КЪЫТАЙ ТАМЫР(ЖЕНЬШЕНЬ) 


Бизни джерледе кийик ёсген дарман тюлдю, аны алайлыгъын аты да айтыб турады. Табигъатда кёбюсюне Къытайда, Кореяда тюбейди. Эресейни кюн чыкъгъан джанында да Приморск крайда, Хабаровск крайда кийик ёседи. Эртде заманлада Къытайда чегет джаныуарланы бийи къапланды, тенгиз джаныуарланы бийи ауузунда от джаннган уллу джыланды (дракон), чегет хансланы бийи къытай тамырды, дегендиле. Бу тамыр Къытайда юч минг джылдан аслам заманны дарманлыкъгъа эркин джюрютюледи. Къытайлыла, анга къуру ауругъанны сау этгенден сора да, ёле тургъаннга джан салады, дегендиле. Къытай тамырны арт джыллада алимле Тебердиде битдиргендиле, бюгюнлюкде танг кесек джерде ёсдюредиле.
Къытай тамыр кёбджыллыкъ, мийиклиги 70-80 сантиметрге джетген ёсюмдю. Тамыры базыкъды, джыйрыкъды, этлиди, къысхады, ууакъ бутакълыды, тюб къыйыры кеселеккелеге ушашды, анга “ Адам тамыр да”, дейдиле. Кеси да эки бёлюмлюдю. Бирине баш тамыры (бойну) дейдиле, бирине да тюб тамыры.


Баш джаныны кенглиги бла узунлугъуна кёреди джыл саны. Сёз ючюн, баш тамырыны узунлугъу 3-4 сантиметр эсе, анга 10-12 джыл болгъанды, 10-12 сантиметр эсе уа, тамыр да 25 джылгъа джетгенди. Къытай тамыр джюз джылгъа дери джашайды. Аны баш джанындан тюппе-тюз саптагъайы ёседи, бутакъсызды. Чапыракълары бир бууундан узун чыкъгъан сабланы, бутакъланы къыйырлары булчукълада битедиле. Гоккалары джоппу джыйылыбдыла, кюнлюкге ушашдыла. Узун гюлле саптагъайны къыйырында чагъадыла. Урлугъу бюрек тюрюслю, къызыл бетли сюекчады.
Къытай тамыр элия (июль) айдан аууз-герги (октябрь) айгъа дери чагъады, урлугъу да ол кёзюуге бишеди. Дарманнга къуру тюб тамыры хайырландырылады. Къытай тамыр къартны  джаш, ауругъанны сау, арыгъанны тири, къарыусузну борбайлы этеди. Ол кёбюсюне эркишилеге бериледи, тиширыула иги кёлтюрмейдиле.
Аны къан басымы ёргеракъгъа, джюрек тебиую дженгил эмда бирча болмагъаннга, оналты джыл толмагъан сабийге джай исси кёзюуде берирге джарамайды.

     НАРАТ ТЕРЕК, НАРАТ ЧЫГЪАНАКЪ

(СОСНА ОБЫКНОВЕННАЯ)


Дайым джашиллей тургъан, мийиклиги къыркъ метрге джетген, тюз тёгерек тёнгеги, джарылыргъа ёч къызыл-къонгур бетли къабугъу бла ийнели, гагаракълы терекди. Кёб бутакълыды, ала бууунладан ёседиле, къалын джабылыбдыла. Узун, джити, джашил “ийнеле” бла (чапыракълары ийнеге ушашдыла да, аны ючюн ийне дейдиле). Кеслери да бир къоюндан экишер битедиле, сыйдамдыла, джитидиле, джарыкъ-джашил бетлидиле.
Эркек урлукъ этгенле къабукълачадыла, къысха бутакълары бла. Ала бир-бирини юсю бла мынчакълача сары-кюл бетлидиле. Тиширыу урлукъ этген къабукъла сансыз-санаусуз кёбдюле.
Джаш джетеклени къыйырларында къызылыракъ зугул гюл джоппуда гагаракла боладыла. Аланы узунлукълары 5-6 миллиметрди, кенгликлери да 4 миллиметрдиле. Къысха гюл саптагъайлары бардыла. Тиширыу гагаракла урлукъланнгандан сора, дженгил ёседиле. Узунлукълары 2,5-7, кенгликлери да 2-3 сантиметрге дери джетедиле. Биринчи джыл тиширыу гагаракла джашиллей турадыла, экинчи джыл къатадыла, къонгур бетли боладыла. Урлукъларыны узунлукълары 3-4 миллиметр болады, къара бетлидиле. Нарат терек хычаман (май) айда чагъады.
Гагаракла да экинчи джыл бишедиле, къатадыла. Джангы чирчиклери кёберек болгъан кёзюуде, алтотур (март) айны аягъына джууукъ, арттотур (апрель) айны ал кюнлеринде, дарманнга деб, ол джангы чирчиклери джыйыладыла. Андан сора да чыгъанасын, ийнесин, чыгъана булчугъуну сууун (живица), чайырын алыргъа тыйыншлыды.
Нарат терекни чирчигин ёпкесини, баш ёпкесини сууугъу болгъанла, джел аурууу къыйнагъанла, ёт къууугъу инджитгенле, бюреги, сийдик къууугъу ауругъанла бир мардада бу халда джарашдырыб хайырланыгъыз: уллу шай къашыкъ бла бир чирчикни 500 миллилитр къайнагъан сууу болгъан термосха атыб, ингирден эртденблагъа дери къоюб, эртденбладан башлаб джылылай, аны ашардан 40 такъыйкъаны алгъа 4 кере ичиб бошагъыз. Быллай эритмени (растворну) хар кюн сайын этиб ичигиз кемизигизге себеб табхынчы. Нарат терекни булчугъундан, сууундан, чирчиклеринден кърал этген дарманла «Скипидар», «Терпингидат», «Пинанбин», «Камидоль» дагъыда башхала бардыла. Нарат терекни гагаракларындан джашлай джыйылыб къайнатма этиледи. Наратдан алыннган чайырны Вишневский эм Вилькинсон джакъмагъа къошадыла.

 АРЫ КИШТИК АЯКЪ (БЕССМЕРТНИК ПЕСЧАНЫЙ)


Кёбджыллыкъ, мийиклиги 30-50 сантиметрге джетген, юсю бютеу да кийизча ийисли хансды. Баш тамыры къысхады, агъашча къатыды, тюб тамыры ёзеклиди, ууакъ бутакълагъа айырылыбды. Баш-тюб тамырлары да къара-къонгур бетлидиле. Баш тамырдан чыкъгъан къыйыр саптагъайла тюблеринде кёнделенирек ёсюб, ёрге алай тюзеледиле. Ортадагъы саптагъайла тюз ёрге кёлтюрюледиле. Чапыракълары кёзюулю ёседиле, къыйырлары тюздюле, тюб чапыракълары къысха саблада битедиле, башырагъындагъыла саптагъайлагъа джабышыб, “олтуруб”, турадыла. Бютеу да саптагъайланы башлары гоккала бла бошаладыла. Ала сап-сары неда къызгъылдым-сары бетлидиле.
Гюл джоппула четеннге, кюнлюкге ушашдыла, тюз кёрюнюшлери сибирткичады. Бу ханс (июнь) айны аягъындан къыркъаууз (сентябрь) айгъа дери чагъыб турады. Урлугъу къыркъар-къыркъаууз (август-сентябрь) айлада бишеди. Сары киштик аякъ ханс къумлу джерде, ийнели тереклени, нарат тереклени араларында, чегет къыйырлада, кюн тийген тикледе, къабыргъалада, сыртлада ёседи.
Дарманнга гюл джоппусу хайырландырылады. Ол да джангы чагъа башлагъан кёзюуюнде джыйылады. Салкъында, хауа, джел эркин джюрюген джерде кебдириледи. Аны ёт къууукъну, бауурдагъы ёт джолланы, ёт къууукъдан чыкъгъан ёт джолланы сууукълары болса, джыйырылыб аурусала, ёт къууукъну ташы болса, бауурну аурууу болса, бауурда эмда къалгъан санларында уулу затла болсала, аш иги эримесе джарайдыла. Мардасыз семиргенле, шекер ауруулула, джюрек ауруулула, бауурунда къурту болгъанла да хайырланыргъа тыйыншлыдыла. Аны да мардасы, джолу барды. Хансны гоккаларындан 10 граммны къанджал сауутха атыб, юсюне 200 миллилитр къайнагъан джылы сууну къуюб, башын джабыб, ичинде къайнай тургъан сууу болгъан бир уллу сауутну ичине салыб, 30 такъыйкъаны исси этиб, 10 такъыйкъаны сууутхандан сора сюзюб, сюзюлмеге хансын сыгъыб, чыгъаргъан сууун да сюзюб къошуб, 10-15 такъыйкъаны ашарны аллы бла биришер уллу шай къашыкъдан кюнюне 3-4 кере ичигиз.

 
{jcomments}