МУРСА (КРАПИВА ДВУДОМНАЯ)

Мурсаны мингле бла джылланы узагъына алимле, табибле, джамагъат билгичле, дарман ханс болгъанын ангылаб, тюрлю-тюрлю аурууланы багъаргъа буюруб келгендиле. Бюгюннгю кюнледе да сакъланады аны ол дараджасы.
Кёбджыллыкъ, мийиклиги 90-200 сантиметрге джетген хансды. Баш тамыры джыджымгъа ушашды, кёнделен ёседи, базыкъ бутакълагъа айырылыбды. Ол айырылгъан бутакъладан ууакъ тюйюмчекли кёб тюб тамырла джерге джайылыб, баш, тюб тамырларында джерде иги бегитедиле. Баш тамырдан ёсген саптагъайла кёбюсюне тюз ёрге кёлтюрюледиле, бир-бирлери башыракъларында бутакълагъа айырыладыла. Мурса саптагъайны тутуб кёрсенг тёртгюлдю.

Чапыракълары кёзюулю ёседиле, къараракъ джашил бетлидиле. Аланы саблары суу агъашча бюгюлюб, чапыракъла энгишге ийилибдиле. Къыйырлары мычхы тишлеге ушашдыла. Чапыракъланы юслери бла ууакъ чапыракъ тамырчыкъла орта тамырдан эки джанына тартылыбдыла. Чапыракъларыны узунлукълары 17 сантиметрге джетеди. Гоккалары ууакъдыла, джашил бетлидиле.
Къарамсыз джоппу джыйылыбдыла. Тиширыу урлукълары сыргъалача тизилибдиле, эркиши урлукълары къазыкъгъа сюелибдиле, къылкъычадыла, кеслери да тёртдюле. Урлугъу ууакъ къозчады, узунлугъу 1,5 миллиметрди, джашил-кюл бетлиди. Мурсаны саптагъайы, бутакълары, чапыракълары гоккалары да ууакъ, учлары джити уулу тюкчюкле бла джабылыбдыла. Анга тийсенг, ол тюкчюкле чанчыладыла, аланы къурамында болгъан сууукъ уучукъ териге киреди, ачытады, кичитеди, джызылдатады, къыздырады, бир кесекден тери тоблукъ болуб къалады. Кёб бармайын таркъайса да, иги инджитеди. Мурса никкол (июнь) айны ортасындан къыркъаууз (сентябрь) айга дери чакъгъанлай турады. Зибилди хансча бачхалада, бачха ырджылада, джол джанлада, кёкенле арасында, артыкъсыз да мал стауатлада, тау этекледе, мал аягъы аслам джетген джерледе болады. Айтыргъа, бизде ол ёсмеген бек аз джер барды. Дарманнга чапыракъларын хайырландырадыла. Чакъгъан кёзюуюнде саптагъайын, бутагъын къатышдырмайын, къоллукъ кийиб джыйылады, алгъа чалыб, андан сора джыйгъан адет да барды. Чалыннган мурса хыбыл, мууал болса, ууу кетиб къалады. Ол кёзюуде къоллукъсуз дженгил джыртыб алыб, кебдирирге керекди. Кебдирилиб джыйылгъан мурса чапыракъла кёбюсюне быллай ауруулагъа буюруладыла: адамны къаны уюмай, ашхыны, ичегилери, джаш орну, ёпкеси, тиш эти, бурну къанаса, хайыз кёб кюнню барса, мыйыны къан тамырларыны ичине туз гыртчыкъла джыйылсала, ёт къууукъну, ашхынны сууугъу болса д.а.к.
Биринчиси, мурсаны джангы чапырагъындан сыгъыб чыгъаргъан сууун уллу шай къашыкъ бла 1-шерни кюнюне 3 кере ичигиз.
Экинчиси, уллу шай къашыкъ бла бир къургъакъ чапыракъладан алыб, 200 миллилитр къайнагъан исси суугъа атыб, шайча этиб, бир сагъатны тутуб, суу кисей бла сюзюб, андан 1-шер уллу шай къашыкъ бла ашарны аллы бла кюнюне 4 кере ичигиз.
Ючюнчюсю, теригизге чапырауукъ неда битген чыкъса, кёме анасы чыкъса, теригиз чакъса, суу хыппил болса, эскирген тери аурууларыгъыз болсала (бу ауруула къаныгъыз кир болгъандан чыгъадыла), сийдигигиз къыйналыб келсе, мурса чапыракъ ууулгъандан уллу шай къашыкъ бла бирни, баппахан чапыракъдан уллу шай къашыкъ бла бирни бир-бирлери бла къатышдырыб, ол къатышманы алай тургъанлай, 400 миллилитр къайнагъан суугъа атыб, 2-3 сагъатны духауайда къыздырыб, сериуюн, иссиликде тылпыуун иги чыгъарыб, къалгъанын сюзюб, ол сюзюлмени эки ыйыкъны кюнюне уллу шай къашыкъ бла 3 кере ичерге керекди.
Тёртюнчюсю, джел аурууу болгъан ол бек ауругъан джерин мурса бла къымыжа этине уруб, этин иги къыздырсын. Экинчи кюн, ол мурса бла ургъан джерине патеген джакъсын. Ма алай, кёзюу-кёзюу мурса бла патегенни талай кюнню хайырландырсагъыз уллу себеб табарыкъсыз.
Бешинчиси, чачы тюшгеннге, башында териси габу болгъаннга, чархыны териси габушур болгъаннга, бек джарарыкъды мант тамыр бла мурса тамырдан къошулуб этилген дарман. Сёз ючюн, экисинден да 100 граммдан алыб, 4 литр суугъа атыб, къайнатыб, 5-7 такъыйкъаны 40 градусха дери сууутуб, башыгъызны джууугъуз неда джууунугъуз. Бир кюн къалыб бир кюн 3 кере алай этсегиз, бир ыйыкъгъа башыгъызда габугъуз да, чархыгъызда габушуругъуз да тас болуб къаллыкъдыла. Чачны тюшмезине да уллу себеб болады.