде, Ингушда аслам тюбейдиле. Узакъ ёмюрледен бизге саугъагъа берилген къадама къаланы заман тёппелерин сыйдамласа да, бармыды алагъа сууукъ джюрек бла сансыз къараргъа мадар?! Мамия къаланы юсюнден тарих литературада хапар азды. XIX-чу ёмюрню 80-чы джылларына дери илму джолоучула аны юсюнден хапар бермейдиле. Аны амалтын чертерге керекбиз: бюгюнлюкде да хазна адамгъа белгили тюлдю. Мамия къаланы юсюнден эм алгъа бизге хапар айтханла М. Алейников бла Г. Петров болгъандыла. Аланы къысха хапарлары 1879-чу джыл «Кубанские областные ведомости» газетни бетлеринде басмаланнгандыла. Мамия къала Хурзук элни Байрамукъланы (Бюттюланы) тийресини башында къаядан Хурзук тюзюне (Къобанланы тюзге) ариу тукъум къарайды. Къала орналгъан къая кесини таблыгъы бла кимни да сукъландырады. Джигит устала къаланы джити конус маталлы чынгыл къаяны къабыргъасы бла сейир тукъум салгъандыла. Къала къулакъ ичи бла Минги Тау табадан Къала-арты суу деб ариу чокъуракъ къулакъ суучукъ Къан илипиннге саркъыб къошулады. Къалагъа эм табышлы джолчукъ да Къала къолчукъну ичи бла чыгъады, эм къыйыны уа Хурзук элге айланнган бет джаны бла болады. Ишек джокъду, къаланы эртдеги джолу да Къала-арты къол бла баргъанды. Экспедиция тинтгеннге кёре, къаланы тюбюнде, Байрамукъланы тийрени баш джаны бла, Къала-арты къол бла, ёрге кириб, бурун уллу эл орналгъанды. Элни мюлк турмушу не джаны бла да бай болгъанды. Бир ишексиз, ол эл кеси кереклисин кеси баджарыргъа кюрешгенди, къыйын кюнюнде джаудан башын сакълар муратда кючюн, билимин аямай, къая башында джаугъа къаршчы къала орнатханды. Эски эл тюбюнде бурун темир эритген, къошун кюйдюрген ышанла эсленедиле. Анда-мында хуна юслерине тёшелиб, сослан ташладан ишленнген от келиле бла къол тирмен ташла сакъланадыла.
Джарты бишген магъаданла бла тюрлю-тюрлю къошун сыннганла Москвада белгили анализге салынныкъдыла. Андан сора боллукъду айтыргъа бу эски эл къайсы ёмюрде джашаб келгенине толу джууаб. Ары дери былайда уллу археология ишле бардырыргъа тыйыншлыды. Амалсыз керекди, эски эл тюбю бла къаланы къатында обаланы табыб, тинтиу ишлени бардырыргъа. Биз кёралмасакъ да, къулакъ иймей болмайбыз М. Алейников эслеген затлагъа. Ол джазгъаннга кёре, къаланы къатында ууакъ ташла бла джабылыб оба ышанла эсленедиле. Аны кибик, Мамия къалагъа джууукъ тау тёппеледе дагъыда эки къала тюб кёргенме, деб джазады М. Алейников. Алай а бизни экспедициябыз былайда не къабыр, неда къала тюб ышан танымады, аланы юсюнден ышаннгылы хапар билген адам да тюбемеди.
Къала орналгъан къаяны баш тапхырыны тёгереги 40 метр болады. Къаланы кюн батханнга айланнган мюйюшю балта бла кесгенча, тик къаяны юсю бла ёрге ёсгенди. Алайдан бир ташы тюшюб, къала джаргъа къараб турады. Къаланы тёрт къабыргъасы тюп-тюз ёрге ёсген, чорт кесилген пирамиданы къурайдыла. Къабыргъа ташлары алайда къаяладан ууатылгъандыла. Кёксюл сослан таш маталлы лябатта ташла тытыр тылдан бла къаланнгандыла. Бусагъатда къаланы мийиклиги - 9,5 метр, кенглиги шимал бла къыбыла къабыргъалары - 6 метр, кюн батхан бла кюн чыкъгъан джаны уа - 5,5 метр бардыла. Къаланы баш ташлары хазна чачылмагъанлары себебли аны буруннгу мийиклигин сакълайдыла. Бир заманда къаланы ичи юч этажгъа бёлюнюб болгъанды. Анга аркъау агъачланы ташла къыстыргъан учлары ажымсыз шагъатлыкъ этедиле. Бусагъатда эски аркъауланы учлары темир кибик къатыб тургъанлары себебли, аладан джонгурчха къобарыб алмакълыкъ бек къыйын болгъанды. Къаланы хар этажыны терезе тешиклери барды: биринчи этажны терезеси кюн чыкъгъаннга къарайды, экинчи этажныкъы кюн батханнга, ючюнчюнюкю къыбыла бла кюн батханнга къарайдыла. Къаланы шимал джанында къабыргъасында терезеси джокъду: бу джаны ышаннгылы болгъанды. Алай бла къаланы терезелеринден тёрт джанына сымарлаб къараргъа мадар болгъанды. Кюн батхан джанында сажна мийиклиги, аршын кенглиги эшик орун айырылыбды. Сейир неди десенг, къаланы эшигинден чыгъыб, аллынга бир атлам атлагъанлай, терен тюблю къаяны баш джитисин басаса. Ол себебден къаланы эшик джолу уллу усталыкъ бла ишленнгенди. Къаланы къыбыла джаны тапхыр ташлада бир уллу бла бир гитче кели орунла сакъланадыла. Бир ишексиз, алада бурун от тюйюлгенди. Къаланы кюн чыкъгъан джанына бурулгъан къабыргъасы бла къарасанг, талай тонракълы чунгур кёрлюксе. Былада къошун сыннганла, сюекле табаса. Дагъыда былайда эсленнген - бурундан къалгъан суу джы- йылгъан къуюсу сакъланады. Г. Петров джазгъан хапаргъа кёре, XIX-чу ёмюрню 80-чы джылларында къаланы тюбю тийреден Байрамукъланы Исмаил деб бир афенди кесини ёмюрюню арт джылларын къалада ашыргъанды. Байрамукъ улу къалагъа кёчерни аллы бла таймай джюрюб, къаланы тёрт джанын чучхугъанлай тургъанды. Бир джол къаланы ичинде багъыр балта табханды ол. (М. Алейников айтхандан, балтаны Исмаилны къызы табханды). Байрамукълары къууанч тыбырлы болгъандыла. Балта алтындан ишленнгенди деб ийнаныб тургъандыла, анда шайтан кюч барды деб, аны дин ишлеге хайырландырыргъа кюрешгендиле. Исмаил тюшюнде сандыракъ этиб кюндюз хапар айтыучу болгъанды: бир сейир кюч къала башына учурду, анда харакетни-хазнаны къаздырды деб, хапар айтханлай тургъанды. Г. Петров бардыргъан археология къазыуда къошун сыннган бла кёмюрден башха зат табылмагъанды. Айтханыбызча, бюгюн-бюгече да къошун кесекле къаланы тёгерегинде кёбдюле. Аллай къошун сыннганла дагъыда Джуртда (къаланы туурасында) кёб табыладыла. Андан сора не къала тёгерегинде, не къала ичинде тыйыншлы археология материал табылмагъанды. Къаланы сыфаты уа джылдан джылгъа тюрлене баргъаны эсленеди. Сёз ючюн, къаланы къыбыла джанында къабыргъасыны оюлуб баргъан уллу тешиги барды. Айтыугъа кёре, тешикни немчала къазауатны заманында элден тоб атыб чачхандыла. Бусагъатда ол зарауатлыкъдан тешикни тёгерегинде ташла хылеу бола, оюла барадыла. Алай бла, къала башындан оюлмай, тюбюнден оюлуб барады. Ол тешикни ташла бла битеб, цемент бла бегитирге, аны кибик, джау бояула бла анда-мында джазылгъан «эсгертме» тукъумланы, атланы кетерирге керекди. Элни сабийлери байрам кюнледе къалагъа джол салыб чыгъаргъа ёчдюле. Ашаб-ичиб, шышаланы къаланы ичинде неда тёгерегинде ууатадыла. Бу затлагъа школ устазланы, эл Советни, областны эсгертмеле сакълаучу обществосуну къайгъырыуу амалсыз керекди.
мамия къаланы таурухлары
Мамия къаланы тауруху Джангыз терекни хапары бла байламлы болгъаны себебли алгъы бурун Джуртда джангыз терекни юсюнден талай сёз айтайыкъ.
Къарачайны тиерге болмагъан Джангыз нарат тереги къаланы кюн батхан туурасында, Хурзук сууну сол джагъасында (Джуртда), суудан отуз сажнаны тау къулакъгъа тартыб, ариу талада ёсгенди. Джурт тюзде наратны тёгерегинде сынгар бир башха терек ышан болмагъанды: анда-мында шхылды кёкенле бла сабан ызладан ариуланыб чыкъгъан таш къалаула сыйдам тюзню сыфатын бир кесек бузгъандыла. Джангыз нарат терекни дюккюч башыны базыкълыгъы эки бла джарым аршыннга джетишгенди. Джерден ёрге эки метрге джууукъ айырылгъандан сора терек эки бутакъгъа юлешиннгенди. Айры бутакъла да, къысха-къысха бууунлагъа айырылыб, къынгыр, булчукълу бутакълагъа юлешиниб, нарат терек кенгден бир мазаллы джашил кюнлюкге ушагъанды. Деу терекни джити нарат ийнелери кирпини ийнелерине ушаш болгъандыла. Ишек джокъду, Джангыз терек бурун Джуртну басыб тургъан къалын чегетни тыйыншлы эсгертмеси болуб къала къалгъанды. Тёгерегинде ёсген субай наратланы халкъ аз-аз кереклисине хайырландыра, Джуртну ариулай, мюлкде хайырландырыргъа джаратмагъандан айры терекни ортада къоюб, чегет къырылыб, терек кенгине керилгенди. Эсебсиз ёсген терек фетиш суратха бёленнгенди. Мардасыз къуджур битген бойлу терек дангыл тюзде джангыз ёсгени халкъны меджисуу сезимин кесине бургъанды. Ташлагъа (Байрам, Чоппа), таулагъа (Шхайты), суулагъа (Сес), тереклеге (Джуртда джангыз терек) табыныу тауланы меджисуу динлеринде баш орун алгъанды, аны шартлары узакъ заманны сакъланыб келгендиле. Ол себебден, Джангыз терекге, Къарачайны Къадау ташына тиерге болмайды деген ийнаныу XX-чы ёмюрню 20-чы джылларына дери сакъланыб келгенди. М. Алейников билдиргеннге кёре, къарачай халкъ Джангыз терекге тийиуню ырысха санагъанды. Къарачайны биринчи школ устазына къартла: «Терекни бир бутакъчыгъын сындырыб алгъанча, аз да тийген тёренг болса, ажымсыз бир къыйынлыкъгъа тюбериксе», - деб хапар айтхандыла. Кеслерини ийнаныуларына шагъатха таулула талай юлгю келтиргендиле: сагъышсыз атлагъан «джигитлеге» киши билялмагъан бир деу кюч хыны тукъум ауур дерт «къайтаргъанды». Аллай джигитлени бири Джукка улу болгъанды. Нарат терекден талай булчукъну отуннга томуруб, юйюне келир-келмез, къысха огъуна адам айтыб эшитмеген бир къуджур ауруудан ауругъанды: саны адебсиз кёбгенди, эти кысты-кысты джарылыб, уллу къыйынлашыб ауушханды. Дагъыда Дотдайладан биреулен терекден джангыз бир булчукъ кесгени бла, кёзлери джарыкъ кёрмей, къарау сокъур, къулакълары тоблукъ сангырау болгъандыла.
Г. Петров чертгеннге кёре (1879-чу дж .), къарт терекни къатында арт кёзюуге дери адамны мийиклиги эки уллу таш болгъанды. Ташланы биринден бирине кёнделен аркъау салыныб, анга да уллу къазан асыб анда байрам кюнледе хант бишириб тургъандыла. Джангыз терек бла Мамия къаланы юсюнден джюрюген эски хапарны М. Алейников бла Г. Петров 75 джылы толгъан къартны - Байрамукъланы Муссаны - сёзюнден джазгъандыла. Муссаны хапары былайды. Бурун Хурзук сууну бойнунда, эртделеде, френклени заманында, бир юйюр джашагъанды. Аны бийи махтауну мардасыз сюйген адам болгъанды. Кесини терен акъылын бойсуннган халкъына танытыр ючюн, уста архитекторлугъун кёргюзтюр муратда, ол киши ёрлеялмазча къаяны джитисинде къала орнатыргъа буюргъанды. Къаланы ишлер ючюн, ёзенден къая башына джетгинчи ишчилени сынджыр салыб, бир-бири къолларына узатыб, сууну джагъасындан ёрге таш, тылдан, суу чыгъартханды. Алай бла устала къадама къаланы къабыргъаларын дженгил огъуна ёсдюргендиле. Къала ишлениб битгенден сора бий Мамия, юй бийчесин биргесине алыб, фатарын ары кёчюргенди. Мамияны ариу юй бийчеси кёзбаулугъу бла тёгерекге белгили тиширыу болгъанды. Джангыз терекни къатында уа аны аскер бёлеги орналыб тургъанды. Былайда джамагъатны кенгеши, джыйылыуу таймаздан баргъанды, байрамлары ётгенди. Ол себебден бий халкъына, аскерине джолугъур ючюн, къаладан Джангыз терекге гетен къумачдан таб ишленнген кёпюр салдыргъанды. Джуртда терекни къатына джыйылышыб джамагъат байрамын белгилеген заманда, ёлгенлени эсге тюшюрюуде уллу багъыр къазанлада аш-суу этиб тургъанды. Алайда дагъан ташланы сыйлаб, арт кёзюулеге дери сакълагъандыла. Отдан джарылгъан ташланы ууатыб хуналагъа тизгендиле. Байрам ингирден кечеге атлай бардырылгъаны себебли, халкъ тёгерекни джарытыр муратда уллу шынгкъарт джакъгъанды. Бий джыйылыулагъа хаман къошулуучу болгъаны себебли, Джуртдан къалагъа кече бла атланнганды. Гетен кёпюрню тар джолу бла къоркъуусуз атлаб барыр ючюн, бий юй бийчеси бла оноулашыб, къаланы экинчи этажыны терезесинден кёзбаулу къол узатылыб, джолну джарыкъ ай кибик джарытханды. Гетен кёпюрню юсю бла джуртдан къалагъа аш-суу чыгъаргъанлай тургъандыла. Къаланы эшик юсюнде бир къайыр джаныуар, сынджыр бла тагъылыб, сакълауул болуб тургъанды. Алай а кесин кемсиз джаратхан, кючюне базгъан таш джюрекли бий ариу, нюрлю юй бийчесини сюйюмюн багъалата билмегенди. Джылдан джылгъа ала, бир-бири сёзлерине эс бёлмей, бир акъылны джолундан тайыша башлайдыла. Бий, таймаздан отоуундан кетиб, бир халкъы бла, бир аскери бла джюрюй, сейир тиширыуну джангызлыкъда къоя, джюрегин сууутады. Алтын джарыкълы, ачыкъ джюрекли тиширыу кесини тыхсыуун къарауулларыны бирине билдиреди. Эрини хынылыгъындан къоркъуу эте, чырайлы тиширыу джюрек джылыуун джигитлерини бирине береди. Эрин эрши кёргенден аны худжусуна къояргъа кёлленеди. Кёлкъалды болгъан юй бийче къарангы кечелени биринде эри джол бла ётюб Хурзук сууну туурасына джетерге, ачыуланыб, джарыкъ къолун ташайтыб къояды. Къарангыда тентиреб, бий Хурзук суугъа джыгъылады, суу азыгъы болады. Чырайлы тиширыу мычымай къарауулланы бирине эрге барады. Мындан ары хапар къысха юзюлюб къалады.
Башхаланы айтыуларына кёре, бийи тас болгъан эл джерлешиб тургъан джуртундан юрюлюб кетеди. Огъай, бий болмаса да, эл узакъ заманны джашаб тургъанды, дейдиле, бирсиле, ачлыкъ джетиб, аны бла чачыла-чачыла, къораб кетгендиле, деб айтханла да бардыла.
Къарачайны тиерге болмагъан Джангыз нарат тереги къаланы кюн батхан туурасында, Хурзук сууну сол джагъасында (Джуртда), суудан отуз сажнаны тау къулакъгъа тартыб, ариу талада ёсгенди. Джурт тюзде наратны тёгерегинде сынгар бир башха терек ышан болмагъанды: анда-мында шхылды кёкенле бла сабан ызладан ариуланыб чыкъгъан таш къалаула сыйдам тюзню сыфатын бир кесек бузгъандыла. Джангыз нарат терекни дюккюч башыны базыкълыгъы эки бла джарым аршыннга джетишгенди. Джерден ёрге эки метрге джууукъ айырылгъандан сора терек эки бутакъгъа юлешиннгенди. Айры бутакъла да, къысха-къысха бууунлагъа айырылыб, къынгыр, булчукълу бутакълагъа юлешиниб, нарат терек кенгден бир мазаллы джашил кюнлюкге ушагъанды. Деу терекни джити нарат ийнелери кирпини ийнелерине ушаш болгъандыла. Ишек джокъду, Джангыз терек бурун Джуртну басыб тургъан къалын чегетни тыйыншлы эсгертмеси болуб къала къалгъанды. Тёгерегинде ёсген субай наратланы халкъ аз-аз кереклисине хайырландыра, Джуртну ариулай, мюлкде хайырландырыргъа джаратмагъандан айры терекни ортада къоюб, чегет къырылыб, терек кенгине керилгенди. Эсебсиз ёсген терек фетиш суратха бёленнгенди. Мардасыз къуджур битген бойлу терек дангыл тюзде джангыз ёсгени халкъны меджисуу сезимин кесине бургъанды. Ташлагъа (Байрам, Чоппа), таулагъа (Шхайты), суулагъа (Сес), тереклеге (Джуртда джангыз терек) табыныу тауланы меджисуу динлеринде баш орун алгъанды, аны шартлары узакъ заманны сакъланыб келгендиле. Ол себебден, Джангыз терекге, Къарачайны Къадау ташына тиерге болмайды деген ийнаныу XX-чы ёмюрню 20-чы джылларына дери сакъланыб келгенди. М. Алейников билдиргеннге кёре, къарачай халкъ Джангыз терекге тийиуню ырысха санагъанды. Къарачайны биринчи школ устазына къартла: «Терекни бир бутакъчыгъын сындырыб алгъанча, аз да тийген тёренг болса, ажымсыз бир къыйынлыкъгъа тюбериксе», - деб хапар айтхандыла. Кеслерини ийнаныуларына шагъатха таулула талай юлгю келтиргендиле: сагъышсыз атлагъан «джигитлеге» киши билялмагъан бир деу кюч хыны тукъум ауур дерт «къайтаргъанды». Аллай джигитлени бири Джукка улу болгъанды. Нарат терекден талай булчукъну отуннга томуруб, юйюне келир-келмез, къысха огъуна адам айтыб эшитмеген бир къуджур ауруудан ауругъанды: саны адебсиз кёбгенди, эти кысты-кысты джарылыб, уллу къыйынлашыб ауушханды. Дагъыда Дотдайладан биреулен терекден джангыз бир булчукъ кесгени бла, кёзлери джарыкъ кёрмей, къарау сокъур, къулакълары тоблукъ сангырау болгъандыла.
Г. Петров чертгеннге кёре (1879-чу дж .), къарт терекни къатында арт кёзюуге дери адамны мийиклиги эки уллу таш болгъанды. Ташланы биринден бирине кёнделен аркъау салыныб, анга да уллу къазан асыб анда байрам кюнледе хант бишириб тургъандыла. Джангыз терек бла Мамия къаланы юсюнден джюрюген эски хапарны М. Алейников бла Г. Петров 75 джылы толгъан къартны - Байрамукъланы Муссаны - сёзюнден джазгъандыла. Муссаны хапары былайды. Бурун Хурзук сууну бойнунда, эртделеде, френклени заманында, бир юйюр джашагъанды. Аны бийи махтауну мардасыз сюйген адам болгъанды. Кесини терен акъылын бойсуннган халкъына танытыр ючюн, уста архитекторлугъун кёргюзтюр муратда, ол киши ёрлеялмазча къаяны джитисинде къала орнатыргъа буюргъанды. Къаланы ишлер ючюн, ёзенден къая башына джетгинчи ишчилени сынджыр салыб, бир-бири къолларына узатыб, сууну джагъасындан ёрге таш, тылдан, суу чыгъартханды. Алай бла устала къадама къаланы къабыргъаларын дженгил огъуна ёсдюргендиле. Къала ишлениб битгенден сора бий Мамия, юй бийчесин биргесине алыб, фатарын ары кёчюргенди. Мамияны ариу юй бийчеси кёзбаулугъу бла тёгерекге белгили тиширыу болгъанды. Джангыз терекни къатында уа аны аскер бёлеги орналыб тургъанды. Былайда джамагъатны кенгеши, джыйылыуу таймаздан баргъанды, байрамлары ётгенди. Ол себебден бий халкъына, аскерине джолугъур ючюн, къаладан Джангыз терекге гетен къумачдан таб ишленнген кёпюр салдыргъанды. Джуртда терекни къатына джыйылышыб джамагъат байрамын белгилеген заманда, ёлгенлени эсге тюшюрюуде уллу багъыр къазанлада аш-суу этиб тургъанды. Алайда дагъан ташланы сыйлаб, арт кёзюулеге дери сакълагъандыла. Отдан джарылгъан ташланы ууатыб хуналагъа тизгендиле. Байрам ингирден кечеге атлай бардырылгъаны себебли, халкъ тёгерекни джарытыр муратда уллу шынгкъарт джакъгъанды. Бий джыйылыулагъа хаман къошулуучу болгъаны себебли, Джуртдан къалагъа кече бла атланнганды. Гетен кёпюрню тар джолу бла къоркъуусуз атлаб барыр ючюн, бий юй бийчеси бла оноулашыб, къаланы экинчи этажыны терезесинден кёзбаулу къол узатылыб, джолну джарыкъ ай кибик джарытханды. Гетен кёпюрню юсю бла джуртдан къалагъа аш-суу чыгъаргъанлай тургъандыла. Къаланы эшик юсюнде бир къайыр джаныуар, сынджыр бла тагъылыб, сакълауул болуб тургъанды. Алай а кесин кемсиз джаратхан, кючюне базгъан таш джюрекли бий ариу, нюрлю юй бийчесини сюйюмюн багъалата билмегенди. Джылдан джылгъа ала, бир-бири сёзлерине эс бёлмей, бир акъылны джолундан тайыша башлайдыла. Бий, таймаздан отоуундан кетиб, бир халкъы бла, бир аскери бла джюрюй, сейир тиширыуну джангызлыкъда къоя, джюрегин сууутады. Алтын джарыкълы, ачыкъ джюрекли тиширыу кесини тыхсыуун къарауулларыны бирине билдиреди. Эрини хынылыгъындан къоркъуу эте, чырайлы тиширыу джюрек джылыуун джигитлерини бирине береди. Эрин эрши кёргенден аны худжусуна къояргъа кёлленеди. Кёлкъалды болгъан юй бийче къарангы кечелени биринде эри джол бла ётюб Хурзук сууну туурасына джетерге, ачыуланыб, джарыкъ къолун ташайтыб къояды. Къарангыда тентиреб, бий Хурзук суугъа джыгъылады, суу азыгъы болады. Чырайлы тиширыу мычымай къарауулланы бирине эрге барады. Мындан ары хапар къысха юзюлюб къалады.
Башхаланы айтыуларына кёре, бийи тас болгъан эл джерлешиб тургъан джуртундан юрюлюб кетеди. Огъай, бий болмаса да, эл узакъ заманны джашаб тургъанды, дейдиле, бирсиле, ачлыкъ джетиб, аны бла чачыла-чачыла, къораб кетгендиле, деб айтханла да бардыла.
Шаманланы Ибрахим.
«Къобан башы», 1987 дж.
{jcomments}
