УЛЛУ ИТ ТИЛИ ЧАПЫРАКЪ

(ПОДОРОЖНИК БОЛЬШОЙ)

Кёбджыллыкъ хансды. Бизни джерледе бир-бирине ушаш тёрт тюрлюсю тюбейди. Бир-бирлерине ушашдыла, дарманлыкълары да бирчаракъдыла. Уллу ит тили чапыракъны юсюнден джазама. Аны гюл саптагъайыны не чапырагъы, не гюлю болмайды, джангыз тюз башында къарамсыз къалын къылкъысы къонгуруракъ кёб гоккачыкълары бла, мийиклиги да 30-50 сантиметрге джетеди. Гоккалары джашил бетли, гаккы тюрюслю боладыла. Тамырлары кёб, джерге джайылыб ёседиле, терен бармайдыла, мылы кюн тюбюнден тутуб, тартыб чыгъарыргъа боллукъду.

 Ит тили чапыракъ, зибилди хансча, джол джанлада, джайлыкълада, юй тёгерекледе, ёзен суу джагъалада ёседи. Аны ийиси болмайды, татыуу ачыракъды, къарагёгенча ауузунгу къалын этеди. Дарманнга чапыракъларын, гоккаларын, урлугъун джаратадыла. Чакъгъан кёзюуюнде джыяргъа керекди. Джыйылгъан хансны мукут этмейин, кюн ариуда, ачыкъ хауада, мылы, джипкил кюнледе уа 40-50 градус от джылыуда кебдирирге дурусду. Аны юч джылны сакъларгъа болады.

Ит тили чапыракъны эртдеги урумлуланы, араблыланы, къаджарлыланы табиблери мингле бла джылланы мындан алгъа дарманнга джюрютгендиле. Ашхынны, ичегилени сууугъу, джарасы болса, ашхынны, ичегилени безлерин тюз ишлетеди. Ёпкесинде, ёпке башында, сууугъу болгъаннга, ёпке аурууу болгъаннга, кёк джётел (коклюш) инджитгеннге, дагъыда тюрлю-тюрлю къургъакъ къыйын джетел этдирген ауруулагъа, кесеклеге, къан тюкюргеннге джаратадыла. Инсанны чархыны не тюрлю сууугъу болса да, сау этерге болушады, иринлеген, къатхан, ачыкъ джараланы джумушатыб, башларын джабыб сау этеди.

Хансны джангы юзюлюб алыннган чапырагъын ким да биледи, кесилген джарагъа, окъ джарагъа, миз, чюй салгъан не тюрлю джарагъа да ариу джуууб, сюртюб, салыргъа керекди. Эски джарагъа да салынады. Урулуб, джыгъылыб тюшген кюлтюмге да джарайды. Урлугъун ичи ётгеннге, ич аурууу болгъаннга, сийдик къууукъну сууугъу болгъаннга, безгек ауруугъа да бередиле. Ит тили чапыракъны хансын бу мардада, бирча алыб хайырландырыгъыз.

  ЧЁРТЛЕУЮК (ОРЕШНИК ЛЕСНОЙ)

Чёртлеуюк мийиклиги 3-7 метрге джетген кёбджыллыкъ ёсюмдю. Кёкен да, терек да дейбиз. Тыш кёрюнюшю (къабугъу) кюл-кёк бетлиди. Кёб бутакълыды, джангы джетекле да чыгъарыргъа ёчдю. Джетекле кеслери да бир джылгъа 2-4 метрге дери ёседиле. Чапыракълары тёгерекдиле, бир-бирлери гаккы, джюрек тюрюслюдюле. Къыйырлары къысха джитирекдиле, огъары джанлары мутхуз джашилдиле, тюб джанлары джарыкъ джашилдиле. Гоккалары бир урлукълуду. Урлугъу къонгур-сары бетли къозчады, кеси да чапыракъла бла тюб джанындан джабылыбды. Арттотур айда чагъады, къыркъар-къыркъаууз айлада чапыракълары тюшгюнчю, джемиши бишеди. Тау этекледе, тик джерледе, ёзен, суу джанлада, къая башлада, чегетле ичинде да ёседи. Бир-бир джерледе къалын битеди. Дарманнга чёртлеуюкню чапыракъларын, къабугъун, урлугъун, джауун хайырландырадыла. Къабугъу къан тамырланы сууугъу болуб кёбселе, артыкъсыз да балтырда, бутну тобукъдан тёбен джанында, ууакъ къан тамырладан къан чыгъыб, терини тюбюнде къан ырхымла болсала джарайды. Эркиши без чатда кёбсе, кёлтюрюлсе, сийдикни чыгъарына тыйгъыч болса да болушады. Чёртлеуюкню ууакъланнган къабугъундан да, чапырагъындан да бир уллу шай къашыкъ бла бирни алыб, аны юсюне 200 миллилитр къайнагъан сууну къуюб, дагъыда къайнай башлагъынчы, исси этиб, бир сагъатны шайча болма къоюб, суу кисей бла сюзюб, бир кече бла бир кюнню ичинде аз-аз уртлаб, ичиб бошагъыз. Баууру ауругъан ол мардада, къуру чапыракъларындан джарашдырыб ичсин, къабугъун къошмайын.

Урлугъу бюрегинде, бауурунда, сийдик, ёт къууугъунда ташы болса джарайды. Къаны азгъа да, джел ауруугъа да бериледи. Урлугъундан этилген джауу тёгерек сууалчанланы чыгъарыргъа болушады. Чёртлеуюк урлукъну тюрлю-тюрлю хантлагъа да къошадыла.

 
{jcomments}