Ана джюрек
- Ой анам!
Бу сёзлени Мухаммат дорбунда къая ташны тюбюнде къалгъан заманында кесини акъылында айтды. Алай а, ана джюрек обурду, Шышау джашыны бу сёзлерин олсагъатлай огъуна эшитди.
- Ой! – деди ол, эки аягъын джерге салындырыб, биягъы люуюлдеуюк темир орундугъуна тюз олтурургъа кюреше.
Олсагъатлай Мариям, джатхан джеринден секириб туруб, башы болмагъан патеген лампаны джандырды да, Шышаугъа келиб, кёзюне къарай:
- Не болгъанды, анам? - деб сорду.
- Атангы уят да, бери чакъыр. Айтырым барды, - деди Шышау, джылары тамагъына тыгъыла.
Ол кёзюуде Хуштан уяу эди. Къатыныны ол сёлерин эшитгенлей, джатхан джеринден туруб, келиб:
- Бу джазыкъланы джанларын аласа да, кече арасында алай нек къычыраса? - деди ол, Шышауну къатында бетлери кетиб сюелген къызлары бла келинине кёзюу-кёзюу къарай. Сора: - Сиз барыгъыз да, джатыгъыз да, джукълагъыз. Ансы ол джаханим ишигизге джукъудан тоймай барсагъыз, къыйналлыкъсыз, - деб, аланы орунларына ашырды да, къатынына бурулуб, анга: - Айт энди: меннге не дерге излей эдинг? - деди.
- Тюшюмде Мухамматны бир тик джерде ол экисин кёзюу-кёзюу къондуруб айланыучу боз атынгдан джыгъылыб кёрдюм. Бир ишексиз джарлы балама не эсе да болду! - деди Шышау, джетиб, джашын ёрге тургъузурун тилегенча, джыламукъ ургъан кёзлерин Хуштаннга джалбарынчлы къарата.
Аны ол къарамын кёргенинде, нек эсе да Хуштанны джюрегинде бир джанындан къууанч сезим, экинчи джанындан мыдах сезим къозгъалыб, ала, ёрюшге баргъанча, бир-бирин къууа оздула. Кёз аллы бла да эки башлы Минги Тау, аны огъарырагъында эртделеде ишленнген Мамия Къала, элни бир джаны бла баргъан эмилик Къобан суу ётдюле. Аланы ызларындан да табигъатны ариу джеринде орналгъан Хурзук эли, келе келиб, аны кёз аллында тохтады. Аны киндиги да бу элде кесилген эди, Шышаугъа юйлениб, Лайпанлагъа кюёу да бу элде болгъан эди, Мухаммат, Нюр-Ахмат, Мариям, Сарыбаш да бу элде туууб ёсген эдиле, Тору деб тауда, ташда да, асхамай джюрюучю, не къыйын джерден да чарпыусуз-чырмаусуз ётюучю атына да бу элде ие болгъан эди. Анга, керти тенгча, берилген къалай ышаннгылы, къалай акъыллы, къалай ариу ат эди ол! Хуштанны тюбюнде не бек арыб келсе да, Мухаммат бла Нюр-Ахматны кёрсе, къайсынг мине эсенг да, кел да, сыртыма мин, тёгерек айландырыб келейим, дегенча къараб тохтай эди. Ала да, алайда кёз-къулакъ болуб сюелген аталары Хуштаннга ышарыб къарай, анга кёзюу-кёзюу миниб, тёгерек айланыб келе эдиле. Юсюне аланы къайсысы минсе да, Тору, джыгъама деб къоркъгъанча, чайкъамай, ары-бери силкиндирмей, сакъ элте эди. Ол себебден Хуштан аны юсюнден не Мухаммат, не Нюр-Ахмат джыгъылмазлыгъына толу ышаныб эди. Шышау а, хар бир анача, сабийлерине сакъ эди. Хуштанны аланы бирин анга миндириб, ары-бери элтгенин эслесе, джыгъылады деб къоркъа эди да, чабыб келиб:
- Быланы мынга кёзюу-кёзюу нек къондураса? Андан джыгъылыб, бир пелахха къалсала, къалай этериксе? Ол сабийни аны юсюнден ары ал, - деб тебрей эди.
Хуштан аны алай нек этгенин биле эди. Сабийлерине алай къайгъырыб тургъаны ючюн ичинден Шышаугъа бюсюреу да эте эди. Алай а ол таулу эркиши эди да, сабийлери да таулу эркишиле болуб ёсериклерин излеб, аланы атлагъа не къадар бек илешдирирге кюреше эди. Ол себебден:
- Ма сен, ма мен, бу джолдан сора не Мухамматны, не Нюр-Ахматны муну къатына да къоймазма, - десе да, ол бу сёзюне ие болмазлыгъын биле эди. Таудан-затдан келиб, атыны джюгенин юйню чалманына тагъа тургъанлай, не Мухаммат неда Нюр-Ахмат къысыла келиб: «Бюгюн а миндиремисе атынга?» -
деген къарам бла къараса, тёгерегине кёз джетдире эди да, Шышауну эслемесе:
- Не минерингми келеди? - деб сора эди. Сора джашчыкъ «хо» деген магъанада башын аллына силксе, аны эрлай миндире эди да, атны джюгенинден къысха тутуб, ары-бери элтиб тебрей эди.
Артдаракъда уа: «Бар муну бир-эки кере тёгерекге айландырыб кел», - деб, джюгенни къолларына тутдуруб огъуна джибере эди.
Бир джолда да Мухамматха алай этиб, ызындан къараб тургъанлай, Шышау келиб къалгъан эди да:
- Быланы ол джолдан сора бу атны къатына джууукъ къоймазгъа айтхан эдинг да, сени бу этгенинг неди? - деб учхан эди.
- Не этгеним? - деб, Хуштан да къатынына хыйла ышара къарагъан эди.
- Мухамматны анга къондуруб нек джибердинг? Андан джыгъылыб, кесин ачытса, не этериксе?
Хуштан, биягъынлай ышара, анга талай заманны къараб тургъан эди.
- Атдан джыгъылгъаны ючюн хата джокъду. Джашауунда джыгъылмасын ансы! Сен, аны къой да, муну ол атха таб джарашханына бир къара. Нюр-Ахмат да атха ма мунуча ариу джарашады. Аллах айтса, мен аланы экисин да джылкъычыла этмей къоймазма. Была къаллай джылкъычыла болсала да кёрюрсе! – деген эди сора ол, джашыны ол ишине къууаннганы ачыкъ таныла.
Шышау, эрини ол сёзлени керти кёлю бла айтханы бла накъырда этгенин ангыламай, анга джити къарагъан эди. Сора кёзлеринден аны ол сёзлени керти кёлю бла айтханын ангылагъанында:
- Джылкъычыла этерик эдинг ансы, быланы профессорламы этерик эдинг, - деб, ариу, сыйдам бетин аз-буз ышарта, юйге кириб кетген эди. Хуштаннга да экинчи: «Ол сабийлени атха джууукъ къойма», - деб да кюрешмей эди…
Кетген заманны ол затлары эсине тюшгенлеринде, кёкюрегинде алагъа тансыкълыкъны кёзлеую ачылыб, акъылында аланы ауангылары бла сёлеше тургъанлай, Шышау не эсе да деди да, Хуштан, ангыламай, кёзлерин джумаракъ этиб, анга, джукъму айта эдинг, дегенча къарады.
- Нек тынгылайса, дейме. Мени тюшюме не дейсе? - деди Шышау анга.
- Не дерикме деб, аналары? Хаман Мухаммат бла Нюр-Ахматны юслеринден сагъыш этиб тураса да…
- Тюз айтаса, аталары: бир да аланы юслеринден сагъыш этер ючюн къалмайма. Алай а бу тюш меннге бош кёрюнмегенди. Ол джазыкъ балагъа не эсе да болгъанды. Аны билдирген белги болуб кёрюннгенди.
- Къой, аналары, тикирал билмеген затынгы алай бегитиб айта турма. Аллах къыйынлыкъ бермесин, де да, аны тиле ансы, адам чыдамазлыкъ, тёзмезлик зат джокъду. Биз да тёзейик да, игисин сакълайыкъ.
- Ол а алайды. Ёзге анга бир джукъ болмаса, ол меннге тюшюмде алай тик джерден кетиб кёрюннюк тюл эди. Ий, Аллах, бир тюз хапар къайдан, кимден билейик?
- Телеграмма джибериб, джууаб алыр мадарыбыз джокъ, телефон бла сёлешиб, джукъ билир мадарыбыз джокъ,тюз хапарны кимден соруб билликсе? Сен кесинг да, айтханымча, биягъынлай басдырыкъланнган этгенсе, тюшюнгю аманнга бурма. Адам тюшюнде аз зат кёрмейди. Тюшюнгю Аллах хайыргъа джазарын тиле, - деб Хуштан Шышаугъа кёл этерге кюрешди. Алай а бир да аны ич къайгъысын унутдуралмады.
- Аз айт-кёб айт, ол бек къыйын болумгъа тюшюб, бизден болушлукъ этерибизни излеб, къычырыкъдан ала турады. Анга не мадар этебиз? - деб тохтады.
Ол себебден, билгичлеге асыры ийнанмаса да, танг атар-атмаз Хуштан Сарыбашны джибериб, Байдымат деб арлакъда джашагъан таш салыучу къатынны чакъыртыб, анга таш салдыртды.
- Керти да бир къыйынлыгъы болгъанды, алай а сау-эсенди. Къарнашы-кими эсе да, биргесине да бир джууукъ адамы барды, - деди Байдымат да.
Андан сора Шышау, джюрегине бираз рахатлыкъ табыб, джукълаб къалды.
Ахья
Къабарты-Малкъар Республиканы Хабаз элинде джашагъан Узейланы Биясланнга:
- Джангмолаланы Ахья, Асхакъны джашы, деб малкъар къачхынчы да болгъанды. Сен аны хапарын билесе, деб эшитгенбиз. Ол не зат адам болгъанды? Бизге аны хапарын айталлыкъ тюлмюсе? - деб сорабыз.
- Нек айтмайма? Айтайым, - дейди Бияслан. - Джангмолаланы Ахья, Асхакъны джашы, къыркъ экинчи джыл къазауатда алгъан джараларын бакъдырыргъа юйюне джибериледи. Пятигорск шахарда аны къуллукъ этген аскер бёлеги берген къагъытларына къарайдыла да, бу документ тюлдю, шпаргалкады, деб, къагъытын джыртыб атыб, тутуб алыб тебрейдиле. Ол да, алайда конвойланы уруб сойландырыб, къачыб кетеди да, Къабарты-Малкъар Республиканы Хабаз элинде джашагъан адамларына келеди, андан да чегетге къачады. Анда ала сегиз адам боладыла.
- Айтханларына кёре, ала андан эсе аслам болгъандыла.
- Хо да, ала элли-алтмыш адам огъуна болгъандыла, дейдиле.
- Ала уа мында къаллайла къалгъандыла?
- Хапаргъа кёре, кёчюрген заманларында: «Къачыгъыз ансы, уруб къоярыкъдыла», - дейдиле да, хар ким, адамларын да биргелерине алыб, чегетге, андан да таулагъа къачадыла. Алай бла 50-60 адам чегетледе-таулада абрекле болуб айланнгандыла. Кимин анда-кимин мында тута, ура, аладан да къуру Ахья къалгъанды. Аны себеби ол сакълыгъына сакълыкъ, джигитлигине джигитлик, эблилигине эблик джетмеген джити джаш болгъанды. Арт кёзюуде ол ийнек да тутханды, аны киштиги да болгъанды.
- Ахья чегетден къачан чыкъгъанды дейсе?
- Ол чегетден 1974-чю джыл чыкъгъанды. Чыкъгъанды, десем да, ол кеси чыкъмагъанды, аны чыгъарыб алыб келгендиле.
- Джукъ бла терслеб, тутхан-зат а этгенмидиле да?
- Огъай, аллай заты болмагъанды. Кеси да джетмиш джылдан артыкъны джашаб ёлгенди. Чегетден чыкъгъанында да машинагъа минмегенди. Джаяу джюрюгенди.
- Аны Джуккаланы джашла бла байламлыгъы болгъанмыды экен?
- Аллай зат айтмай эди. Таулада айланнганланы къайсы бири да кесин кишиге танытыргъа сюймегенди, бек сакъ джюрюгенди, - деб бошайды Бияслан хапарын…
Элли джетинчи джылны май айы бютеу къарачайлылагъача, хурзукчулагъа да къууанч ай болуб келди. Джаз башында къабыргъасында уллу харифле бла: «Джашасын Хрущёв! Ол, Сталинни зулму политикасын терсге чыгъарыб, туугъан джеринден киши джерлеге законсуз-джорукъсуз кёчюрюлген къарачай халкъны Джуртуна къайтырына эркинлик бергенди. Биз Никита Сергеевични ол игилигин ёмюрде да унутурукъ тюлбюз!» - деб джазылгъан эшелон Кавказгъа джол тутады. Кёчюрген заманларындача болмай, энди аны хар тохтагъан джеринде адамла, тюбеб: «Иги джолгъа барыгъыз!» - деб, гокка хансла бериб ашырадыла. Эшелон да, вагонларындан джарыкъ согъулгъан къобуз, джырлагъан тауушла тёгюле, ёргеден ёрге барады.
Хуштан да, кёчюрген заманларындача, вагонланы биринде аны терезесини къатына сюелиб, тышына къарай келеди. Айхай да, аны кёзлери 43-чю джылдача джити тюлдюле. Алай а джолну джол узуну орналгъан эллени, шахарланы кёреди. Ала энди алгъынча тюлдюле: къазауат кюйдюрюб, къара кёсеу болуб сюелген юйледен-затладан хазна джукъ къалмагъанды. Хар джерде джангы юйле, заводла, фабрикала ишленнгендиле. Школ арбазлада сабийле ары-бери чабыб, дауур этиб ойнайдыла. «Шукур Аллахха, джашау тюзелгенди!» - дейди Хуштан, аллай затланы кёргени сайын вагонну къабыргъасына джабышдырылгъан къаббаш кишини суратына разы болуб къарай.
- Сейирди джашау, - деб, бир заманда джылы келген тиширыу Хуштанны кесине къаратады. – Эсингдемиди, Хуштан, бизни зор бла кёчюрюб баргъан заманларында бу къабыргъагъа «Мыйыкълыны» суратын джабышдырыб эдиле. Энди, аны суратын алыб атыб, бу Хрущёв дегенни суратын джабышдырыб келедиле. Сен бу затха не дейсе?
- Не дерикме деб? Аны ол зулму ишин алай айгъакълагъаны ючюн мынга мен бек разыма, Аллах да разы болсун! Кимни акъылында бар эди ол «Мыйыкълыгъа» ким болса да алай этелликди деб; бизни да элибизге-джерибизге къайтарлыкъдыла деб, - деди Хуштан, ол аны ауазын эшитгенлей, къулагъына Къазахстан джанына элтген заманларында: «Хуштан, биз сени бла сени джашларынгчала амалтын кёчюрюлюб барабыз», - деген тиширыуну ауазы келгенча болуб, анга кёзлерин джумаракъ этиб къарай. Ызы бла да анга:
- Байдымат, бу сенмисе? – деб сорду.
- Тюз таныгъанса, Хуштан: мен олма! Байдыматма! - деди тиширыу, башында акъ чачыны бери къарагъан тюклерин джаулугъуну тюбюне джыя. - Къалай иги болду былайда сеннге джангыдан тюбеб къалгъаным! Ансы ол заманда сеннге ол ачы сёзлени айтханым ючюн къыйналыб тура эдим. Ол кюн алай айтыб, джюрегинги къыйнагъан эсем, кеч, къарнашым. Терслигибиз болмагъанлай кёчюргенлери ючюн ачыу болуб айтхан эдим ол орунсуз сёзлени сеннге…
- Аллах кечсин, эгечим, - деди Хуштан, анга къараб туруб. - Ол заманда биргенге джашчыгъынг бла къызчыгъынг бар эдиле. Ала уллула болгъан болурла?
- Пахта-Арал деб бир джаханим джерге тюшген эдик да, ачлыкъ-джаланнгачлыкъ бир джанындан къысыб, хауасыны, суууну джарашмагъаны экинчи джанындан къысыб, аланы уллу болургъа къоймагъан эдиле. Аны амалтын аланы экиси да анда къалгъандыла. Артда туугъанла болуб, бир джаш бла бир къыз бардыла да, Кавказгъа аланы алыб келеме.
- Аталары къазауатдан къайтханмы эди да?
- Къайтхан эди, Аллах гюнахларын къурутурукъ джарлы джан. Алай болгъанлыкъгъа къазауатдан ёпкесинде огъу бла къайтхан эди да, кёб джашамагъан эди. Аны да киши джерледе къоюб келебиз.
- Аллахны рахматында болсун.
- Аллах разы болсун. Ол сени джолда суугъа чынгаб къачхан джашынгы ахыры уа къалай болду? Сау-эсенмиди?
- Оллахий, сау-шау эсе да хапарым джокъду.
- Ол Кавказда къалгъан джашынг а не болду?
- Андан да хапарым джокъду, Байдымат.
- Аллах айтса, экиси да сау-эсен болурла, - деди тиширыу. – Шышау а нек кёрюнмейди?
- Аны да, бир къызны да Къазахстанда къоюб келеме. Талай джыл да болады ала керти дуниягъа кетгенли.
- Бу кёчгюнчюлюк халкъыбызны не бек джукъартханды... Ёлгенле бары да Аллахны рахматында болсунла, къарнашым.
-Амин Аллах.
Алай сёлеше, ала талай кюнден Черкесск шахарны темир джол станциясына келиб тюшдюле. Андан да эллерине-джерлерине кетдиле. Хуштан да Хурзукга келиб тюшдю. Эл, джазгъы джашил кийимлерин кийиб, анга да, бирси кёчгюнчюлеге да къууанч тюрсюн алыб тюбеди.
Келиб тюшгенлей, Хуштан, тёгерегине тансыкълаб къарай, элни джумушакъ, ариу хауасын солуй, бир кесекни алай сюелди. Элни алгъыннгы айбатындан хазна джукъ къалмагъаны аны бир кесек мыдах этди. Алай болса да тёгереги, алгъынча, джашиллей турады. Акъбаш таула мийикден: «Хош келдигиз мубаракла!» - дегенча къарайдыла… Ай медет, юйле тозурагъандыла, ёзге къол джетдирилсе, алгъыннгы келбетлерине къайтырыкъдыла…
Хуштан, алай сюелиб, тёгерегине къарай тургъанлай, чыганлыгъа ушаш бир къара шинли бурмачач джаш атны белинде аны къаты бла ётюб тебреди. Олсагъатлай къарачай тукъумлу аджири кёзюне кёрюндю да, Хуштан, аны тохтатыб:
- Твой конь какой породы? - деб сорду.
- Не знаю, - деди ол, неден эсе да илгеннгенча, анга бети агъарыб къарай.
- Нет это не карачаевской породы, - деди Хуштан, атны джалкъасын сылаб-сыйпаб кёрюб. - Ты о карачаевской породе лошадей слышал?
- Нет.
- Ничего, теперь услышышь, - деди Хуштан, ол адамдан айырыла. Арлакъ баргъанында, кеси кеси бла сёлеше: «Къарачайлыла къарачай атласыз а болалмазла», - деди дагъыда.
Алай эте, ол, бир адамгъа берилген ёмюрню артыгъы бла къанджылагъан киши, инсанны инсан сыйын тюшюрген, джюрегин сындыргъан джаныуар кёчгюнчюлюкню хорлаб, ата-бабасыны киндиги кесилген буруннгу джуртуна къайталгъаны бир джанындан къууанч сезимин, аты сагъынылса да, джюрегин джылытыучу Шышауун киши джерледе къоюб келгени экинчи джанындан мыдахлыкъ сезимин къозгъай, орамны ёрге тебреди. Ол бу болумунда къаллай бир барды, билмеди. Бир заманда эсгериб къарагъанында, алгъын заманлада Семенланы Къасымны къызы Гезам джашагъан юйге битиб тура эди. Ол бютеу Къарачайгъа белгили сылаучу эди. Алайда ол тёнгерткеледен ишленнген юйде да Хурзук элни ол заманда башчысы Лайпанланы Шамилни джашы Къазий джашай эди. Ол иш къайсы джыл болгъан эди? Хы, немее… 1903-чю джыл… Ырхы къобуб, Лайпанлары бла Элкъанланы тийрелерин суу алгъанында, ол, Баталпашинскеге барыб, Воронцов деген тамададан, джер да тилеген эди. Акъ Къала эл алай бла орналгъан эди. Аллахды, билген, ол джыллада Шамил айланмагъан, джюрюмеген ёзен, къулакъ къалгъан болмаз эди. 1903-чю джыл, тутушуб, кюмюш белибау да алгъан болур эди дейме…
Бир заманда элни бир джаны бла баргъан Уллу Хурзук сууну шууулдагъан тауушу аны эсине къайтарды. Къараса - суу, джагъаларына кенг джайылыб, толкъунлаб бара. «Анда, Минги Тауну тёгерегинде, къар эрий болур, къобан къобубду», - деди ол, сууну джайылгъан джерине бара. Алайда уллу джайылтма нызы терекге джетгенинде, Шышауну ол кюн айтханы къулагъына бусагъатда келгенча бола, тёгерегине къарады. Сора кёзюне къызылууурт ариу къыз кёрюндю.
Ол кюн ариу къач кюн эди. Хуштан, эртденбла эртде туруб, тенглери бла Хурзукну башында бичен чалыучу джерине бара эди. Ёргеракъ чыгъыб, ары къараса, алайда талада талай къыз дырын джыя тура. Аланы алай кёргенлеринде, эки тенги, юслерине чыгъыб къалгъанларынамы уялдыла да, тюблеринде атларын бир джанларына буруб, ёрге чыгъыб кетдиле. Хуштан а, юслерине барыб, атындан тюшдю да, эртде танышларынача:
- Иш къолай болсун, къызла! - деб саламлашды.
- Ашхылыкъ кёр! – деб, аны саламын къайтардыла къызланы биринден къалгъанлары. Бири уа, тёгерегинде табигъатны ариулугъун кесини келбетине джыйыб тургъанча, ариу да, ингил да ышара:
- Къолай кюёу бол! - дей, аны кесине къаратды.
- Ким огъай дейди, - деди Хуштан да, аны таба атлай. – Атынг къалайды, ариу?
- Эм алгъа кесинги атынгы айт, - деб, къыз биягъындан да ариу, биягъындан да илешли ышарды.
- Мени атым Хуштанды, сени уа?
- Билмеймисе да?
- Огъай.
- Шышауду мени атым.
Андан сора келечиле келген эдиле да, Шышау Джуккалагъа келин болгъан эди…
Ол бары да эсине тюшгенинде, Хуштан: «Къаллай заманларыбыз бар эди. Энди уа бу сен джанынг-къанынг бла сюйюучю джандет джерлеге мен сенсиз келиб турама. Мен сени бла джашагъан джылларыма разыма, сен да мени бла джашагъан джылларынга разы бол», - деди Шышауну кёзюне кёргюзюб, джаш заманындача, анга ийнакълы ышара. Шышау да ышарды анга. Алай а ызы бла къулагъына аны: «Аталары, Мухаммат бла Нюр-Ахмат сизге нек тюбемедиле? Ала сау-эсенмидиле экен? Элде соруула да, аланы юслеринден бир тюз хапар бил», - дегени келгенча болду да, ол, кимни эсе да излегенча, тёгерегине къарады. Алай а джукъ эслемеди. Сора ол кеси кесине: «Аланы юслеринден тюз хапар джангыз эл Совет берирге боллукъду. Эрлай джетиб, анда бир соруулайым», - деди да, ауур аякъларын дженгил-дженгил къымылдатыргъа кюреше, элни ортарагъында сюелген мор бояулу къанджалбаш юйге джол тутду.
Хуштан а ол келгени бла Советге келиб кирди. Анда уа адам кёб эди. Ала: «Ол бизни джерибизге келген джутла элни кючлегендиле да, кетерча кёрюнмейдиле. Аны амалтын не этерге да билмейбиз»... «Джарлыгъа къайда да кюн джокъду! Ма келдик. Энди къайда джашарыкъбыз? Ол джут хашгенлени джууукъ заманда мындан къораб, юйлерибизни бошатырча кёрюнмейдиле. Былагъа бир оноу нек этмейдиле?» - деб сёлеше эдиле.
- Джанларым, - деди Хуштан алагъа къараб туруб, - ол затладан къыйынына да тёзгенбиз, мынга да тёзейик. Аллах айтса, хар небиз да тюзелиб кетер.
Ол кёзюуде секретарь къыз, коридоргъа чыгъыб къалды да, Хуштанны эслегенлей:
- Акка, сен да председателибизге тюбергеми келгенсе? - деб сорду.
- Ий, къызым, мадар бар эсе, мени анга бир тюбет. Анга бир аууз сёз айтырым барды, - деди.
- Кел, - деб, секретарь къыз тамадаларыны кабинетини эшигин ачыб, ары кийирди.
- Хуштаннга къара!? - деди кабинетни иеси, ол ары киргенлей, аллына келиб, къолун тута. - Къачан келгенсе?
- Бюгюн келе турама.
- Сау кел.
- Сау бол.
- Саулугъунг къалайды?
- Джюрегим онсегиз джыл болгъан джашны джюрегича, эки бутум а экишер джюз джыл болгъанча… Айланама бусагъатха дери аджал бермей тургъан Аллахха шукурла айта.
- Да сора, аякъ юсюндесе. Юйдегинг а тынч-эсенмиди?
- Бир къыз бла келин, мен бери джыйылгъанбыз… Къарт келининг бла бир къыз а анда къалгъандыла.
- Гюнахлары къурусун джазыкъланы. Кёб адам топуракъ юлюшлерин кёчюрюлген джерлеринде табхандыла. Сени эки джашынг да бар шой эди да, ала уа къайдадыла?
- Сау эселе, мындадыла. Аланы юслеринден джукъ биле эсегиз деб, сизге аны сорургъа келген эдим.
- Бизни алкъын аллай хапарыбыз джокъду, билсек, хапар берирбиз…
- Да сора барайым, - деди ол, шиндикден ёрге тура. - Ишигизден къууаныгъыз…
Дууа
Андан бери арадан кёб джыл ётюб, 2017-чи джыл биз, «Къарачай» газетден баргъан талай адам, Хурзукну джамагъат къабырларында сюелебиз.
- Ма былайда асыралгъандыла Хуштан бла аны джашлары Мухаммат бла Нюр-Ахмат, - дейди джол башчыбыз Джатдоланы Сагъит хаджи, бир-бири къатларына тюшген къабырланы кёргюзе. - Кёчгюнчюлюкню джылларында бизни миллетибизни хар адамы да бек уллу къыйынлыкъла кёргенди. Бу эки улан сынагъан къыйынлыкъланы уа Аллах бизни душманыбызгъа да сынатмасын. Халкъ, ол джыллада аман джашагъан эсе да, кёбюсюне уллу къауумла болуб, бирге тюшюб, бирге джашагъанды. Аны кече къалыргъа, от этиб, джылыныргъа юйю болгъанды. Быланы уа аллай мадарлары болмагъанды. Кеслерини туугъан джерлеринде, таш тёнгереген таууш келсе да, джанлары чыгъа, терекни бутагъы сыннган таууш келсе да, илгене, джашырына-бугъуна, не от этер, не бир-бири ызларындан талай кюнню бир джерде рахат джашар мадарлары болмай, ит азабын кёрюб джашагъандыла.
- Алай болса да была чегетден къачан чыкъгъандыла? - деб сорабыз хаджиге.
- Мен билгенден, элли сегизинчи джыл чыкъгъандыла.
- Быланы айыблагъан-зат этгенмидиле?
- Огъай. Чегетден чыкъгъанлай, была, къолларында болгъан затларын да биргелерине алыб, органлагъа баргъандыла. Алай болгъанлыкъгъа, быланы кишиге хаталары болмагъанды да, экинчи кюнлеринде юйлерине ашырыб джибергендиле. Андан сора къарнашла ахыр кюнлерине дери совхоз маллагъа къараб тургъандыла.
- Биз билиб, Мухамматны юйдегиси болгъанды. Сабийи-заты болуб, кишиси къалгъанмыды?
- Огъай, Мухамматны сабийи-заты болмагъанды. Джетмиш юч джылында ауушханды. Асият а андан да алгъа ауушдургъанды дуниясын.
- Нюр-Ахматны уа?
- Аны юй бийчеси Орусланы Марзий а бюгюн да сау-эсенди. Аны Индия деб бир къызы болгъанды. Ол, Къасайланы Рашид деб бир иги джашха барыб, бюгюн да аны бла джашаб турады. Аланы эки къызлары бла бир джашлары да барды. Нюр-Ахмат а тохсан тёрт джыл джашаб ауушдургъанды дуниясын.
- Рашид бла Индия Хурзукда джашай болурла?
- Хо, Хурзукда джашайдыла. Индия бюгюннге дери анда эл школда устаз болуб ишлеб турады. Рашид а Къасайланы Осман атлы совхозну директору болуб ишлегенди. Ол мюлк бла байламлылыгъын бюгюн да юзмегенди.
- Хаджи, Хуштанны: «Мен ёлсем, джылагъан-сарнагъан болмасын. Къайгъы сёз бере келгенлени ашатыб-ичириб ашырыгъыз», - деб осияты болгъанды. Мухаммат бла Нюр-Ахмат да, Хуштанны ёлген кюнюнде аны ол осиятын толтура, келгенлени ашатыб-ичириб ашыргъандыла», - деб эшитгенбиз. Ол тюз хапармыды?
- Тюз хапарды, къарнашларым, эгечлерим, тюз хапарды! Хуштан ёлген кюн – ол а 113 джыл джашаб ауушханды - аны арбазында джылагъан-сарнагъан болмагъанды. Джашлары да, аталары осият этгенча, келгенлени ашатыб-ичириб, разы этиб ашыргъандыла, - дейди Джатдоланы Сагъит хаджи.
Сора дууа окъуб, Хуштаннга, аны джашлары Мухаммат бла Нюр-Ахматха, кёчгюнчюлюкде ёлген хурзукчулагъа Аллахны рахматын тилейди.
Биз да:
- Амин, - дейбиз.
