ЧЮГЮНДЮР (СВЕКЛА ОБЫКНОВЕННАЯ)
Чюгюндюрню бизни джерде юч тюрлюсю бачхалагъа, сабанлагъа салынады. Къызыл чюгюндюр, шекер чюгюндюр, мал чюгюндюр. Къайсысы да экиджыллыкъ битимге саналады. Биринчи джылында джерге тюшген урлугъундан чапыракъла бла татлы, этли тамыр кёгети битеди. Экинчи джылында тамыр кёгети джерге салынса, андан гокка саптагъай ёседи. Аны башында гюллери джоппу болуб, сибирткиликге ушашдыла. Кюз айлада урлугъу бишеди. Чюгюндюр биринчи джыл тамыр кёгет этиб, экинчи джыл тамыр кёгетден урлукъ этгени себебли, экиджыллыкъ ханс ёсюмлюклени бирине саналады. Бу чюгюндюрле бизни джерледе кийик ёсмейдиле. Къызыл чюгюндюрню Эрменде, Иранда, Вавилонда мындан минг джылны алгъа бачхалагъа салыб, тамыр кёгетин дарманнга джюрютгендиле, чапыракъларын ашагъан этгендиле. Тамыр кёгетин араблыла биринчи ашаб башлагъандыла. Аланы табиблери тамырын Индиягъа, Афганистаннга ётдюргендиле, аладан да Румгъа джетгенди. Урумлула чюгюндюрню къаугъаны, тикликни, къайгъыны белгисине санагъандыла бек эртделеде.
Къаны аз адам, къан басымы кёлтюрюлген, джебегине джетген, ёпкесинде, баш ёпкесинде сууугъу болгъан, баууру ауругъан, шекер аурууу болгъан джаратыргъа тыйыншлыды. Алай а чюгюндюрню шекери болгъаны себебли къаныгъызда, сийдигигизде шекер къаллай бир болгъанына кёре къабыл этигиз. Эт тутхан, макъасы болгъан, ичи иги джюрюмеген адамла уа чюгюндюрню сууундан кюнюне юч кере 200 миллилитрден ичигиз.
Шекер аурууу болмагъанла бал къошуб ичигиз. Зараны боллукъ тюлдю. Тюрлю-тюрлю тахта кёгетле бла къатышма этиб, чёблеу джау къошуб да ашагъыз.
ЧЁБЛЕУ (ПОДСОЛНЕЧНИК ОДНОЛЕТНИЙ)
Кимге да белгили бирджыллыкъ, мийиклиги 250 сантиметрге джетген ёсюмдю. Тюб тамыры бутакълыды. Андан ёсген саптагъайы ёзеклиди, тюз ёрге кёлтюрюледи, базыгъыракъды, юсю алайлай гитче къаты тюкчюкле бла джабылыбды. Чапыракълары кёзюулю битедиле, уллуладыла, джюрекге ушашдыла, тышлары зыбырдыла, къаты тюкчюклери бардыла. Тутсанг, къолунга чанчылгъаны белгилиди. Кеслери да энгишге ийилибдиле. Гоккалары джоппу джыйылыбдыла, къыйыр гоккалары табакъны тёгереги бла тизилиб тилге ушашдыла, джарыкъ сарыдыла, орта гоккалары быргъылачадыла, сарыдыла. Гокка табакъ уллуду, эни 50 сантиметрге джетеди, кеси да саптагъайны тюз башында, бетин кюннге тутуб, кюнню ызындан бурулуб баргъаны бек сейирди.
Урлугъу зугулду, тюрлю-тюрлю бетлиди. Кюз айлада бишеди. Чёблеуню чыкъгъан джери Шимал Америкады. Ол кийик ёсмейди, бачхалада, сабанлада битдириледи. Дарманнга къыйыр гоккаларын, чапыракъларын, джауун хайырландырадыла. Къыйыр гоккаларын да, чапыракъларын да чёблеуню чакъгъан кёзюуюнде башха-башха джыяргъа керекди, башха-башха хауа эркин джюрюген, салкъын джерледе кебдирирге дурусду. Чапыракъларын чапыракъ бутакъладан юзюб алыргъа керекди. Аланы да джашыракъларын, къурт-къумурсха ашамагъанларын джыйыгъыз. Чёблеуню чапырагъы да, къыйыр гоккалары да ашха ачадыла, джебегине джетгеннге себеб боладыла, безгек ауруугъа джарайдыла.
Чёблеу джау ётню чыгъарыргъа, холестеринни аз этерге болушады. Ёт къууукъну, ёт джолланы сууукълары болса, 2-3 уллу шай къашыкъ бла бир чёблеу джауну ашагъынчы 30 такъыйкъаны алгъа ичигиз. Чёблеуню чапырагъын да, къыйыр гоккасын да 40 градуслу аракъыгъа келишиулерин 1:5 этиб, 20 грамм гокка бла чапыракъны 100 миллилитр аракъыгъа атыб, 7-10 кюнню башын бегитиб, тумалаб къоюб, артда сюзюб, сюзюлмени мияла шышагъа къуюб, башын джабыб, 20 тамчыдан кюнюне 3 кере къабыл этигиз. Чёблеу джау джарагъа да, кюйгеннге да, джарылгъаннга да бек иги джарайды.
