Быйыл белгили кавказовед, Шимал Кавказны халкъларыны тарихлери бла маданиятларын тинтген алим, этнография музейни устасы Евгения Николаевна Студенецкаяны туугъанына 110 джыл толады.

Е.Н. Студенецкая 1908-чи джыл апрелни 6-да Вологда шахарда ссылкадагъы революционерни юйдегисинде туугъанды. 1926-чы джыл анда педагогика техникумну тауусуб, Ленинградда кърал университетни география факультетини этнография бёлюмюне окъургъа киргенди. 1930-чу джыл университетни бошагъанындан сора Евгения Николаевна Орус музейни этнография бёлюмюнде ишлеб башлагъанды. 1934-чю джылдан башлаб, аны тамалында къуралгъан СССР-ни халкъларыны кърал этнография музейинде 1982-чи джыл пенсиягъа чыкъгъынчы уруннганды. Кесини ахыр кюнюне дери Евгения Николаевна ол музей бла байламлылыкъ тутханлай да тургъанды.

Ишин илму къуллукъчудан башлагъан Е.Н. Студенецкая 1938-чи джыл огъуна Кавказ халкъланы этнография бёлюмюне башчылыкъ этгенди. Ол джыллада, бюгюнлюкде да магъаналарын тас этмеген илму ишле джазгъанды. Ол ишлени тамалларында Ара эмда Шимал Кавказгъа экспедициялагъа баргъан заманларында джыйгъан материалларын хайырландыргъанды. 1930-чу-1940-чы джыллада къарачайлыланы, малкъарлыланы юслеринден да музей коллекцияланы тамалларын салгъанды ол. Евгения Николаевна Шимал Кавказда джашагъан бютеу миллетлени кийимлерини, юй-турмуш кереклерини юслеринден уллу материал джыяды. Ол къыйын заманлада джангыз кеси, тиширыу башы бла, Шимал Кавказны тау районларында ишлерге уллу джигитлик керек эди. Ишин бет джарыкълы толтурургъа Евгения Николаевнагъа тинтген миллетлерин кёлю бла сюйгени, аланы маданиятларын билиб, илму дуниягъа белгили этерге излегени болушханды.

Аны юсюнден Е.Н. Студенецкая «Экспедиция в Карачай» деген дефтерлеринде: «Къарачайлыла Джуртларына къайтханларындан сора къурагъан экспедицияларымда ала мени таныб, бир джууукъ адамларындан башха кёрмей, тынчлыгъымы-эсенлигими соруб, ол джыл андан-мындан миллет кийимле алыб кетген эдигиз, ол кийимле къайдадыла, сакъланнганмыдыла?» - деб сора эдиле, сюргюнню сынагъан миллетни затлары Ленинградда кърал музейни фондларында сакъланнганларын айтсам, сейирсиниб разылыкъларын айта эдиле», - деб джазады.

Евгения Николаевнаны илму, джыйыучу, экспозиция ишлери Уллу Ата джурт къазауатны заманында тыйыладыла. Ол къазауатны биринчи кюнлеринден башлаб эм багъалы, магъаналы экспонатланы эвакуациягъа хазырлаугъа тири къошулады. 1942-чи джыл апрель айда уа къыйын блокада къышдан сора бир къауум музей къуллукъчула бла бирге Новосибирскеге атланады, анда 1944-чю джыл Этнография кърал музейни Новосибирск бёлюмюне башчылыкъ этеди. Ол къыйын джыллада да Евгения Николаевна илму ишин къоймайды. «Формы эксплуатации в скотоводческом хозяйстве народов Северного Кавказа» деген илму ишни джазады.

Е.Н. Студенецкаяны Новосибирскеде илму иши ол кёзюуде сау кърал джашагъан джашау бла къысха байламлыды. Джуртубузну фашист джыртхычладан азатланнганына «Шимал Кавказны халкълары Уллу Ата джурт къазауатда» деген докладны хазырлайды. «Шимал Кавказны халкъларыны юй турмушлары бла культуралары» деген аты бла кёрмюч къурайды. Къазаутны джылларында Шимал Кавказны халкълары къыйын политика болумда тургъан заманда ол затланы этерге да джигитлик керекди. Ол Орта Азия бла Къазахстанны джергили власть органларына: «Туугъан джуртларындан кёчюрюлген къарачайлыла бла малкъарлыланы джангы джерлеге орнатхан заманда ёмюрледен келген къол чемерликлерин, мюлк къурагъанларын эсге алыгъыз» деб чакъырыу къагъыт джибергенди. Евгения Николаевнаны ол ишин граждан батырлыкъны (эркишиликни) юлгюсюне санаргъа боллукъду.

Новосибирскеден къайтхандан сора Евгения Николаевна музейни ишин джангыдан къураб джарашдырыугъа къошулады. Бюгюнлюкде музейде Евгения Николаевнаны 56 коллекциясы сакъланады. Алада 1193 экспонат, 85 сурат коллекция саналады.

Е.Н. Студенецкая къарачайлыланы джашау джорукъларын, культураларын, адетлерин, миллет шартларын, халилерин тинтиуге энчи юлюш къошханды. Ол миллетибизни тарихи бла маданиятыны юслеринден эм магъаналы ишлени авторуду. Евгения Николаевна къарачайлыланы маданиятларында миллетни тамыры (этногенези) ачыкъланнганын кёргюзген биринчи алимди. Е.Н. Студенецкаяны 1978-чи джыл Черкесскеде басмаланнган «Къарачайлыла» деген монографияны джарашдырыугъа къошулгъаны кёб джыллыкъ ишини эсеби болгъанды.

Евгения Николаевна не джаны бла да фахмулу адам болгъанды. Кёблеге ол назмула, новеллала, хапарла джазыучуча, график-суратчыча да белгилиди. Ол джазгъан «Свенчильда къарнашла» деген тарих-этнография хапарда къарачайлыла бла эбзелени юслеринден сейир затланы табаргъа боллукъду.

Е.Н. Студенецкая 1988-чи джыл ноябрны 29-да ауушханды.

 

ДЖАНКЁЗЛАНЫ Марина,

СЕМЕНЛАНЫ Аминат.

 
{jcomments}