НАРТЮХ (КУКУРУЗА ОБЫКНОВЕННАЯ)


Бирджыллыкъ, саптагъайыны мийиклиги 3 метрге джетген, кимге да белгили, мал ашха да, адам ашарыкъгъа да джарагъан, «эки тамакъны да джарсытмагъан» ёсюмдю. Тюб тамыры ууакъ ингичгеди, кёбдю, джоппуду. Саптагъайы тёгерекди, тюз ёрге кёлтюрюледи, ичи къуууш, мамукъгъа ушаш ёзеклиди. Чапыракълары сыйдам, къыйырлары джити, учлары да мизча, узундула, къууушлудула. Баш къылкъыларында гоккалары эркек урлукълудула, кеслери да джыйылыб, сибирткичадыла. Тиширыу урлукълары нартюхню сабахында узун ингичге халыча нартюх “чачдыла”, къызыл бетлидиле, энгишге салыныбдыла.
Урлугъу нартюх бюртюкдю, аны агъы да, сарысы да, башха тюрлюсю да болады. Къыркъар (август) айда чагъады, баш къусады. Аны бачхалада, сабанлада бек эркин битдиредиле. Дарманнга сабахыны джибегин (тиширыу урлугъун) хайырландырадыла. Джибегин, сабахыны нартюх бюртюклери сютлене башлагъан кёзюуден, нартюх бюртюкле бишген кёзюуюнде джыяргъа боллукъду. Сора салкъын джерде букъу, морт этмей, кебдирирге керекди. Нартюх сабахны джибегин къанны тохтатыргъа, дженгил уютургъа, ётню, сийдикни иги чыгъарыргъа джаратадыла.

Ёт къууугъуну, сийдик къууугъуну сууугъу болгъан, баууру ауругъан, бюрегинде, сийдик къууугъунда, ёт къууугъунда ташы болгъан, шекер аурууу болгъан бу мардада джарашдырыб, къабыл этигиз: нартюхню сабахыны джибегинден 15 граммны юсюне 200 миллилитр къайнагъан сууну къуюб, шайча этиб, башын джабыб, басдырыб къоюб, суу кисей бла сюзюб, андан кюнюне экишер уллу шай къашыкъ бла 4-5 кере ичигиз. Ол биринчиси.
Экинчиси уа, нартюх сабахны джибегинден 15 грамм алыб, 200 миллилитр сууда 5-10 такъыйкъаны къайнатыб, сууутуб, сюзюб, сюзюлмеден экишер уллу шай къашыкъ бла 3 кере ичигиз.
Нартюх ундан кёб тюрлю хантла этиледиле. Ол ашарыкълагъа къарачай тиширыула бек устадыла. Нартюх сабах сют этген кёзюуде биришер нартюх ашагъанны саулукъгъа уллу магъанасы барды. Нартюх джау адамны ичин джюрютюрге, холестеринин аз этерге джарайды.

 САРЫ ЧЫГЪАНАКЪ (ОБЛЕПИХА КРУШИНОВАЯ)


Тёгерек кёкенди, мийиклиги 3,5 метр болады, бир-бир джерледе 10 метрге джетеди да, терек да дейдиле. Аны тёнгеги да, бутакълары да кёксюлдюм кюл бетлидиле. Джылы уллуланы къабукълары къараракъ къонгур бетлидиле, джыйрыкъ-джыйрыкъдыла, юсюнде 3-7 сантиметр узунлукълары бла кючлю, къаты чыгъаналары боладыла. Джангы чакъгъан джетеклери кюмюш бетлидиле, артда къонгур тюрсюн аладыла. Чапыракъларыны узунлукълары 8, кенгликлери 0,5 сантиметр боладыла. Учлары не джити, не дуппукъдула. Къысха саблада неда сабсыз чапыракъ бутакъгъа джабышыб, энгишге бюгюлюбдюле. Чапыракъланы кёкге айланнган джанлары мутхуз-джашил, джерге айланнган джанлары акъсылдым-кюмюш бетлидиле. Гоккалары къарамсыздыла. Эркек урлукъ гоккалары ууакъчыкъладыла, къонгур-кюмюш бетлиледиле, кеслери да къысха къылчыкълыладыла. Тиши урлукъ гоккалары эки къалакълы сарычыкъладыла.
Джемишлери тобчадыла, сары-алтын бетлидиле, бутакълагъа къалын тогъай джабышыбдыла. Джемиши тогъай джабышханы ючюн аталгъан болур орусча аты да. Кеслери да ашаладыла. Этлидиле. Аны эти 84 процент, сюеги 16 процентдиле. Этинден 9 процент, сюегинден 12 процент джау алыргъа болады.
Сары чыгъана арттотур-хычаман айлада чагъады. Чакъгъаны бла бирге чапыракълары ёседиле. Джемишлери къыркъаууз-аууз-герги айлада бишедиле, дженгил тюшюб кетмейдиле, келир джыл алтотур-арттотур айлагъа дери турадыла. Сары чыгъана ёзен суу бойнунда, ууакъ суу ташла болгъан джерде, мырды джерде ёседи. Бачхаланы къыйырларын бегитир ючюн, ырджылада битдиредиле.
Дарманнга чапыракълары, урлугъу джарайдыла. Джауун ауузну кириуюнде, тиш этинде, ауузну хырыулу къабугъунда, ёнгечинде, ашхынында, ичегилеринде ауруулары болгъанла (не джара, не кюйген), аууз ичи ауусул болгъанла, гитче шай къашыкъ бла 30 такъыйкъаны ашарны аллы бла кюнюне юч кере ичигиз. Терисине бирер чурум бла тюшген джарагъа, кюйгеннге, тери чапыргъаннга, тери ауруулагъа кюнюне 2-3 кере сары чыгъананы джаууна бир антибиотик къошуб джагъыгъыз, мелте этиб да салыгъыз. Тиширыуланы джаш орунларыны къыяуу болса, сары чыгъана джау бла буштукъ не джула этигиз.
Джемишин къайнатыб, шекер аурууу, ашхыныны сууугъу болгъан ичигиз, уулу тюлдю. Чапыракълары бла джемишин бирге къайнатыб, джел аурууу болгъан ичсин, къуру джемишини сюеклерин къайнатыб ичи джюрюмеген, ичи къатхан ичсин. Была бары да бек джарайдыла. Сары чыгъананы джемишинден сары чыгъана суу, къайнатма, мармелад этилиб сакъланады. Чапыракълары шай орнуна джюрютюледиле, шорпаны татымлы этер ючюн да къошадыла.

 
{jcomments}