РАСА (ПАПОРОТНИК МУЖСКОЙ)


Кёбджыллыкъ, мийиклиги бир метрге джетген хансды. Расаны базыкъ къысха баш тамырындан ингичге, узунуракъ, къонгур бетли тюб тамырла ёседиле. Бу хансны саптагъайы болмайды, баш тамырындан узун бутакъла кёлтюрюледиле. Аланы хар биринден эки джанына бирча чапыракъла къысха саблары бла ёседиле. Бу чапыракъланы бир кёрген экинчи кере унутурукъ тюлдю. Раса чакъмайды, юйрегени да къалгъан хансладан башхады.


Расаны дарманлыгъы мингле бла джылладан бери белгилиди. Ол дараджасын Авиценна XI-чи ёмюрде джазыб бегитгенди. Швецияны алими Нуффер расаны къалай хайырландырыргъа боллугъун ачыкълаб, аны кишиге билдирмей тургъанды. Ол ёлгенден сора, къатыны Францияны патчахы Людовик XVI-ны бакъгъан табибге уллу ачхагъа эрини тахсасын айтханды. Алай бла 1775-чи джылдан бери раса къралла джюрютген дарманды. Ол мырды, салкъын джерледе, кёкен аралада, чегетледе, чынар тюбледе, тау этекледе, таугъа тартаракъ джерледе ёседи. Баш тамырындан илму джаны бла бек уллу магъаналары болгъан дарманла этиледиле. Артыкъсыз да бек адамны ичинден букълесинлени, сууалчанланы чыгъарыргъа джарайдыла ала.
Миллетде да джебек ауруугъа, орус ауруугъа, ёпке къабукъгъа сууукъ чабханнга, башха инджиулеге да хайырландырадыла. Баш тамырны джангы чыкъгъан джетеги бек татлыды, ёзек тутхан дамлыды. Японияда, Къытайда эмда башха кюн чыкъгъан джанындагъы къраллада аны джангылай да, бузлатыб да, хант орнуна джюрютедиле. Германияда, Болгарияда расаны баш тамырын тартыб, гырджын да этедиле.
Дарманнга баш тамыры хайырландырылады. Ол кюз айлада къазылыб, топурагъындан тазаланыб, кебдирилиб джыйылады.

 САБАН ХАНС (СТАЛЬНИК ПОЛЕВОЙ БЫЧЬЯ ТРАВА)


Мийиклиги 80-100 сантиметр болгъан, кёбджыллыкъ хансды. Агъашча, къаты, узун, тюб тамыры болады, баш тамырындан талай саптагъай тюз ёрге ёседи. Ала кёб бутакълыдыла.
Чапыракълары асламысына ючюшердиле, зугулладыла, къыйырлары джити тишледиле, гоккалары къызыл бетлидиле, узунлукълары 15-20 миллиметрди, къысха гокка саблада ёседиле.
Саптагъайны эмда бутакъланы учларында гоккала джоппу джыйылыб, къылкъычадыла. Урлугъу 7 миллиметр узунлугъу болгъан къудоруду. Сабан ханс никкол-элия (июнь-июль), къыркъар (август) айлада чагъады, урлугъу къыркъар-къыркъаууз (август-сентябрь) айлада бишеди. Джайлыкълада, кёкен аралада, ёзен суу джагъалада, мылы, саз, къара топуракъ джерледе биришер неда джоппу ёседи. Бу ханс кюн бетлени, джарыкъ джерлени сайлайды. Дарманнга тюб тамыры хайырландырылады. Кюзде, къыркъаууз – аууз-герги (сентябрь-октябрь) айлада, къазылыб алынады. Топурагъындан тазаланыб, кюнде неда 40-50 градус джылыуу болгъан ыхтауда кебдириледи. Тамыры къонгур бетлиди, ичи сарыды, татыуу ачыракъды.
Сабан ханс XVI-чы ёмюрден бери илму тамалда багъыуда хайырландырылады. Ичи иги джюрюмеген, сийдиги иги келмеген, къуйрукъ тёгерегинде джарылгъаны болгъан, къуйрукъ тёгерегинде къан тамырлары керилиб, кёбюб къыйнагъан, бутларында къан тамырлары керилиб, аланы ичлеринде къан уюб инджилген, бюрегинде ташы болгъан, бу мардада джарашдырыб хайырланыгъыз: 30 грамм ууакъланнган сабан ханс тамырны бир литр къайнагъан суугъа атыб, ол сууну джартысы къалгъынчы къайнатыгъыз. Андан сора сюзюб, 50 миллилитрден кюнюне 3 кере ашарны аллы бла ичигиз 3-4 ыйыкъны.
Сабан ханс тамыр бла 70 градус кючю болгъан аракъыны келишиулерин 1:5 этиб (сёз ючюн, сабан ханс тамырдан 20 грамм бла аракъыдан 100 миллилитр, бир-бирлерине къатышдырыб, 5-7 кюнню къоюгъуз. Сора суу кисей бла сюзюб, сюзюлмеден биришер гитче шай къашыкъ бла кюнюне 3 кере ичигиз.

 
{jcomments}