Рахат джашауда
Къарачай-Черкес Республикада белгили хирург-уролог Батчаланы Сеит-Умарны атасы Хамид, Туугъанны джашы, биринчи Ташкёпюрде джашагъанды. Анда школну бошагъандан сора чегетчилик техникумгъа окъургъа киреди. 1924-чю джыл Батчалары Сары-Тюзге кёчгенлери амалтын, Хамид техникумну бошагъандан сора, Сары-Тюз элге къайтады. Ол джыллада орта, баш билимлери болгъанла аз болгъанлары амалтын, Хамидни Сары-Тюзде Ворошилов атлы колхозгъа председатель этедиле. Хамид Багъатырланы Сарбийни къызы Айшат бла бир юйдеги къурайды. Алагъа биринчи къыз сабий тууады. Анга Сапият деб атайдыла. Аны ызындан Сеит-Умар, Мекер тууадыла. Юч сабийлерине да къууана, рахат джашауда уруна, юлгюлю юйдеги къураб джашайдыла. Колхозну председателини юй бийчесиме деб, Айшат, уллу кёллю болуб, юйде олтуруб турмайды: мюлкню бригадаларыны бирине звеновой болады.
Айшат башчылыкъ этген звено социалист эришиулеге тири къошулады. Гардош, мюрзеулюк нартюх ёсдюрюуде алчылыкъны кишиге бермейди. Пландан тышында аслам продукция бергени ючюн Социалист Урунууну джигери болады. Кёбле, андан юлгю алыб, джигерлик танытадыла ишде. Сары-Тюзде джашагъанланы джашау дараджалары кёлтюрюледи.
Бютеу совет халкъныча, сарытюзчюлени да рахат джашауларын къазауат бузады. 1941-чи джыл никкол айны 22-де фашист Германия Совет Союзгъа – Ата джуртубузгъа - чабды деген ачы хапар джайылады элге. «Сиз, фронтда джигитлик танытыб, фашистлени ууатыб къайтыгъыз, биз мында джигерлик кёргюзюб, урунуу хорламлагъа ие болурбуз», - дейдиле тиширыула, къартла.
Колхозну председатели Батчаланы Хамид, фронтха кете, былай айтады:
- Бизни фронтдан дженгил къайтырыбызны излей эсегиз, ишлегенигизден эсе иги ишлерге керексиз. «Бары да фронтха» деген чакъырыу совет халкъгъа хорлам келтирирге себеблик этерикди. Джуртубузну кишиге теблетдирлик тюлбюз…
Ётгюрлюгю болгъан таулу джаш, элчилерине берген сёзю эсине тюше, джигитлик кёргюзе, фашистле бла сермешиуде аскерчи тенглерине юлгю болады. 1943-чю джылны абыстол айына дери юйюне письмола джазыб, фашистлени ууатыб баргъанларын билдире эди. Ол кюнледен башлаб, Батчаланы юйлерине письмола келмей башлайдыла… Келиб да къайры келлик эдиле? Аланы сакълагъан адам джокъ эди мында…
Кёчгюнчюлюкде
Батчалары бир къауум къарачай юйдегиле бла Джамбул областда Уч-Арал элге тюшдюле. Ол кёзюуде Сапиятха 9 джыл, Сеит-Умаргъа 7 джыл, Мекерге да 5 джыл болгъан эди. Ичинде джугъу да болмагъан эски юйчюкге джыядыла быланы. Джашар джерлери болса да, ашаргъа, киерге джукълары джокъ эди.
Айшат, соза турмай, колхозгъа ишлерге джарашады. Аз берселе да, колхозда ишлегеннге бир зат бере эдиле. Кеси ач болса да, ол берилген къара ётмек кесекчикни сабийлеге алыб келиб, алай бла сабийлени ёлюмден къутхарады.
Сабийле, ёсюб джетиб, бир-бири ызларындан школгъа джюрюб башлайдыла. Сеит-Умар 1-чи классха джюрюб тебрейди. Бир кесек уллу болгъанында, бош заманында, колхозгъа барыб, анасына болушады. Алай бла ишде да чыныгъады. Къуру «бешлеге» окъуб, школда эм юлгюлю сохталаны бири болады. Онунчу классха кёчгенинде уа, алтын медаль аллыгъы ачыкъ танылады.
Алай а анга алтын медаль бермейдиле. «Кюмюш медаль да кёчгюнчюлюкню сынагъан миллетни уланына озуб боллукъду», - дейдиле да, кюмюш медаль бередиле. Тюзлюк болмагъанына аны джюреги къыйналады. Алай а этер мадары болмайды…
Лётчик болургъа эди мураты
Сабийлигинде Сеит-Умар лётчик болургъа мурат эте эди. Кёкде учуб айланнган самолётланы кёрсе, аладан къарамын алалмай, иги кесек заманны тура эди. Окъуб бошагъанында, Фрунзе шахаргъа барыб, лётчикле хазырлагъан училищеге къагъытларын береди. Директорну заместители, бир немца киши, Сеит-Умарны къагъытларына кёб къараб турады. Кёчгюнчюлюкню сынагъан миллетни уланы болгъанын билсе да, анга джукъ айтмайды. «Насыбынг бар эсе, киши да эслемегенлей, кирирсе да кетерсе» дегенча къара тынгылауну басыб, къагъытларын алады. Экзаменни берирни аллы бла башха джашлача, ол да сынауну ётеди. Алай бла лётчик училищени курсанты болады.
Арадан он кюн ётюб, Сеит-Умар курсантла бла футбол ойнай тургъанлай, юслерине къара костюмлары бла экеулен стадионну арасына джетиб:
- Батча улу былайда бармыды? - деб сорадыла.
- Менме Батча улу! - деб джууаб этеди Сеит-Умар.
Экиси да, къатына келиб:
- Бизни бла кел, - дейдиле.
Стадионну бир къыйырында къоюб кетген кийимлерин алыргъа излеб, Сеит-Умар аллына бир-эки атлам этгенлей, къачыб кетмесин деб, экеуленни джашырагъы, эрлай муну ызындан джетиб, къолундан къаты тутады. Джибермегенлей, ич кийимлери бла училищени директоруну кабинетине алыб келедиле.
- Сен кёчгюнчюлюкню сынагъан миллетни джашы болгъанынгы билемисе? – деб сорады джылы бла тамадарагъы.
- Билеме.
- Алай эсе, лётчиклени хазырлагъан училищеге нек киргенсе окъургъа? Алай этерге эркинлигинг джокъ эди. Эрлай къагъытларынгы ал да, къора былайдан. Окъуу заведениеле кёбдюле. Сени терен билиминг барды. Къайсы институт да сени сюйюб аллыкъды…
Училищеден къагъытларын да алыб, кёлю да мыдах болуб бара тургъанлай, медицина университетни мекямын кёрюб къояды. Сагъыш-зат этмей, кириб барыб, къагъытларын береди медицина университетге. Экзаменлени джетишимли бериб, медицина университетни студенти болады.
Эки факультетде бирден окъуй
Фрунзе университетни медицина факультетинде эки джыл окъугъандан сора, аны тарих факультетине киреди. Эки факультетде да джетишимли окъуйду. Алай а джуртуна тансыкъмы болгъан эди да, университетни бошаргъа бир-эки джыл къалыб, къагъытларын алыб, Ставрополь шахарда медицина институтха келеди. Айырма студент болгъанын кёргенлеринде, институтха къууаныб аладыла аны. Алай бла 1964-чю джыл окъууун бошаб, къолуна эки дипломну да алыб чыгъады. Сеит-Умар, тарихчи болмай, врач болады.
Медицина институтну тёртюнчю курсунда окъугъан заманында огъуна башлагъан эди Батча улу операция этиб. Ол операция этген заманда сынамлы хирургла, аны фахмулу болгъанын билиб, къатына сюелиб тургъан болмаса, алай-былай эт деб, юретмей эдиле. Сокъур ичегилери тутханланы, чымылтырлары болгъанланы толусу бла Батча улугъа ышана эдиле. Ол да, аланы анга ышаннганларын билиб, ишин бир да деменгили эте эди.
Окъууун бошагъанындан сора, Ставрополь шахарда край больницада хирург бол да ишле, дейдиле анга. Ишлерик да болур эди, Къарачай-Черкес область исполком чакъырмаса. «Кесибизни врачларыбыз азлыкъ этедиле, кел да, мында ишле», - деб, тынчлыкъ бермейдиле. «Халкъыма джарайым», - дейди да, Батча улу джуртуна къайтады. Аны Красный Восток элге тамада врач этиб джибередиле. Талай джылны ишлейди Батча улу анда. Иши бла, адамлыгъы бла кесин сюйдюреди красновостокчулагъа. Андан кете тебрегенинде, аны иерге унамай, кёб кюрешген эдиле. Бюгюн-бюгече да Батча улу бла красновостокчуланы араларында уллу шохлукъ джюрюйдю. Урология джаны бла ауругъан адамлары болса, Батча улугъа джибередиле.
Биринчи къарачай хирург-уролог
60-чы джыллада бизни областда врачла джетишмей эдиле. Артыкъ да бек хирург-урологла джокъну орнунда эдиле. Черкесскени шахар больницасында Балабан деб бир билимли уролог бар эди. Къарачай джашланы арасында хирургла тюбеселе да, урологла джокъ эдиле. Балабан кетгенинде, аны орнуна Батча улуну чакъыргъан эдиле. Батча улуну уа студент заманындан огъуна урологиядан хапары бар эди. Алай бла Батча улу 1969-чу джыл Черкесскени шахар больницасында хирург-уролог болуб ишлеб башлайды. 1973-чю джылдан бери больницаны урология бёлюмюню тамадасыды. Ма аллай бир заманны ичинде ол 3000-ден аслам операция этгенди. Кёблени джашауларын ёлюмню къолундан «сыйырыб» алгъанды. Андан сора да 2000 кере белгили хирург-урологлагъа ассистентлик этгенди. Бюгюнлюкде ол юретген хирург-урологланы бир къаууму медицина илмуланы кандидатлары, докторлары болуб турадыла. Сёз ючюн, Ёзденланы Мустафа медицина илмуланы докторуду, профессорду, Мутчаланы Казбек медицина илмуланы кандидатыды, Тутов Азамат медицина илмуланы кандидатыды. Была, дагъыда башха хирург-урологла устазлары Батчаланы Сеит-Умардан юлгю ала, ол кёргюзген джол бла бара, медицинада онглу джетишимле этгендиле. Халал уруннганы ючюн Батча улу «СССР-ни саулукъ сакълаууну айырмасы», 1996-чы джылдан бери «Эресей Федерацияны махтаулу врачы», «КъЧР-ни махтаулу врачы» деген сыйлы атланы джюрютеди. Батча улу урунууну ветераныды, Черкесск шахарны сыйлы адамыды. Аны 22 илму иши барды. Алада хирург-урологча операция этиуню, урологиядан ауругъанланы джангы амал бла багъыуну юслеринден хапар айтады.
Музейдеча
Батча улуну кабинетине кириб, тёгерекге къарасанг, сейир-тамаша боласа. Столчукъну юсюнде тюрлю-тюрлю формалы ташланы, ташчыкъланы кёрлюксе. Ол аланы урология аурууладан ауруб, анга операция этдирирге келген адамланы къууукъларындан, бюреклеринден алгъанды. Аланы бир къауумларын кёрсенг, ала уа тауукъ гаккыдан да уллудула, адамла къууукъларында бу мазаллы затланы къалай джюрютюб айланнгандыла, деб сейирсинесе. Андан сора да ууакъ ташчыкъланы арасында джити мюйюшлюле, кирпиге ушаш джити ийнелиле да тюбейдиле. Аланы асламысы, адамланы бюреклеринде болуб, бек инджитгенледиле. Бютеулей да столчукъну юсюнде 2000 мингден аслам ташла, ташчыкъла бардыла.
Заманында къаратыгъыз саулугъугъузгъа
Ишини, джашаууну юсюнден Батча улу, мени бла ушакъ эте келиб, сагъышлы бола, былай айтды:
- Урология аурууладан джаш эмда джыллары келген адамла да ауруйдула. Аланы бир къауумларын дженгил заманны ичине сау этиб къоябыз. Бир къауумларын а, операция этсек да, талай айны, сау джылны багъыб турсакъ да, ёлюмню къолундан алалмайбыз. Нек десегиз, ала бизге - врачлагъа - аурууларын оздуруб келедиле. От тюшюб, джаныб бошала тургъан юйге, чегетге ушайдыла ала. От тюшюб, ол кенг джайылгъынчы аны джукълатыргъа кюрешсенг, хорламлы боллукъса. Ол себебден мен джамагъатха былай айтырыкъма: бир джеригиз ауруб, сизни инджитиб башлады эсе, соза турмай, саулугъугъузну врачлагъа кёргюзюгюз. Алай этсегиз, кесигизге, врачлагъа да иги, тынч боллукъду аурууну бакъгъан. Мен медицинада ишлеген 50 джыл чакълы бир заманны ичине кёб адамны джашауун ёлюмню къолундан алгъанма, энтда аллыкъма. Врачны иши алайды. Ол затны чыртда унутмайма…
КЪОБАНЛАНЫ Махмут.
{jcomments}
