Быйыл халкъыбыз сюргюнден къайтханлы 60 джыл толгъанды. Миллетни тарихинде майны 3-сю эм уллу байрамланы бириди. Алай а, аны халкъ къалай табханын, азатлыкъгъа къалай ие болгъанын барысы да билмейдиле. Ётген джолун унутхан халкъ келир заманда джангылмай къаллыкъ тюлдю, ол себебден бюгюн джашагъан адамла эмда келир тёлюле халкъыбызны зор бла кёчюрюлген джеринден ызына къайтарыр ючюн, кимле кюрешгенлерин, бу магъаналы иш къалай баргъанын билирге керекдиле.

Къарачай халкъны къыйын кёзюулеринде анга башчылыкъ этген адамла чыкъгъанлай тургъандыла, тюз джолну табыб, миллетге джарыкъ джашауну ачхандыла. Аллай гуждарла миллетге насыбха тууадыла. Орта Азия бла Казахстаннга Уллу Ата джурт къазауатны кёзюуюнде ёмюрлюк джашагъан джерлеринден къарачайлыланы, малкъарлыланы, чеченлилени эмда ингушлуланы бла къалмукълуланы кёчюргендиле. Бу миллетле барысы да Шимал Кавказда джашагъандыла. Башха джерледен да дагъыда кёб тюрлю миллетни кёчюргендиле.

Сталин дуниядан кетгенден сора, КПСС-ни Ара Комитетини биринчи секретары Никита Сергеевич Хрущёв, Коммунист партияны XX-чы съездинде Сталинни политикасын хыртха уруб, миллетлени зор бла кёчюргенлерин терс ишге санагъанды. Ол зат сюргюнде болгъан миллетлеге кёл бергенди. Биринчи болуб, баш кёлтюрюб, Москвагъа джол салалгъан къарачай миллетди. Биринчи делегация Москвада Хрущёвгъа тюбеялмагъанды. Ол ызына къайтыр-къайтмаз, сегиз адамдан къуралгъан къауум дагъыда Москвагъа атланнганды.

Москва. Кремль 1956-чы джыл июлну 3-сю. Хрущёвну кабинетини аллы адамдан толуду, ичлеринде къарачайлыла да бардыла. Аланы баш муратлары уллу къралны тамадасына тюбеб, халкъларына азатлыкъ алыуду. Тарих джуртларына къайтыргъа мадар берген закон чыгъарырча этиудю. Эки кюнню Хрущёвгъа тюберге барыб, эки кере да джоллары болмай, ызларына бурулуб кетерге да излемей, миллетлерини джумушларын боюнларына алгъан адамла кабинетни аллын сакълайдыла. Аланы ичлеринде кёкюрегинде Алтын Джулдузу болгъан Социалист Урунууну Джигити Гюрджюланы Нузула да сюеледи. Ариу джаш тиширыу баш иеси Гюрджюланы Таубий бла баргъанды. Бир полковник, таулу тиширыуну уллу кърал саугъасын кёрюб, къатына келеди. Ол ким болгъанын, нек келгенлерин полковникге айтады. Делегацияны хапарын полковник Хрущёвгъа джетдиреди. «Экинчи кюн кюнортагъа келигиз, сиз Хрущёв бла тюбешириксиз, хапарыгъызны да айтырыкъсыз, тамблагъа дери рахат солугъуз», - деб полковник делегацияны ашырады.

Экинчи кюн ол айтханча Къарачайны делегациясы Хрущёв бла тюбешеди. Тау адет бла Нузула кабинетге эркишилени ызындан кириб сюеледи. Хрущёв, аны чакъырыб, къатына олтуртады. Ызы бла делегацияны къалгъан членлери бла да танышады. Сау сагъат чакълы бирни ушакъ этедиле. Айхай да, сёз асламысына къарачай халкъны тарих джуртуна кёчерге кереклисини юсюнден барады. Нузула Социалист Урунууну Джигити атха не зат джетишимлери ючюн ие болгъанындан да хапар сорады Хрущёв.

Хрущёв Къарачайны делегациясына бу ишни бир джанына этерге сёз береди. Халкъланы кёчюрюуню терс ишге санагъанын ачыкъ айтады. Халкъыбызны келечилери, учунуб, джуртларына къайтырыкъларына толу ышаныб, Къазахстаннга къайтадыла. 1956-чы джыл июлну 16-да СССР-ни Баш Советини Президиумуну указы чыгъады – къарачайлылагъа, малкъарлылагъа, чеченлилеге эмда ингушлулагъа бла къалмукълулагъа тарих Джуртларына къайтыргъа эркинлик бериледи.

Бу джууаблы, магъаналы джумушха, тындырырла деген ышанмакълыкъ бла, къарачай халкъ кесини эм сыйлы, эм онглу адамларын ашыргъанды. Айтханыбызча, Социалист Урунууну Джигити Гюрджюланы Нузула, Уллу Ата джурт къазауатны офицери Гюрджюланы Таубий, инженер-авиаконструктор Гаджаланы Маджир, Уллу Ата джурт къазауатны кёзюуюнде партизан болуб тургъан Байрамукъланы Юсуф, партияны Гитче Къарачай райкомуну алгъыннгы секретары, офицер Джаммаланы Мурат, Къазахстанда колхозну ишчи комитетини председатели Орусланы Умар, механизатор Байрамукъланы Ибрагим, 88-джыллыкъ къарт Чагъарланы Ибрагим болгъандыла ала.

Биз билгенден, бир юйдегиден эки адам болуб, уллу магъаналы миллет ишге къошулгъанла Нузула бла Таубийден сора болмагъандыла бизге белгили тарихде. Ол себебден ала халкъыбызны джашауун тюзетирге къошхан къыйынлары бла атларын Къарачайны тарихине алтын харифле бла джазаргъа мадар да, эркинлик да табхандыла.

Нузула 19 джыл болгъан заманында Джамбул областны чюгюндюр ёсдюрген совхозунда кесича къызчыкъладан къуралгъан бригадагъа башчылыкъ этгенди. Тангны бурну бла къобуб, биргесине ишлеген 10 къызгъа да кесини иннетин сингдириб, 41 гектар джерде салыннган чюгюндюрге иги къарагъандыла. Джылдан джылгъа ала алгъан чюгюндюрню саны кёбден кёб болуб баргъанды. 1946-чы джыл уллу джетишимлери ючюн къызланы «Урунууда айырмалыкъ ючюн» деген медаль бла саугъалайдыла. 1948-чи джыл план бла хар гектардан 270 центнерни орнуна 832 центнер аладыла. Быллай зат биринчи кере болгъаны себебли, комиссия къураб, быланы ишлерин тинтдиредиле. Комиссия кертиси бла да чюгюндюр бачхаладан кёб битим чыкъгъанын бегитгенден сора, Къобанланы Хачияны къызы Нузулагъа «Социалист Урунууну Джигити» деген сыйлы атны бередиле.

Нузула 1928-чи джыл Хурзукда туугъанды. Гитчелигинден огъуна тау элде бир ишден артына турмай чыныкъгъанды. Сюргюнде миллетини сыйын да кёлтюрюб, кесини да атын иги бла айтдырыргъа тау чыныкъмакълыкъ болушханына сёз да джокъду.

Гюрджюланы Таубий 1939-чу джыл аскер къуллукъгъа атланады. Ата джурт къазауатха да ол анда тюбейди. Джуртун къанлы джаудан сакълауда бир атламны артха турмагъанына аны аскер саугъалары шагъатлыкъ этедиле. Аны Баш аскер командующийден 8 бюсюреу къагъыты болгъаны да ол затха шагъатлыкъ этеди. Аны тышында да Къызыл Джулдузну эмда Ата Джурт къазауанты I-чи эмда II-чи дараджалы орденлери бла саугъаланады. Аны кибик таулу джаш «Сталинградны къоруулагъаны ючюн», «Будапештни алгъаны ючюн», «Фашист Германияны хорлагъаны ючюн» деген медаллагъа тыйыншлы болады.

Аны аскер джашауундан бир юлгю келтирейик. Сталинград ючюн баргъан сермешиулени кёзюуюнде ол къуршоугъа тюшеди. Алай а, эс ташламай, сермешиуге киреди. Талай нёгерине да башчылыкъ этиб, джауну да хорлаб, талай фашистни да джесирге алыб, ызына къайтады. Ол джигитлиги ючюн аны Армияны Баш школуна ашырадыла. Таубий школну айырмагъа тауусуб чыгъады. Былайда бир затны чертерге тыйыншлыды. Таубийни къагъытларын школгъа джарашдыргъан заманда къарачай халкъ сюргюнде болгъанды. Репрессиягъа тюшген халкъны келечисиди деб, аны школгъа алыргъа унамагъандыла. Ол къуллукъ этген аскер бёлекни командири, къагъытланы кесини аты бла джарашдырыб ашыргъанды. Алай бла, Таубий школда окъургъа мадар табханды.

Бютеу Европаны фашистледен тазалаугъа къошулуб, атын сый эмда махтау бла айтдырады. 1947-чи джыл таулу джашны аскер къуллукъдан башына бош этедиле. Ол миллетини ызындан Къазахстаннга барады. Аллах алай буюргъан болур эди, халкъыбызны эки онглу джаш адамы, Къазахстанда тюбешиб, джазыуларын бир этедиле. Ата джуртларына къайтхандан сора, Нузула бла Таубий, тёрт джаш бла бир къызны ёсдюрюб, баш билим бериб, джашауну тюз джолуна саладыла.

Бу юйдегиде болгъан адамлыкъ, бир-бирин ангыламакълыкъ, адеб-намыс аланы таныгъанлагъа юлгю боладыла. Таубий курортторгда ишлейди. Нузула кийим тикген фабрикада урунады. Нузула бла Таубий ишлеген джерлеринде кимге да билек болургъа, керек кюнде болушлукъ этерге хазыр болгъанларын танытыр керекли къалмагъандыла. Бюгюн-бюгече да аланы таныгъанла уллу джюрек джылыу бла аланы эслерине тюшюредиле.

Аланы джангыз къызлары Фатима филология илмуланы кандидатыды. Ол Къарачай-Черкес илму-тинтиу институтда ишлейди. Къарачай тиширыуну юсюнде болгъан ашхы шартла барысы да бардыла аны юсюнде. Терен билими, адеби-намысы, ишленмеклиги, тутхан ишине кертилиги кимге да юлгю болурчадыла. Бюгюнлюкде Таубий бла Нузуланы туудукълары, ёсюб джетиб, аталарыны-аналарыны эмда къарт аталары бла аналарыны сыйларын джерге тюшюрмей, бет джарыкълы окъуйдула, ишлейдиле.

«Аллах да игини алады» дегенлей, бу эки аламат адам - Нузула бла Таубий - джашаудан эртде кетгендиле. Нузула пенсиягъа да чыкъмагъан эди. Ол авария болуб джан сюегин сындырады. Ставрополь крайны бютеу онглу врачлары джыйылыб, консилиум этиб, аны аякъ юсюне салыр ючюн, операция этерге кереклисинде тохтайдыла. Ай медет, Нузула наркоздан уянмай къалады. Анга ол заманда 51 джыл да толмагъан эди. Арадан джыл ётерге Таубий да ауушады.

Халкъыбызгъа къой эсенг, бу эки адамны хайыры башха кёчгюнчю миллетлеге да тийгенди. Ала бу дунияда къолларындан келген ашхылыкъны не миллетлеринден, не джуртларындан, не башхаладан аямагъандыла. Быллай онглу, сыйлы адамла халкъыбызны эсинде джашагъанларына сейирсинирге да керек тюлдю. Ала, кёкде джарыкъ джулдузлача, джерде мийик таулача, дарман хауалы чегетлеча, адамгъа саулукъ берген гара суулача, ёмюрлюкдюле.

Мамчуланы Дина.